СТМААМБЕТ МРТАЗИН
Стмаамбет Мртазин Торай уезі Наурызым болысыны айы ауылында белгілі дінбасы Мртаза хазіретті отбасында дниеге келген.
Арынны Таышы руынан шыан аын 1937 жылы «халы жауы» деген жаламен сталып уын-сргін крген. Баса мір деректері белгісіз.
ТУАН ЖЕР
Туан жер шбі алтын, жері жанат,
Науаса суы шипа, дертті жазат
Кйікті ху-зу еткен амыстары
Сыртылдап дыбыс берген бейне саат.
Бозаса, ызбел мына екі аба,
Арасы айы – Кйік тару алап.
Бас иер кндік жерден шатты жзбен
Кбірлеп есендесіп екі манат.
Бозаса бозбалаша клімдесе
ызбелі сыланбай ма шашын тарап.
Бес аша, Жалыз тбе ыземшектен
ызбелді ашатындай тран амап...
ТЙІН СЗ
Бізді елімізді оыан, лтшыл азаматтарыны кбі дерлік трмелі уын, сіргелі сргінді крген. Ол – аиат. Тндері емес, жандары ысты табада кйсе де, мойымай, азаматты станымдарынан, наным-сенімдерінен, елге, жерге деген махаббаттарынан бас тартпай, адал болды.
Алашты ардаты аыны Мажан Жмабай айтпашы, «См мір абаты ой саналыа». Кешегі «шаш ал десе, бас алан» заманда трмеге тсіп, уын-сргінге шырап, ату жазасына кесілген аза боздатарыны саны едуір кп болан ой... «аза дебиетіндегі трмеде жазылан шыармалар» деп аталатын ауымды циклды зіндік ерекшелігі, поэтикалы айшытары бар екенін сз басында айтып ткен болатынбыз. олыыздаы антологиялы жинаа трмеге тсіп, айдауа шыраан аындар шыармаларыны бір парасы ана жарияланып отыр. лі баспа бетін крмегені аншама! Сол сияты сіз бен бізге бейтаныс аындар да кп. Олар – ша басан мрааттарда жатыр.
Шыыс Тркістанда Шарын лазылы есімді аын ткен. Ол да азап шегіп, трмеге амалып, айдау крген. Оны да трмеде, уын-сргінде жргенінде жазан жырлары бар. лкен дін айраткері, Алаш азаматы Аыт ажы лімжілы арымсаовты трмеде жазан шыармалары з алдына бір тбе! нші, сазгер Капез Байабыллыны зекті ртейтін жырларын айтпай кетуге бола ма! Міне, осы сыылды мына ланайыр атырапты ткпір-ткпірінде ел мен жерді болашаы шін бастарын ауіп-атерге тігіп, шайаса тскен ерлер кп болан. Сол асыл ерлерді деби мраларын туан елімен ауыштыру, жас скінні назарына сыну – кезек кттірмейтін мселе болып табылады.
Бізді жмыс жоспарымыздаы лкен мселені бірі – осы трмеде жазылан шыармаларды келесі жинаын растыру, оырманны пайдасына жарату. «Тірілмек сз, жанба шыра» (М.Маауин) кп лі...
ЫЛЫМИ ТСІНІК
асіретті жылдарды аиаты –бл жас дебиет зерттеушісі Е.Тотарбайды «Тадырлы жылдар, тадырлы жырлар» атты осы антологиялы жинаа арнайы жазан алы сзі немесе адатпасы.
аза дебиетіндегі трме шыармашылыы –бл жас дебиет зерттеушісі Е.Тотарбайды трмеде жазылан шыармаларды тарихы мен поэтикасы турасында жазылан ылыми-зерттеу жмысы. ылыми-зерттеу жмысыны толы нсасы монографиялы ебек болып жарияланан. (араыз:Тотарбай Е. аза дебиеті тарихындаы трме шыармашылыы жне эмигрантты кезе. Алматы: Баянжрек, 2015. – 248 б.)
Иманжсіп тпанлы. Аынны ледері «Егемен азастан» газетінен алынды.
Тобал Мсабайлы.Аынны мірбаяны, ледері «Сібірден жазылан ле-хаттар» кітабынан алынды.
Ахмет Байтрсынлы.Аынны ледері«Байтрсынлы Ахмет. Алты томды шыармалар жинаынан» жне С.Ккішевті «Аха туралы аиат» кітабынан алынды.
Ыылман Шреклы.Аынны ледері «апаста жазылан хаттар» кітабынан алынды.
Байадам аралдылы.Аынны леіКнімжан Байадамованы «Байадамовтар улеті» атты кітабынан алынды.
Мди Бпилы. Аынны ледері «Мдиді мгі жасар лмес ні» кітабынан алынды.
Олжабай Нралылы.Аынны ледері «Олжабай Нралылы шыармалары» кітабынан жне олжабайтанушы, ф..к., доцент .Р.Кемегерді жеке ылыми мраатынан алынды.
Трмаамбет Ізтілеулы.Аынны ледері «Ізтілеулы Т. Шыармалары – І том, мінажат, кіл ос, жотау ледері жне трмеде жазан жырлары» кітабынан алынды.
Файзолла Сатыбалдылы. Аынны ледері «Шерлі жылдар, шерулі жырлар» жне шежіреші .мірхамзалыны «Дние шуылы жо неткен тыны» кітабынан, «аза», «останай таы» газеттерінен алынды.
Пышан Жлменделы.Аынны ледері«апаста жазылан хаттар» кітабынан алынды.
Міржаып Дулатлы.Аынны ледері«М.Дулатлы. Алты томды шыармалар жинаынан» алынды.
лмхаммед Оспанлы.Аынны ледері«сиет» кітабынан алынды.
аби ттыбайлы.Аынны ледері «Торай аындарыны антологиясы» жинаынан алынды.
Аыш Аймаамбетов.Аынны ледері «Торай аындарыны антологиясы» жинаынан алынды.
Арап мірлы.Аынны ледері «Алаклді аиы азаматтары» кітабынан алынды.
Насихат Сгірлы.Аынны ледері«апаста жазылан хаттар», «Еділ-Жайы – екі су» кітаптарынан алынды.
Зкария Саындылы.Аынны ледері «апаста жазылан хаттар» кітабынан алынды.
Сдуаас ылмани.Аынны ледері«ылмани С. Шыармалары» жне «Омбыны Алаш дптері» кітаптарынан алынды.
Блдік Байтоайлы.Аынны ледері «Зобала заман іздері-ай», «Млдір тамшылар» кітаптарынан алынды.
Мажан Жмабай.Аынны ледері «Жан сзі» кітабынан алынды.
Скен Сейфуллин.Аынны ледері «Ауды айрылуы» кітабынан алынды.
абдолла Керменбаев. Аынны мірбаяны мен ледері Балтабай Уахитовтан алынды. Балтабай асаалды кесі Уахит абдолланы туан інісі. Бізге мліметтерді берген – дебиетші Батырлан Саынтаев.
Атас Трымбайлы.Атас Трымбайлыны жинаа берілген бл ледері Аралы аласындаы «Дала лкесі» облысты тарихи-лкетану лкетану мражайыны орында саталан олжазбасынан алынан. Жазып алан – дебиетші Саынтаев Б. (№17 папка). «ойба Атас аын туралы // олжазба (Жазып алан – Тотарбай Е.) 2011 ж.», «Трымбайлы А. Ма толы жыр дптері // Торай газеті, №21(863) 30 мамыр, 2014 жыл» деректері амтылды.
Ахат Шкерімлы.Аынны ледері«апаста жазылан хаттар» кітабынан алынды.
Шкір бен. Аынны ледері «Шыыстау» кітабынан алынды.
Тажары Жолдылы.Аынны ледері «Жолдылы Т. Шыармаларыны толы жинаынан» алынды.
Нржан Ныманов. Аынны ледері мен мірбаяны лкетанушы, олнер шебері Шптібай Байділдинні «Санаулы мырымдаы саналы ойларым» атты кітабынан алынды.
Шахан Мусин.Аынны ледері«апаста жазылан хаттар», «ле. мір. нер (жырлары мен жазбалары)» кітаптарынан алынды.
айым Мхамедханлы.Аынны ледері «Мхамедханов .Кп томды шыармалар жинаы» кітабынан алынды.
Асанбай Асаров.Аынны ледері«апаста жазылан хаттар» кітабынан алынды.
Бркіт Ысаов.Аынны ледері «апаста жазылан хаттар» жне де «Бл мені кз жасым ой ан аралас...» кітаптарынан, «Сарыара», «асым» журналдарынан алынды.
Керейазы Нрсадылы.Аынны ледері «Мнар кндер» кітабынан алынды.
Сден нуарлы.Аынны ледерін жеткізген дебиетші Тынысбек Рысханлы, жазып алан – дебиетші Елдос Тотарбай.
айрат Рыслбек. Аынны ледері «апаста жазылан хаттар» кітабынан алынды.
Байдкен Жмаділлы.Аынны ледері«апаста жазылан хаттар» кітабынан алынды.
Стмаамбет Мртазин. Аынны бл леі р жылдары баспасз беттерінде жарияланан. Жеткізген – Теміржан беуов.
ПАЙДАЛАНЫЛАН ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1. Тотарбай Е. аза дебиеті тарихындаы трме шыармашылыы жне эмигрантты кезе. Алматы: Баянжрек, 2015. – 248 б.
2. апаста жазылан хаттар. / раст.: Е.Дйсенбайлы. – Алматы, 1992. – 152 б.
3. Жиырмасыншы асыр жырлайды// Егемен азастан, 2004 жыл. 20 наурыз.
4. Мсабайлы Т. Сібірден жазылан ле-хаттар. – Аякз: 1992. – 36 б.
5. Байтрсынлы А. Алты томды шыармалар жинаы. – Алматы: Ел-Шежіре, 2013. – 340 б.
6. Ккішев С. Аха туралы аиат. – Алматы: азастан-Шапаат. 1992. – 112 б.
7. Байадамова К.Байадамовтар улеті. – Алматы: Білім, 2009. – 296 б.
8. Торай аындарыны антологиясы. І том. / Жалпы ред.басаран: А.алиев, раст.: Б.Саынтаев. – Аралы: АрМПИ баспаханасы, 2014. – 325 б.
9. Мдиді мгі жасар лмес ні: ледер, ндер, арнаулар, естеліктер, повесть. / раст..Туекелова. – Алматы: «Білім» баспасы ЖШС, 2013. – 288 б.
10. Нралылы О. Шыармалары. – Алматы: Шартарап, 1995. – 232 б.
11. Ізтілеулы Т. Шыармалары. І том, мінажат, кіл ос, жотау ледері жне трмеде жазан жырлары. раст.:М. Байділдаев, А.Алматов. – Алматы: Жазушы, 2007. – 312 б.
12. Сатыбалдылы Ф. Шерлі жылдар, шерулі жырлар. – останай: Баспа йі, 2004. – 470 б.
13. Сатыбалдылы Ф. Ізі бар ата мирас ел азбайды. // аза, 2006, 2 маусым.
14. мірхамзалы . Дние шуылы жо неткен тыны. – останай: Шапа, 2014. – 629 б.
15. Сатыбалдылы Ф. ледер. останай таы, 2004. 15 маусым.
16. Дулатлы М. Алты томды шыармалар жинаы. – Алматы: Мектеп, 2013. 1 том. 320 б.
17. Оспанлы .,Оспанлы Ж. сиет. – останай:Шапа, 2011. – 254 б.
18. Кендірбеклы А.Алаклді аиы азаматтары. – Алматы: Люкс Биндер Сервис, 2007. – 224 б.
19. Сгірлы Н. Еділ-Жайы – екі су. – Алматы: Арыс, 2001. – 200 бет.
20. ылмани С. Шыармалары. / раст.: Д.амзабеклы. – Алматы: Ел-Шежіре, 2010. – 392 б.
21. амзабеклы Д. Омбыны Алаш дптері. – Алматы: Жазушы баспасы, 2013. – 368 б.
22. Блдікызы Х. Млдір тамшылар. – Алматы:Дайк-Пресс, 2003. – 200 б.
23. Ккімжан Х.Б. Зобала заман іздері-ай. – Астана:Агробаспа, 2009. – 156 б.
24. Жмабаев М. Жан сзі. – Алматы: Раритет, 2005. – 252 б.
25. Сейфуллин С.Ауды айрылуы. – Алматы:Атамра,2003.– 224 б.
26. Балтабай Уахитов. олжазба// (Жазып алан – Саынтаев Б.).2014 ж
27. ойба Атас аын туралы // олжазба (Жазып алан – Тотарбай Е.) 2011 ж.
28. Трымбайлы А. Ма толы жыр дптері // Торай газеті, №21(863) 30 мамыр, 2014 жыл.
29. бенов Ш. Шыыстау. – Астана: Фолиант, 2011. – 504 б.
30. Жолдылы Т. Шыармаларыны толы жинаы. І том. – Астана: Елорда, 2001. 424 б.
31. Тажары шыармалары. І-том. – Алматы: Жазушы, 2012. – 480 б.
32. Тажары шыармалары. ІІ-том. – Алматы:Жазушы, 2012.– 525 б.
33. Байділдин Ш. Санаулы мырымдаы саналы ойларым. – Екібастз: 2011,416 б.
34. Мусин Ш. ле. мір. нер (жырлары мен жазбалары). – Алматы: Арыс, 2013. – 280 б.
35. Мхамедханов .Кп томды шыармалар жинаы. Т 7. – Алматы: Ел-шежіре. – 312 б.
36. Ысаов Б. Бл мені кз жасым ой ан аралас... – араанды: Болаша-баспа РББ, 2014. – 94 б.
37. Ысаов Б. Трмедегі трт ле. // Сарыара, 1999 жыл. №6.
38. Ысаов Б. Тас еденні ызары // (Кілт) асым, 2014. №6 (20) араша-желтосан.
39. Рысхан Тынысбек.Сден нуарлы // олжазба (Жазып алан – Тотарбай Е.) Аралы, 2014 жыл, 18 азан-мамыр, 2014 ж.
40. Нрсадылы К. Мнар кндер. – Алматы: Тоанай Т, 2010. – 432 б.
МАЗМНЫ
асіретті жылдарды аиаты
(алы сз)...............................................................................................................
аза дебиетіндегі трме шыармашылыы...................................................
Иманжсіп тпанлы (1863–1929)...................................................................
Тобал Мсабайлы (1871–1937)......................................................................
Ахмет Байтрсынлы (1873–1937).....................................................................
Ыылман Шреклы (1876–1932).......................................................................
Байадам аралдылы (1877–1930)....................................................................
Мди Бпилы (1880–1921)..................................................................................
Олжабай Нралылы (1881–1935)......................................................................
Трмаамбет Ізтілеулы (1882–1939).................................................................
Файзолла Сатыбалдылы (1883–1959)...............................................................
Пышан Жлменделы (1884–1921)....................................................................
Міржаып Дулатлы (1885–1935).......................................................................
лмхаммед Оспанлы (1886–1966)..................................................................
аби ттыбайлы (1888–1939)..........................................................................
Аыш Аймаамбетов (1893–1942)......................................................................
Арап мірлы (1897–1938).................................................................................
Насихат Сгірлы (1889–1937)...........................................................................
Зкария Саындылы (1890–1930)...................................................................
Сдуаас ылмани (1890–1912).........................................................................
Блдік Байтоайлы (1891–1944)........................................................................
Мажан Жмабай (1893–1938)...........................................................................
Скен Сейфуллин (1894–1938)...........................................................................
абдолла Керменбаев (1897–1987)....................................................................
Атас Трымбайлы (1899–1937).....................................................................
Ахат Шкерімлы (1900–1984)...........................................................................
Шкір бен (1900–1994).....................................................................................
Тажары Жолдылы (1903–1947)....................................................................
Нржан Нманов (1910–1994)...........................................................................
Шахан Мусин (1913–1999).................................................................................
айым Мхамедханлы (1916–2004)...............................................................
Асанбай Асаров (1922–2001)...........................................................................
Бркіт Ысаов (1924–1991).............................................................................
Керейазы Нрсадылы (1940–2008).............................................................
Сден нуарлы (1942–1994)............................................................................
айрат Рыслбек (1966–1988)..........................................................................
Байдкен Жмаділлы..........................................................................................
Стмаамбет Мртазин.........................................................................................
Тйін сз................................................................................................................
ылыми тсінік.....................................................................................................
Пайдаланылан дебиеттер тізімі........................................................................