АЛАЙША Л ТУМАСЫН АРАЛЫ АНА 3 страница

Екі кз йы крмей ірідеген,

Ет жрек ебі кетіп дірілдеген.

Срашы сру суы, сриялар,

Аюдай аузын ашып грілдеген.

 

аптаан темірменен кереует бар,

Жіішке, ортасы ой, жан-жаы тар.

Жатызып, соан таып сабаанда,

Еіреп, даусы шыып, ыласы зар.

 

ш жерден орынды бар тесіп ойан,

ткізіп ілмек кендір есіп ойан.

Трт елі алыдыы амыс пала,

Тжырып екі басын кесіп ойан.

 

Кендірді іліп алып білегінен,

Татайды шын тіреп жрегінен.

Соанда алаана жыыласы,

Адасып аыл, айрат, тілегінен.

Дгелек бір татай бар алы шапан,

Бетіне анмен сырлап бояу жаан.

«Жалааш йры ойып отыр» дейді,

аратып шын рге шеге аан.

 

Кмірге отырызып са шаып,

ан деген май йрытан судай аып.

рпіе ши жгіртіп боздатанда,

Шыбын жан шыып кетпей трсы наып?!

 

Адамны жаны кетіп денесінен,

йрыты алса жлып шегесінен.

Тірге даусы жетіп зарланасы,

Тырнаты ине сса кбесінен.

 

Келер деп ашан лім айы басып,

Тесіліп р жерінен еті сасып.

Кендірмен баайынан байлап алып,

Басыды салататып ояды асып.

 

араы кр ылады мекеніді,

Білмейсі есі ауып не екеніді.

ояндай ола тскен шыырасы,

Шерткенде ысып трып екі еніді.

 

Кгертпей дене ауыр жатан йып,

Суа езіп ашты лазы ылан сйы.

Кеуденен басып трып табанымен,

Мрнынан жібереді бір-а йып.

Сол кезде ыыранасы, ышынасы,

Шыты деп енді жаны ыстыасы.

Мрнынан су, кзінен жасы заулап,

Жтеліп, тшкіресі, пысырасы.

орлыпен сйтіп ткен айран мір,

Жабысып сасы етке тас пен кмір.

Сыртына екі кзі ойнап шыар,

Саланда басыа кеп рсау темір.

 

Нысапсыз, раымсыз, жзі ара,

Таландап а етіе салан жара.

лесі шіріп жатып аыр сонан,

Асынып лгі жара бара-бара.

Кездессе бл инауа бірнеше жол,

Ажала арсы алдынан ашылар жол.

мірден лім арты деп ойлайсы,

Дниеге деп, неше рет ош-аман бол.

 

Есепсіз міне осындай лген жандар,

Бар азір лгендерді кмген жандар.

Кз болса неше мыдай кр даярлап,

Кзімен брін істеп крген жандар.

 

Жетпейді жазда тірі кзді кнге,

Жатандар суыр сынды кіріп інге.

Боланда ыры екінші жыл жарымы,

Мен бардым гунфа болып янфышанге.

 

Айдаса айда бармас гунфа сорлы,

Айтпай-а сорлы болар тр ой орны.

Янфышан ытайша сз додырхана,

Жататын кнарлар ауру орны.

 

Ол жерде ш ай трдым жмыс істеп,

леді кнде адам трттеп, бестеп.

Махсттар з кзімше сол жерде лді,

Ішімнен еіредім, барма тістеп.

 

Бір мата шыын ылмай лгендерге,

арад апарады крген жерге.

Шыра жер ошатай тыа салар,

Даярлап кзде азып келген жерге.

 

Осындай леметтер болып жатыр,

айымен не сабаздар солып жатыр.

Кніне бір орадан трттен лсе,

лгендер трме ішінде толып жатыр.

 

Байаса осы лгенні кбі трік,

ырына жолыандар арап трып.

ой трма оян рлы баасы жо,

Айтан сзін тыдаса ла тріп.

 

орлыпен ор боп лді нелер сері,

Адамды кйдіретін осы жері.

Жем болды ара, зын, ит пен са,

Елімні, амал бар ма, есіл ері.

 

ылыы міне осы бізге ылан,

осылып алы айы кнде тынан.

Трмеде тоыз жылда лген адам,

Асыпты орта есеппен алпыс мынан.

 

Білідер ажыратып кім ас, кім дос,

арадан амаланны есігі бос.

іліп ішкі сыра кз жіберіп,

р істі сабырлыпен аырын тос.

 

Бізге сас инамайды з жынысын,

зі жндеп береді бар жмысын.

й ішіне крсетіп жмасына,

Дендерін сау стайды, ке тынысын.

 

Оларды аз кн амап салады іске,

Кесаларды жмысы – алам іске,

Ол секілді отырып жмыс істеу,

Істеу тгіл кірмейді бізді тске.

 

Істі жні осылай туан халым,

Жалан десе айтаны кпке салсын.

зі андай, блара зге андай,

Тере ойлап, тексеріп, тапшы парын.

 

лемін деп орып жр лмегендер,

Бармаын есебі жо тістегендер.

Кетейін аз крсете осы жерде,

айтып жр гунфа болып істегендер.

 

Алып шыып жмысын істетеді,

А рызып бармаын тістетеді.

Дретхана дретін тазалатып,

мір тіп осымен кш кетеді.

 

Он гунфаа бір ара бастыы бар,

ратын ылдан тайса астыы бар.

Сасы й, сабан тсек, би пен брге,

Кк кірпіштен басыа жастыы бар.

 

Айдайды та сріден айай салып,

олына алты ырлы тая алып.

Кісен сап, рып-соып, істетеді –

Кешіксе жарты минут кейін алып.

 

Жер азып, кірпіш йып, лай жасап,

Шп шайнап, су сіміріп, моманы асап.

Жазырып, жан ашу жо, жарамын деп,

Пышаын жаладатад адам – асап.

 

Тас тасып, зілдей зембіл ктересі,

л рып, дрмен алмай кетер есі.

Жректі ыжылдатып жгері нан,

Бір басып, екі ышынып жтелесі.

 

Табаны, ол ойылып, ірідеген,

Бес баттам дене ауыр кіріменен.

ылыш ыры, найзаны шындасы,

Жзіндей стараны дірілдеген.

 

Шыпаан р слделі шыбын жандар,

Буынды ісік шалан, айда ан бар.

р блек аашшысы, теміршісі,

Етікшісі, шапан тіккен, тон мен шалбар.

 

азанны не мырзалар асында жр,

араны екі кзі асында жр.

азаннан айма алып жемейтіндер,

Момыны кл-кмеш боп басында жр.

 

Мндайда кім срама халдарыды,

Брі де болып жрер албарынды.

Серілер етігіне біз спайтын,

Кніне штен тікті шалбарыды.

 

келіп баса жерден киім баулап,

Тсіп тр пайда деген, аша саулап.

Пайдасын, сен істейсі, ара жейді,

Кн айда алатын оны даулап.

 

Атындай арбакешті ара жауыр,

айы бар ара тнек басыда ауыр.

Еріксіз еіреп кеп, етпеттейсі,

Ел-жрты еске тсіп, аа-бауыр.

 

Кнде ліп, кзі кріп жатандарды,

асірет, айы дмін татандарды.

Елестер лім кзге ертелі-кеш,

Тн болса таы сезіп атандарды.

 

Сенбейді ауырса да алдайсы деп,

Гунфаны атарынан алмайсы деп.

мірге бл секілді арыс айтып,

Бл ауыр тадырыа зарлайсы кеп.

 

лсіреп, дотыр келер лер хлде,

Белгісіз бар ма, жо па мір алда.

Істеп жр кейіп-налып, ауыр жмыс,

Селкілдеп секседегі крі шал да.

 

ырылып бір шетінен жатыр ліп,

Жректі оны кріп оты сніп.

аралар ар болар тойып ана,

Тірісі лгендерді келер кміп.

 

Не байлар тілемші боп нан тіледі,

аырып баста ерік жо тентіреді.

Мынандай амалдармен кейбіреуді,

тейлеп алып шыып лтіреді.

 

Адамды лтіретін дей астап,

Киімін шешіп алып жалааштап.

Арнаулы екі ауызды смды й бар,

Сра деп келеді соан бастап.

 

Оаша екі ауызда, екі-а есік,

Жері бар айасатын тбі тесік.

Кірерде сол тесіктен тосып трып,

Алады ылышпенен басын кесіп.

 

Тірідей кейбіреуге найза салып,

Артына екі олын байлап алып.

Сылап, сйреп жріп лтіреді,

Шыырып арамайды жатса талып.

 

Кесілген кейде олмен санын кріп,

ырындап киіз жапан ыли лік.

Адамны ішек-арны шбатылып,

аламыз кейде жатан басын кріп.

 

Он метр, жеті метр зынданы бар,

Тстіктей атайтын «мданы» бар.

Сол жерде аштан ліп, сасып алан,

Адамды тазалаан мнда біз бар.

 

Адамды міне стіп лтіреді,

Шаырып жендеттерін келтіреді.

Осындай смдыпенен ліп жатан,

Кісіні брі Отанны бел тірегі.

 

ан ішіп, ара, зын ылмыдайды,

Май тамып беттерінен жылмыдайды.

аланы шет жаынан ра азып,

Апарып неше жерден ырындайды.

 

Транда амалы не баы азып,

оя алмай лгендерді олдан азып.

орлыпен лді осындай туыстары,

Кетейін білгенімше атын жазып:

 

Іледен Махст пенен Айса тре,

ожабек, ами кетті оны кре.

Еменбай, Уаадыр, Сисар, Тастан,

Бастыы Абылаев, Солтантре.

Байбатша – Ибрайым, Жайнаковпен,

Жнелді Саатбектер соына ере.

Трдыаын, Зкіржан мен кіможа,

Дамолла, Жлел, Нртай кеткен оза.

Шыдыли, білмжін, Ахметбек,

Ажала мтыландар олын соза.

 

Шуешектен анаат, лімазы,

Нртаза, азез кетті келер жазы.

Алтайдан Шаа, Мкей, Аыт ажы,

Бат бейіс, Зия мен алел тйжі.

рімжіден кетті беу, тинжа Жніс,

ожанияз, Баймолла брі бір іс.

Жніс ажы, Сатаран, Машпенен,

ош айтысты дниеге – бітті жмыс.

Таы лді Кжен менен алиапар,

Жолыып сергелдеге айтан батар.

Барлыы осыларды инауда лді,

Бір келмей ош айтуа тіл мен жатар.

 

Дамолла – алты шрден кетті Сауыт,

Кетіпті мет туанжа аза тауып.

Кнікей, рбан Сйди, рбан Нияз,

ылышпен шйт ылды басын шауып.

 

Барклден дабай мен айбар, айып,

Зейнолла, Ермекбайа таып айып.

Басына ылыш рып, анжар сып,

Мезгілсіз дниеден кетті тайып.

 

Бларды жерге бліп блшектедім,

Боламыз біз де осындай лсек дедім.

 

Осылар ел бастыы, брі манап,

Басты ып мынан бірін крсеткенім.

 

Брі лді рімжіні аласында,

ыры екі, ыры шінші жыл арасында.

орлыпен сол сарбаздар кетті арманда,

Баланы алды бл кек баласына.

 

Залымдар міне осылай ойран салды,

аратып бір зіне дние-малды.

сайын мен Шншпті стаанда,

Теінен елу пттай алтын алды.

ойын ап сексен ора Блыншыны,

аырап ке рісі иен алды.

 

Есеп жо жылы, сиыр, тйесінде,

лтірді малын алып иесін де.

Жаратан, ай уаытта крсетесі,

Дубаа осыларды киесін де.

 

Бл сзді жаа кірдік ызыына,

Ттті жер, майлы, дмді, тздыына.

Кім алды, кім алдырды, айда апарды?

Сп салсын сзді осы смдыына.

 

Бір кні жаадан бір жуши келді,

Трмені тексерген боп жымси келді.

«Бл зі ділсіздік жмыс екен».

Барлыын тзетем деп ыси келді.

замай олдарына ааз беріп,

Шыарды айтанындай бір мнша елді.

 

уанды жолыты деп жанашыра,

Болмады тсінгендей ары сыра.

ім бе не болмаса тсім бе деп,

Соларды мен де шытым арасында.

 

Бл сырды кейін білдік арбау екен,

Халыты емес, дубанды орау екен.

Шоыан ара ашан ара кзін,

Осымен аау елді алдау екен.

 

Жылаан, тыдаан боп боздаанын,

Талайын мансапты ып боз баланы.

Басу шін жасаан айласы екен,

Іле менен Алтайды озалаын.

 

Неше жыл жатан жандар крмей жары,

Жушиа алды сйтіп бір алданып.

Ес кетіп, басы айналан біз сорлылар,

Алашта сене аппыз білмей алып.

 

згертті дубан сйтіп апан, торын,

Одасын дай зі істі соын.

Таратан демалыса оушыдай,

Шаырды керексі деп жне бір кн.

 

Отыздан, жиырмадан тасып жатыр,

Арбаа даара сап басып жатыр.

Шыыртып, шыжылдатып, шырмап, байлап,

Аспаа аяынан асып жатыр.

 

Аырып шыныды айт деп жатыр ыстап,

Ота атап, суа сап, ттінге ыстап.

Айтпасам да белгі болан шыар,

келген бір кндері мені де стап.

 

Апарды сраына ертеінде,

Жтелтіп тмауменен зертеі де.

ырмандап он бір йде жатыр екен,

арадар арабайды тентегіне.

 

Ыыранан рбір йден н шыады,

Аузын басса булыып тншыады.

Слдер алып луге таяанда,

Енді тссе таяа жан шыады.

 

Бурадай срашылар саылдатып,

Баыртып соып жатыр шаылдатып.

Там тесіп, я немесе отын жарып,

стадай темір соан таылдатып.

Ааша ол-аяты таып тастап,

Мені де рып жатыр сапылдатып.

 

Еріксіз езілгендер жасы жосып,

Шыпай жр шырмаландар ырсы тосып.

Біткенде бден сра – екі айдан со,

амады трттен-бестен басты осып.

 

Тышыны бір адама штен ойып,

Жалашы жр таландап, ортаны ойып.

Бас осса екі кісі біткені сол,

Кетеді не айтты деп ырып-жойып.

 

лсек жрек халытан суытпаймыз.

аншытарды араа жуытпаймыз.

зара ккілдесіп ала ойып,

Тымпиып оны крсек, тк паймыз.

 

лсек те лмес бізді атаымыз,

Белгілі істеп жрген шатаымыз.

Алыстан алтын суле бір клімдер,

Боланмен азір тнек жатаымыз.

Алатын нды уып иеміз бар,

Біз де елміз – шберелі, аталымыз.

 

Злыма рас арсы транымыз,

Ол да рас пия йым ранымыз.

Кекпенен олымыза рал алып,

Желкеден Гоминады рмаымыз.

 

ашан да тедік алмай тра алмаймыз,

Бл ойды баса жаа бра алмаймыз.

Арман жо шынды шін ліп кетсек,

Енді біз орлы кріп жре алмаймыз.

 

Брі ан рімжіні айналасы,

Ескі там, ыл-шыл, сай-саласы.

Ішегін ит сйрелеп лген жанны,

с шоып, домаланып жатыр басы.

Халыты соны брі адал лы,

Мысалы Шріпандай жрт аасы.

 

Келседер рімжіні аласына,

Кзі сал алтарыс, сай-саласына.

мытпа ле-лгенше осыны деп,

Тапсырып кет баланы баласына!

 

Кргенін атасыны оып крсін,

Кектеніп, кзін салып, кіл блсін.

Бабамны тарихы деп табын танып,

Залымнан кегін алып, олында лсін!

 

Адам боп жаралан со, жанды туып,

Шыалы туекелге белді буып.

Міне осы артылара берген белгім,

Алсын деп атасыны нын уып.

 

айымен абырамды апсырамын,

ааза арманымды жапсырамын.

Сауысан, ара-зын брі дшпан,

Артыа соны сын деп тапсырамын.

 

Келеді тн орнына жары суле,

Сенемін, емес мным бекер уре.

Сзімні тбін ойла енді, елім,

олыа осы сзім тисе зуде.

1945 жыл, рімжі трмесі

 

 

МА БОЛЫСА

 

Бар Ма, иманды бол арыстаным,

Келмеске кзімізден алыстады.

ызыын екі дниені бірдей кріп,

Шыпады естіместей дыбыстары.

 

Бар Ма, иманды бол асырым-ай,

Бір кезде жруші еді асынып-ай.

Отыран Ккдалада Шеру-Суан,

Келді екен не зобала бастыыа-ай.

Паналап іштеріе босын келсе,

Шыушы е ысырып, аптыып-ай.

Сыпырып жараулысып, брін алып,

Аырын сала берді апшыыа-ай.

 

Басыа мндай ауыр кн тскенде,

Солардан бір арашашы болмады ма-ай.

Блара енді бгін кім кінер,

у нпсі аыр келіп жалмады-ай кеп.

1945 жыл, рімжі трмесі

 

 

КІЛТШІГЕ

 

Тажары, бір сйлейтін келді кезі,

аламым, жоралайтын енді кезі.

Бер деген бір нсады ескерме ып,

Крмей ме міттенген елді кзі.

Алты жыл абатыда бес ай жатып,

Істерді рбір трлі крді кзі.

Жасынан р тарапа адам басып,

Шашылан ырыздыты терді зі.

Белгі етіп трме тарихы гімесін,

ркімге лгі-нса берді зі.

ркендеп Азияны рыынан,

Бір атар дмін татты жерді зі.

 

Аылы онша арты болмаса да,

Миы бар айырарлы мыс пен жезін.

Кім шыншыл, кімдер сыншыл, кімдер тышыл,

Байады батыр, ора, жігерлі, езін.

Кпшіл кім, зімшіл кім, нершіл кім,

Анытап крші басып сзді тезін.

Жарыа жалан оспай шынын шыар,

Тзелсін мінін кріп, болса сезім.

Жаатсып, жасаншатап, уды матап,

Жазбайтын стпен біткен бар мінезі.

 

Айтсын жрт Тке бекер жатыр демей,

Шырын сз, сірне тілім, тір кмей.

Бал тамып сол кмейден сораласа,

ркім-а ауыз тиер бтен демей.

Тзеліп жігіт міні ашылмайды,

Біреу жасы, біреулер асыл демей.

Артыа лмей трып алдыр белгі,

ара жер тармайды аыр жемей.

Бар шыар лі даы бір шабар ет,

леге емес е ой таыр кедей.

Дабыл а езілген ел толаналы,

зіді бос мсіркеп «паыр» демей.

Ы жатан, жел жаа айтан сзі зая,

Аруаты р далбас ып шаыр демей.

Ішін кр, сыртын кріп блдананша,

Айтанын алдамшыны аыл демей.

Білетін жауы арты білмес достан,

Аыла тегерт, сынат, шатыл демей.

Аылсыз лген доса ренжіме,

Білгіш жау лсе жыла, кпір демей.

Сзіді дшпан ып, дос паса,

айтесі оны хайуан – ашыр демей.

Жастара тіл алатын айт насихат,

Жынданып тама шін сатыл демей.

Жамандап ойды ыра, досты жауа,

Ісіне азындарды шатыл демей.

Берсе мытап, бермесе жамандаан,

Оларды таста сзін аыл демей.

Шындыты тныынан алып жазшы,

Анау алыс, мыналар жаын демей.

Жректі аыл, сабыр, ста таза,

Бір тиын нашарларды хаын жемей.

Кжесін жырты йді кбірек іш,

А орда іші салын шатыр демей.

Арпасын а пейілді шекердей кр,

Сараны майы дмді татыр демей.

Сзбенен жауыздарды р тмсыа,

Жалатап ана ерніді матыр демей.

Блгендей суды сттен сйле анытап,

Бай, патша, палуан, мырза, батыр демей.

Ал сонда андай сзден бастамапыз.

ай жерге сз тйінін тастамапыз.

анандай ла рышы естігенні,

рине шынын айтып тастамапыз.

 

Жазамын тапсырмады зідей ып,

зіні берген нса сзідей ып.

Тар жерде тату жолдас болып едік,

Кріп жр айырылана кзідей ып.

 

Жмахан, сізге айтамын бауырласым,

олады рбы неге ауырласын.

Азыра айыбыды кетем ашып,

Кілі бауырыа ауырмасын.

 

Білемін кілі жмса мінезіді,

Алдымен згені ой біл зіді.

Іс емес ер жігітті істегені,

Кіргізді осы орына кім зіді?

Бл жерден білім, пікір алма тгіл,

Басып жр ара батпа кір зіді.

Ел айда, ождан айда, намыс айда?

ойан ба кілтке байлап бір зіді?

 

Кк зен, кгал кнгей, жота айда?

Ойнаан ор киіктей бота айда?

Кір жуып, кіндік кесіп кісінескен,

скен жер, рбіген ел, Отан айда?

 

Ежелгі аза ата салты айда?