АЛАЙША Л ТУМАСЫН АРАЛЫ АНА 2 страница

иырды олы тиіп шалан емес.

уеден сол себепті нр тгілсе,

азаа бір тамшысы таман емес.

Ел болып ережеге енейін деп,

атара, алпын бзып баран емес.

Болмаса з ішінде, згелермен,

Бас оса топты бзып жаран емес.

Ел болып, еркін алып, берекелі,

араса бір ауыза арман емес.

лттардай баса, трлі нерксіп –

Зауытты ойына алып салан емес.

 

Келгенде зді-зіне андай мыты,

Атанып батыр, палуан даы шыты.

Істемей ол ара кш бл заманда,

р алып, ара крсе ойдай ыты.

Езуді зі езіліп кп йренген,

Смпайы сиыр менен міне шыты,

Жарамай сойыл-шопар арулыа,

Палуанды айла-смды сиыр жыты.

йренген нер-білім аз болса да,

Кл ылып, кпті кміп, жерге тыты.

Бізді жрт енді білді кім иынын,

Арман ып, аузын басып іштей быты.

Бас салып, ойдай талап, басыды жеп,

Жрекке отыр салып кетпес дыты.

Басалар стай шып жр басында,

ояндай бркіт крген аза бты.

Сатаулы дгіршікте аймаындай,

оймаа жендет олын олар сты.

Басыды, малыды алып, дауа салып,

аралап а етіе кйе жаты.

беке лдеашан айтып ткен,

анеки мына аылын айсысы ты:

 

«Крмесе біреуіді бірі дос деп,

Бірліксіз айтан сзді брі бос» деп.

Бір аза айтан сзін паан со,

Жаын жар, тілін кез ып, кеткен «ош!» деп.

Ахмет атын бзып болды «Маса»,

Сз жазды ос ыртысты, беті таса.

«йыды ызылдасам бл» деп еді,

Крмедім ан адам оны да аса.

 

«Сыылды сыны бта тмендемей,

Жлызба жемісіді, – деді, – жаса.

Малша рмей бет-бетіе бірік» деді,

айтесі оны да ел тыдамаса.

 

Жазылды Міржаыптан: «Оян, аза»

Ескерді оны ашан «ноян» аза.

Орнына оянанны йы басып,

алды ой ши тбінде оян-аза.

 

Таралды Шкрімнен: «аза айна»

ай аза оны оып алды пайда,

Жете алмай есіл сзді адіріне,

Кітабы па тгіл алды айда?!

 

сет те талай сзді нмен салан,

н салып талай жерге зі баран.

Сзіні мнісіне ла аспай,

Бізді жрт тек ніне айра алан.

Алтынсарин «оы» деп айтанымен,

Оуды тастап аза айранды алан.

Бертінде Слтанмахмт не деп еді,

Ар, ождан, намыс, жігер айда алан?

лата сз, баспада хаты алмай,

Ккірек талай даыл ойрандалан.

Соларды біле тра кім озалды,

Мінеки осы емес пе іштегі арман!

Мен-даы «Шын тілек» деп ойдым жазып,

Сол болды арастырып тапан айлам.

Жазсам да жазарымды оны басар,

Табамын таратарлы баспа айдан?!

Сол сздер ешкім пай ара алды,

азата сз пайтын сара алды.

Сатылан есерлерді ылыынан,

Параы талабымны ота жанды.

онатын оан шипа болмай кетті,

Быланып адал жрек арамдалды.

Алданып, шына сенбей адасан ел,

атыып тау мен таса арандалды.

Енді кім бізді сзді алар дейсі,

Айтаннан баса амал жо бар арманды.

 

лейін лсем-даы айтып, айтып,

Шыдайды дтім алай тірі жатып.

Деген ой «мынан тлпар, жзден жйрік»

Буынар белін біреу бір ныайтып.

Елімді скпейінші бдан арты,

йректей жзуші едім, аздай алып.

Кндерді ойлап кетсем елде жрген,

Еріксіз егілемін естен танып.

Жарамас кешке дейін елді сккен,

Орынсыз білгішсініп, мінін айтып.

Егер де брі білмес болса таыр,

Тажары саан келген айдан аыл.

Еліні кемістігін сге бермей,

Онан да бостандыа ран шаыр!

 

Срініп аз болмады жыыланы,

Жн еді соны біліп ынаны.

Бірігіп бірлік ылса брі тегіс,

Кетеді мадайдаы соры алы.

 

Бірі мен сол азаты жрген азып,

ратан су таба алмай ды азып.

Тзеліп енді аза ел болар деп,

мітпен асар таудай кетем жазып.

1944 жыл, рімжі трмесі

ОНЫСБЕККЕ

онысбек, тбіміз бір – Найман едік,

лашты шатасып жайан едік.

ылан іс, еткен ебек селге кетіп,

Жанды жалдап, азуды айрап едік.

Бл кнде бо теретін ара болды,

Бір кезде блбл болып сайрап едік.

«Келешек – арман шін бас рбан» деп,

Бір жанды туекелге байлап едік.

ан да орта, мал да орта, ебек те орта,

иялды бір мірге сайлап едік.

«Елі шін шыан жанда арман жо» деп,

Айтанды орныменен жайлап едік.

Бл кнде емін-еркін сйлемек жо,

Бір кезде ст бетінде айма едік.

 

Керек жо не келмейді ер басына,

осылар кн туа ма ел асына?

алыпа айта келер заман бар ма,

Ажалды шыып трмыз е басына!

1944 жыл, рімжі трмесі

 

 

ТРМЕ ТАРИХЫ

 

лгі етіп кейінгіге бергендерім,

ибрат ал сзіме ергендері.

ысаша трме тарихы мынау еді,

Алты жыл абатыда кргендерім.

 

Тарауы иын баы бір байланса,

Дерт болып ккірекке кір байланса,

Азамат аылынан адасады,

Жабысып аа ара жыла айналса.

Дегенмен ол да мыт болар еді,

Ба онып, ырсы кетіп ыайланса.

Жігітті арманы не аман шыып,

осылып ел-жртына гл жайнаса.

 

араа азаншы боп тозып кеттік,

Тік трып, ол усырып ызмет еттік.

Кн тіп, ай ауысып, жылдар жылжып,

Кнінде Шы дубанны олына ттік.

 

Ол трып «кздеріді ашам», – деді,

«Жары нр барлыыа шашам» – деді.

«Мектеп сал, нер йрен, жолды тзе,

Болады жан бауы асан» деді.

 

Осылай берді уде жаалауа,

Дос болып, союзбенен ашып сауда.

«Жасасын ксеміміз Шы дубан!» деп,

Баырды йыр ойда, аза тауда.

 

Сонымен мектептер де салынды енді,

Машина ол да сатып алынды енді.

Жол шауып, кпір салып, кше тзеп,

Жаалы йренді ел аымды енді.

Шай, шекер, трлі кезмал арзан болып,

Апарса даяр трды малыды енді.

«Шыт кйлек кимейміз» деп басын шайап,

Кесір сап атындар да аынды енді.

Шы дубан айтан сзді «жаланы жо»,

Брі де бола берді алымды енді.

Клгірсіп – стіп жріп бір кндері,

стады ожанияз ажымды енді.

А-та боп бл жмыса алды халы,

Бола алмай брыныдай нанымды енді.

ктемсіп, «кшейдім» деп сенген дубан,

ан ішіп, аласра аынды енді.

 

лжада жиналысып жрт жан-жатан,

Фндий сол уаытта болып жатан.

сталды ожанияз деген хабар,

Бр етіп шыа келді сылы жатан.

 

тырды: «Дшпандара атылды», – деп,

«Плеге жолдан шыып шатылды», – деп.

«йтпесен стамайтын едік оны,

Жапона алтын алып сатылды» – деп.

 

Бл сзді айтып ойып кндіз жайлап,

Жріпті іштерінде смды сайлап.

Трдыаын, Айсатре, Жайнаков бар –

лжаны аласынан елу адам,

Бір тнде кетіпті бір-а байлап.

 

Жыылды клекелі бастан сре,

Халыты иманы шты мны кре.

Еменбай, кіможа, Тастандылар,

Бастыы Абылаев, Слтан тре.

 

Жайлапты мны брін сйтіп бір тн,

Таы алды сексен адам екі дркін.

здерін байлап-матап, амауа алып,

оса алды кмпескелеп малын-млкін.

Бойыа ішкен асы тарамады,

Срауа халін біреу жарамады.

Адамын айдап шыып, жайын алды,

Шулаан жетімдерге арамады.

 

Кз салмай анша зарлап, жалынана,

арамай шулап, жылап алынана.

Шуешек, рімжі, Алтай, Баркл, Іле,

Есеп жо алты шрден алынана.

 

Сонымен бір, екі, ш ай ткен кезде,

Дрбеле сай-саябыр еткен кезде.

Таы алды Махст басты жетпіс адам,

Крмеген адам сенбес мндай сзге.

 

Жете алмай шыына кзім талды,

Айтылмай талай сзім шала алды.

Бір кні торып жріп айналдырып,

Келді де енді мені зімді алды.

 

зімді алды, йімді жаудай шауып,

Зарлады атын, балам аылы ауып.

Таландап, удай ттіп, тінтсе де,

Алан жо бір жапыра белгі тауып.

 

Жргізді маан тура ш ай сра,

Сзіні бірінде жо трлау-тра.

Мойына шынжыр таып, ола кзір,

Тра алмас инаанда жаны шыдап.

 

Отырса рып, трса теуіп ктке,

Жабысып шлден кпе, бауыр етке.

Жыылдым кз ірідеп, ая ісіп,

Нр бермей инаанда он бір стке.

 

Сарайып жапыратай жзім солды,

Созылып жалыз жаным ылдай болды.

Талысып жан шыара таяанда,

Срашы жалатайды «ой, – деп, – олды!».

 

Орын жо енді жайлы жатарыма,

Кз жетпей таым ашан атарына.

«лгенше мен сендерге арсымын» деп,

осылдым дшпаныны атарына.

 

лжада алты ай жаттым кзім жайнап,

Езіліп, санды соып, аным айнап.

Бір кні рімжіге барасы деп,

Басып ап машинаа жнелді айдап.

 

келді рімже алты кнде,

Болары андай заман білінді ме?

Арда скен асау кердей азат басым,

Шырмалып темір тора ілінді ме?

 

Итеріп жібергенде келдім кіріп,

Шошынып, есім шыып, алдым трып.

Пысынып трме іші, сасып кеткен,

Жатандай ткпірінде адам шіріп.

 

шінші ойды амап трмесіне,

Талатып андала мен бргесіне.

Бір йде отыз екі адам отыр,

Лы толып брыш-пшпа іргесіне.

 

Смдыты екен мнда иын басы,

Кз жасты енді болды тыйылмасы.

Екі орыс, екі ытай, сегіз аза,

збек пен йыр, татар жиырмасы.

 

арап ем сртіп тастап кзден жасты,

Брі де жабырлап кеп амандасты.

Таныса, сырласа кеп кейін тым,

Бар екен партиядан е алашы.

Саяси ылмыстылар деп аталан,

Менімен отыз ш болып ыайласты.

 

Жете алмай кетем бе деп мратыма,

ай жерде кз жетпейді траыма.

Арада ш ай мезгіл ткен кезде,

Бір кні алып келді сраына.

 

Блара бастан-ая айттым «шынды»,

Срашы брі уелкі, кей жынды!

Аырып айтан заман кетіп еді,

Крінді арын жарыш абан сынды.

 

«Тажары мына сзді тыда», – деді,

«Ес болса енді ойнама, шында, – деді.

рімші Шыжа сына мркез болса,

Мркезі сраты да мнда», – деді.

 

Жрерде рімжіге уанып ем,

Кілге Шы дубанды бу алып ем.

лкен жер аиатпен тексерер деп,

ратып кзді жасын уанып ем.

лкен жер аиаты мндай болды,

Бір баса пле деген мдай болды.

Кешегі кердедеген айран Тке,

Бл кнде жоралаан рдай болды.

 

мірді таусылмайды бір егесі,

зілмей арман-міт тр елесі.

лкен жер кіші жермен ндес екен,

Соылан бір Гомидан керегесі.

Оларды аиаты айдан болсын,

аынан анды сорып делебесі.

Кем ылып, инау менен лтіретін,

Бл міне осыларды негесі.

ан мар, ара ниет, кей залым,

раан жамандыпен кенезесі.

 

Кргенім крмегеннен лі аз екен,

Туралы бл жерменен араз екен.

Бл жерде ама орны тоыз й бар,

Трме емес, бастабында гараж екен.

 

Белгісіз мнда анша жатарым да,

Ктумен таны ашан атарын да.

Мен емес жалыз инау крген мнда,

Жатанны брі крді атарымда.

ожабек, Жабыбай мен білммбет,

Бар екен алилар да атарында.

 

Брі де тмендепті айран батыр,

Сздері айран батыр, балдай татыр.

Кейбірі тым тмендеп кеткен екен,

Еістеп кннен кнге бара жатыр.

 

Ыырсып брі жатыр араы йде,

лмес кн тіп сондай смды кйде.

Сыалап бір кндері арап трсам,

Жайырбек сегізінші жатыпты йде.

 

Кргенмен сйлесу жо, іш айнайды,

апамен араыда кз жайнайды.

Тшкіру, атты сйлеу, жтелу жо,

Шыартпай дыбысыды тіл байлайды.

 

Ауа жо еркін жтар тынысыа,

Кеудемні сасы толып уысына.

Сондытан тінеміз бйткенше деп,

Шыарса жары крсек, жмысына.

Жмыса шыарады трт, бес жздей,

Істейміз кндіз-тні, жазы-кздей.

Мнда да кн ткізу ауыр екен,

айтерсі бл трмыстан кдер збей.

 

Крісіп кп адамды алдым танып,

рбірі жайын айтса жрек жанып.

Трмені ішкі-сырты жадайымен,

Танысып, жолдас болдым бден аны.

 

Ел айтан армандарды мен де айтамын,

Сйлемей кргенімді немді айтамын.

Осылай трме тарихы жаласады,

діптеп стау жайын енді айтамын.

 

Бейнет бар арт-артынан тран жалас,

Ойласам ылытар бар естен алмас.

Мынадай злымдыпен кетеді,

амаа аларында стап алаш.

 

скермен жиырма-отыз тн ішінде,

Тыыр жо – сылдыр, дыбыс, ні ішінде.

Адыан ралайды аш брідей,

Білдірмес баса тгіл – й ішіе.

 

Арбаа алып келіп жатызады,

Араа у аашты батызады.

Тмшалап бет-аузыды, даара сап,

Азабын бл дниені тартызады.

 

Жабады алып келіп абатыа,

йінен кіргізбейді таматы да.

Бит, брге, андаласы анды сорып,

асынып, атырмайды абаты да.

 

Бар-жоын, тірі-лігін білмейді жан,

Тзсыз су, шикі мома береді нан.

Срайды ай-айдаы жо плені,

Аызар шын демесе аузынан ан.

 

Кетесі лі ашып, буы рып,

мірден тілегіді суындырып.

ап-алта, тмылдыры басыа сап,

Байлайды кеірдектен буындырып.

 

Бітеулет машинаа киіз жауып,

Айырмай кндіз-тнді есі ауып.

Бір жерге енді апарып бауыздар деп,

Кесілер міт-тілек ылып ауып.

 

келіп ыры-отыздан бір-а тыып,

стіне біреуіні-бірін жыып.

Тмшалап сйлетпейді, жтелтпейді,

Біріді біле алмайсы бірі ып.

 

Ел сйлеп, естілмейді иттер рсе,

олды кзір, аяты кісен брсе.

Аа-іні, бала-шаа, бауырлар да,

Сезбейді бірін-бірін мы кн жрсе.

 

орлыын неше трлі жргізеді,

Ауырлы сондай азап кргізеді.

Аырып адым айын, ырып-жойып,

зіні кім екенін білгізеді.

 

олында ынсыз ылыш жалататып,

Зреді алып, кзіді алататып.

Машина жо жерлерден стаанды,

Жеткізер есек пенен тйеге артып.

иналып шыпаан жан жапа тартып,

Деп ойлайсы «мнан да лген арты».

 

орлыты міне стіп ткізеді,

Басынан з еркіді кеткізеді.

стаан асыыспен кей біреуді,

Салып ап, самолетке жеткізеді.

 

Кз крмей, ла пай, алтада бас,

Егіліп еріксізден кзінен жас.

аласы бір-а біліп келгеніді,

Мркезге ая-олы байлаулы тас.

 

Біреуі кеп, біреуі хата алып,

Басыа бар плені йе салып.

бден сра біткенше бірден-бірден,

амайды араы йге алып барып.

 

Жатасы кіреніп араы йде,

Кйзеліп кн ткізіп сондай кйде.

Мал екеш мал кіріптар болмасын деп,

Тілейсі адам трма мндай кйге.

 

Міне осы гімесі трме-тарих,

Жатан со жазып шытым болып арып.

Сипаттап трме халін бдан кейін,

Шыарам аман болсам таы жазып.

1945 жыл, рімжі трмесі

 

 

УА, ЖІГІТТЕР!

 

Жігіт жо арап трсам ждемеген,

айы жо кннен кнге демеген.

Келеді тнге заым ждей берсе,

Тері де тесілмей ме сре берген?!

Толанып, кел жігіттер, ойланалы,

Жарамас бекер арап жре берген.

алды ма жалбармаан «дайымыз»,

ол жайып тілек бар ма тілемеген?

Таымыз атар болса атпас па еді,

Тасатты беріп тілеу тілегеннен.

Мйіз де шыар болса шыпас па еді,

Ендігі р зегі шіренгенннен.

Ккілдеп бос секке болды жауыр,

Жазы-ыс жайлауыштай міне берген.

рнектеп сыртын анша бояса да,

Сенелік дл шындыа кзбен крген.

Тарыдай, таудай сзді бар тйіні,

Емес бл итті даусы ораа рген.

реді ол да сезіп суы олды,

Дыбысын араыда оыс жрген.

Уде, ккіл-скіл – брі бекер,

Туекел, айратыа кштемеген.

Елді ойлап ер бола ма есін жиып,

Тар жерде кннен кнге демеген?!

Жректі ткпірінен салдым айай,

Болсадар бдан брын елемеген.

Вулкандай оны ысты жалыны бар,

осыты рт бола ма ртемеген.

Мезгілі енді ойлар, уа жігіттер!

Семсерді тот баспай ма білемеген?!

1945 жыл, рімжі трмесі

 

ТРМЕ ХАЛІ

 

Сзімді оыан жрт ыласын да,

Мін бар ма арты-ауыс тласында.

ан мар ара ниет залымдара,

Кіріптар тадырыды ылмасын да.

ана, сынаана, естігенге,

Мым бар айтатын бір басымда.

Шыра адамзатты тсуі оай,

Отырмын деме бгін ыр басында.

Кріді кні брын даярлайды,

Жан ашып, жаын тартан сырласы да.

Тапсырды з олымен сырластарым,

Трмеге ырыншы жыл, жыл басында.

мытып аламын ба лде бір кн,

ызыл тіл осындайда жырласын да.

 

араы зындан болды тратарым,

Саырау тк естімей латарым.

Тік трды тбе шашым, жаным шошып,

Алашта естігенде сратарын.

 

Сраы тірік деп мен де айтамын,

Білмесем «жо сраа» немді айтамын.

Сраан, инаанын, ыландарын,

діптеп ретімен енді айтамын.

 

Тнде кеп екі-ш адам ортаа алып,

Басыа бітеу алта жаба салып.

Жетелеп, тншытырып, дірілдетіп,

Бір йге кіргізеді сйреп барып.

Тастайды кірген заман бетіді ашып,

Отыран трт, бес адам аны ашып.

«арныды жарамын – деп, айт шыныды»,

Аырып арыстандай зр шашып.

 

– Жрді ой арты сйлеп, кейде – дейді

Мынадай сз аяын бейнелейді:

«азаты кіметке арсылыын,

Жасырмай ташклатын сйле» дейді.

 

Жылайсы, зарланасы, жалынасы,

Тер аып, ара суа малынасы,

Болмаса егер мыты зіе-зі,

Плеге айыпайтын алынасы.

 

Білем деп «білмегенді» айта алмайсы,

Сзінен жалан айтса айта алмайсы.

«лесі, иналасы» деген сайын,

Жауырдай ер ажаан айандайсы.

 

Мы жылап, арамайды жалынана,

Боялып ызыл ана малынана.

Істейтін ісі мынау уел баста,

инауа алашында алынанда.

 

Тікенен тік трызып ойызады,

Шаырып екі жендет сойызады.

Аяа кісен салып, ола кзір,

Біржола шыбын жаннан тойызады.

 

Су бермей, нр таттырмай неше стке,

Жабысып шлден кпе, бауыр етке.

Еріксіз екі кзден жас парлайды,

Соанда тас лтанмен екі бетке.

 

Ктеріп екі олдан ккке созып,

Бірінен срашыны біреуі озып.

Табана темір смбе сыланда,

Басыа бір-а шыар аны озып.

 

Тік трып екі аяы кеткен ісіп,

Тамшылап сары су, аып жерге тсіп.

Балбырап балтыр еті сасыанда,

Секілді алан жемтік, лген сіп.