САЫЛДАП КККЕ САМАП

 

Жаырып тау мен тасты салалары,

Ша-тоза ттін болып алалары,

Таландап тасын селдей, жар латып,

Кеп алды елді батыр ландары,

Шын тілек, батыр білек, отты жрек,

Ызалы, ызарлы екен сз аары.

 

Кек дейді жанып тран ралдары,

Шаыран азат дейді рандары.

Бастаса ат-айыры алдын бзып,

Артынан аптап днен-нандары.

Саылдап ккке самап шты дейді,

Кдімгі Тянь-Шанны ырандары.

Алтайды а иыы ілмей тспес,

Сыпырар Тарбаатай мз балаы,

Жер азып іннен шыпай алды дейді,

ан сорыш ара шбар жыландары.

Та сызып енді бізге сулеленді,

Ашылып асар тауды тмандары.

 

Ілені бір раушан рлепті бу,

Желбіреп аспанында атойлы ту.

Халыты амын жеген ер ландар,

Тазалан! – депті жрта, кіріді жу.

 

Дриа-ай, атой салан кбар мен Сейіт,

Ел шін ан майданда болыпты шейт.

Халы шін анын тккен сабаздарын,

Ел-жртты з олымен ойыпты дейд.

 

Мз ыран шы басынан шыан самап,

раны ккті тілген шыан сарнап.

шпес-ау ккіректен ер тласы,

Ел оны, аруаы елді сатар орап.

 

Ктеріп озалайы белімізді,

оймаса жабыстырып тегі бізді.

Шыбын жан, айта шып кел кеудемізге,

Алайы айта жотап кегімізді.

 

Ер халы шын атуа басты дейді,

Келгендей топан суы тасты дейді.

Жол бастап ер Ысабек генерал боп,

Жол тартып тура судан асты дейді.

 

Крелік елімізді, жерімізді,

Арыстан ол бастаан шерімізді.

Соларды басан ізін туп етіп,

осалы сол атара зімізді.

Жылалы, кріселік шатасып,

Есігін абатыны теуіп ашып,

Сйелік ш кн, ш тн мадайынан,

Круге дидарларын болса нсіп.

1945 жыл, рімжі трмесі

 

 

ОЗАДЫМ БІР ГІМЕ

 

озадым бір гіме раалы,

Кілті кп ле-жырды брандалы.

Биікте анат керіп шабытында,

Алыса кз тастайды ыран даы.

Ерте-кеш жары дние бір крмейсі,

Кзді де майы кетіп мнарланды.

Халыты осы кнде сні кетіп,

Жрадай жртта алан жтадады.

Трт тлік малды даы ты ашып,

Атанны шорт кесілді шудалары.

Жазысыз талай сабаз жатыр мнда,

Естіліп лаыа шулааны.

Бастатып Шріпханнан тмен арай,

Жадымен сексен болды-ау турааны.

азаты оыр даусы, шешен тілі,

Сз кіріп арасына шбарланды.

Бел-жота, бетегелі бел-белесін,

Шп шыпай брыныдай уадады.

р емес бес айматан р руы,

Керей, Найман, Албан мен Суан даы.

Залымдар ділетті арандап жр,

Мерейі стем болып улар жаы.

ол сып слулара зге нсіл,

Ел азып тымынан будандалды.

Бермесе тп айырын кім біледі,

Осы ма айдын клді суаланы?

Азапты ааларым кріпті деп,

Еске алар кейінгі скен ландары.

Болат деп брын мндай айтан емес,

Ескіріп кеткен екен ран даы.

Дние ойпа-тойпа, тман басып,

Жеріді суатынан лан даы.

Дрмен жо бір-біріне арасатын,

Жасыны жекжат-жрат дандалы.

Мал уан, жайлау уан айран аза,

Гоминда кергісінде жлмаланды.

Екі мы сегіз жздей жан жатырмыз,

Біреуін бес жыл болды шыармады.

Дреге кндіз-тні жатызады,

анды ауыз, срияны жыландары.

ділет бізді жаа дем болмаса,

Бл иттер ан ішуге марланды.

Жмахан, жазанымды крсетпегін,

инауа крсе салар бдан да рі.

аптатып абатыда шпионын,

тірік-сек аптап, сумадады.

Сздері жаымпазды жан тршігер,

Шынды сз терісіне брмаланды.

осылмай йіріне кетер ме екен,

Елімні амаудаы ландары.

Мансапа арсыздарды алдап ойып,

оадап мазаны алды олар даы.

А рып кндіз-тні апалыпен,

Кп болды азаматты жындананы.

Бір кні лікенді кріп алдым,

арайып кеткен екен ран жаы.

Ол даы з лінше бір азамат,

Албанны баласы екен, рман жаы.

Барлыын жалыз достым біле алмадым,

Аман ба, Шке айда лжадаы.

Деп айтты: із-тозы жо Жмли кеп,

Халыты рас пе екен рлананы.

Оны да бір зындана тыан шыар.

Осы ой см заманны срлананы,

Крсем де анша жбір жасымаймын.

Кн шыып аыр бір кн нрланады,

Халы та «аза» деген аз жрт емес,

Гоминда алай бізді лданады.

Бл мені жазан хатым, аманатым,

Аынны артта алсын жырлааны.

1945 жыл, рімжі трмесі

 

 

КЕЕС

 

асиет алы еді азаымда,

Еске алып р ылыын жазамын да.

Адама пейіл деді, зейіл еді,

От болып ойлаанда азамын да.

Ойнаан ор киіктей айран аза,

Салын су, тны ауа, таза аында.

Жо емес кейбір жасы ылытары,

Жрсе де басаларды мазаында.

Жаз жайлау, балан еті, сары ымыз,

ызыты ыз бен жігіт базары да.

ткен кн ойдан сір шыпайды екен,

Жатанда тар апасты азабында.

Кре алмай ойды мойнын, ызды ойынын,

Саындым шалды айтан азанын да.

Мінеки жетпіс екі айды ткіздік,

айнаан асіретті азанында.

Осындай ауыр кнні ортасында,

Айтпапын біраз кеес азаыма.

«алды – деп скпеіздер, – миы айналып»

Жолыып алсаыздар азабыма.

Ескеріп есі бары тексерерсі,

Абайлап салып кріп назарыа.

Тексермей, кпелеймін р ншейін,

Бл сзді салса жел сз базарына.

 

Таысы болып алды тауды аза,

Жая мен жалды татып дмін аза.

зындай зар шата ялаан,

р сайа бірден ора салды аза.

стіп-а жабайы боп темісі,

Ішінде араай мен талды аза.

Кзіді айналаа бір салсашы,

Табасы бола бермей жанны аза.

Жатырсы надандытан рт ішінде,

Басыды ктермесе, жанды аза.

Заманы электр мен келді атомны,

Бл кезде жгірмесе алды аза.

 

Жер жзі бет аланда нер жаа,

Сен жрсі мойын созып лер жаа.

Бысыан сай-сайдаы жанан оты,

Ол даы бейім боп тр снер жаа.

Біреулер «сен жасы» деп алдай ойса,

Мойын сап даяр трсы лер жаа.

ояндай жосып жрсі, ойдай ркіп,

ыратта трсы ытап лар жаа.

 

лпадай бізді аза лпілдейді,

Жорадай ала тсіп блкілдейді.

Шайнауа тіске жмса даяр болса,

Тырнапен кім бауыздап лтірмейді?!

рса – ліп, жыса – жатып, мінсе – желіп,

Тйедей мойны жмса елпілдейді.

Осындай кйде жрсі момын аза,

Басалар тамырыды жатыр ажап.

Шама жо мны тгел сезетын,

рисы сілкінбесе енді аза.

 

ылады аза туб ар жауанда,

Айырылар тау басынан ой сауанда.

дайын тіпті мытып кетеді екен,

Жайлауда ымыз ішіп, есі ауанда.

 

Елді де естісі бар, есері бар,

згеден неге алып, сері бар.

Ежелден «айт» деп ойып тыдамайтын,

азаты жген ауру кеселі бар.

Тыдаушы кй тыдасын, тыдамасын,

зіндік айтушыны есебі бар.

1945 жыл, рімжі трмесі

 

НРЖАН НМАНОВ

(1910–1994)

 

Нманов Нржан 1910 жылы азіргі останай облысы Амангелді ауданында дниеге келген.

Жасынан н салып, ле шыаран Нржан аындыымен оса «Кроылы» дастаныны жеті саласын жата айтатын жыршы да болан. р трлі салада жмыс істей жріп, «халы жауы» деген жаламен 25 жыла сотталан. Кейіннен з еркімен майдана сранып, 1942–1945 жылдар аралыында соыса атысан.

Аынны бізге жеткен ледері – «халы жауы» деген жаламен айдауда жрген кезде жазан хаттары мен майданнан жазандары.

1994 жылы дниеден ткен.

 

 

***

ош боп тр, айран Сымтас келгенімше,

айырылып кк суыды кргенімше.

Нрмана кзі салан азаматтар,

ызметін мытпаспын лгенімше.

 

Хош боп тр, оалы кл, шабын уыс,

Саяда салып ойна, алан тыныс.

Нрмана екі жаста кздері сал,

Жанашыр артта алан болса туыс.

 

Хош боп тр, араой менен Шасуатым,

Нрмана тиер ме екен жазан хатым.

Тілектес ккеізге сіздер де бол,

Аллаа тапсырып тр істі артын.

 

Жамал, Ккім, Жайсабайлар асымда,

Кез болып тр жиырма жеті жасымда.

йден шыып йіріме осылдым,

аратарым бір мені ойлап жасыма.

 

Жаздым слем Саынбай мен Тобайа,

Дм айдаса пенде шіркін тотай ма.

останайа тура тартан ара жол,

айран Сымтас жаасына сопай ма.

 

аратарым Балахмет, Баланша,

Хош болып тр менен хатты аланша.

Алпыстаы анамыза слем де,

Жрерімде имап еді, Нрайша.

 

Жаздым слем Баяхмет, Тржана,

озы, Біржан кзіді сал Нрмана.

Екі кзге ие болмай мен трмын,

Зкияжан олыды стап транда.

 

Жаздым слем Замаан мен Зияша,

Арманы жо кйген жігіт раса.

Саып, Кпжан крінбеді кзіме,

Брыныны сздері рас та.

 

Жаздым слем Бйзір, апбас, Жиенбай,

Жайы болды ініізді осылай.

Жау жаадан алан кні аайлар,

Ит етектен алам дейді, бл алай?

 

Жаздым слем Жмила мен Ажара,

Сабыр берсін Алла бізге ажала.

Жалас, Дмеш, Раимай, айтейін,

Крінбеді тым болмаса базарда.

 

Жаздым слем Блекей мен Бтжана,

Риза бол олдан дмі татана.

Ауасына балалыты алданып,

Тсіп трмын ос серіппелі апана.

 

Кн болар ма бл апаннан шыатын,

Тыдаушылар сздерімді атын.

з олымды зім алай кесейін,

Блдіруші мны брін бір атын.

 

Артта алды біреулерді атасы,

Артыы бар сздерімні атасы.

Кімдер оны трбиелеп жреді,

Трмеде отыр іштен шыан ботасы.

 

Артты алды біреулерді аасы,

Табанында сынандай боп таасы.

і екенін, тсі екенін біле алмай,

Ол да алды тілі ызы баласы.

 

Артта алды біреулерді жарлары,

Артыы бар сздерімні жаланы.

Басы жмыр пенде шіркін шыдайды,

Осылайша хаты баса саланы.

 

Жаздым слем артта алан еліме,

Салан ойна кндіз-тні жеріме.

Тура тартып останайа жнелдік,

Байауымша кш тскендей беліме.

 

Мнан жетіп Атрмеге енгізді,

Стройа атар-атар трызды.

Бауырсаа арамайтын мырзалар,

ара нана ширет етіп ойызды.

 

Ждеген со аша беттен ан ашты,

Татай тесіп ауыртады жамбасты.

Тске дейін трызбайтын тсектен,

йы деген айда кетті албасты.

 

Темір бау арыстана тор болмас,

Жасылармен жатан зындан тар болмас.

Жасымайы, ажымайы, жігіттер,

Аман-жасы крмейтын жан болмас.

 

Ескеруші есіне алар ескерер,

діл за бар істі тбін тексерер.

Жасымайы, ажымайы, жігіттер,

Біреу шатлы, біреу ерте сес крер.

 

Хош болып тр, останай мен Семиозер,

Амангелді, Торай глі самалдар.

Трбиелеп бірнеше жыл сірген,

арауынан шыып барад бізді ол.

 

Хош болып тр, останайды аласы,

анша болар барар жерді шамасы.

Отарбаа мініп жатыр жыласып,

Орыс, аза, башрт, ноай баласы.

 

Строймен алып жрді конвойы,

Иісшіл ит тауысып тр кз майын.

Бір-бірімізге мойын брып араса,

Атылсын дейт, задары бар, о дайын.

 

Мсіндей боп тура тартып жреміз,

За тртібін бріміз де білеміз.

ыры шілтен пендеізге пана бол,

Тар жол, тайа кешулерден жреміз.

 

Этап деген тсі суы, іші тар,

Не болады, белгісіз тр бізді хал.

ызалдаын басатын аяпен,

Сарыараны бір круге болды зар.

 

 

***

Білмеймін хат арылы елдерден хал,

А ааза мен жазайын, сен абыл ал.

Саынан жас жректен жаздым слем,

Саынбай, Балахмет лаы сал.

 

Саынбай, Нрман, Тобай аратарым,

Сендерден мен алыса жыратадым.

Білсеіз хат арылы кке жайын,

Жеріне Дальний Восток тратадым.

 

Жер екен Дальний Восток ауасы ауыр,

Жас жрек жараланып болды жауыр.

шан с, жгірген а бізден арты,

Дегенмен тіршілікке брі туір.

 

Туекел десем-даы ер айраты,

иял ой тсіп кетер ай-айдаы.

шан с, жгірген а бізден арты,

Жараны жазыла ма тскен даы.

 

Крінген терезеден жалыз аспан,

Блт торлап терезені жерді басан.

мырлы бл секілді болсам трме,

Не керек пайдасы жо, шіркін жастан.

 

Жатамын мен трмеде йылы-ояу,

Ккені брыныдай кілі баяу.

Болса да андай алмас жасиды ой,

Кілден шатлы кетіп кірсе аяу.

 

Мен жрмін Дальний Восток аласында,

ысылып ауыр жмыс арасында.

Кргенін арыстарды бейнеттерін,

Бермесін адамзатты баласына.

 

Жер екен Дальний Восток наыз край,

Жар болай пендеізге жаппар дай.

Жазылан осы хатым барса тура,

Слем де анаттара дай-дай.

 

Осымен сз аяын жаздым ыса,

Ккеіз жйрік емес сзге ста.

Баршаыз сау-саламат жадайда бол,

Барамын аман болсам осы ыста.