Бірттас педагогикалы процесс

1. Бірттас педагогикалы процесс Білім беру рдісі — оыту процесі жне оны нтижесі ретінде оушыларда белгілі бір білім, білік, дадылар мен табиат жне оамды мірге ммілесін алыптастыруды зара тыыз байланыста дамуын білдіреді. Білім беру — бкіл мір бойы, білім жйесін згерту, дамыту жне жетілдіру рдісіне болан ммілесі; білім беру — мір жадайларыны згеруіне, ылыми-техникалы прогреске байланысты здіксіз жне немі жаа білім, білік, дадыларды мегеруді немі жетіліп, ала арай жылжып отыратын абсолютті формасы; білім беру — тланы рухани жне дене жаынан ттас алыптастыру, леуметтендіру рдісі; білім беру —тланы тарихи айындалан, оамды санада леуметтік эталон ретінде крінген белгілі бір мрат бейнелерге саналы бадарлау. Білім –бл малім мен оушыны субъектив-объектив рекет жолдарымен масата жетуді кздеген педогогикалы процесс жрісі. Адамны тлалы дрежеге жетуі оны оам мраттарына сай алыптасуы педагогикалы процестен тыс іске асуы ммкін емес. Педагогикалы процесс осыдан білім беру, трбиелеу жне дамыту міндеттерін шешуге баытталып, арнайы йымдастырылан педагог пен трбиеленуші арасындаы зара ыпалды ызметті адатады, яни педагогикалы процесс – бл анайы тар маынадаы оу мен трбиені бірлігін амтамасыз ету жолымен ке мндегі трбиені іске асыруды кздеген бірттас процесс. Мндік, маыналы трыдан педагогикалы процесс-леуметтік былыс. Педагогикалы процесті басты масаты - оамны леуметтік тапсырысын іске асыру, яни здеріне жктелінген міндеттерді табысты шеше білетін адамдарды жан-жаты дайындыын амтамасыз ету. Педагогикалы процеске леуметтік тжірибе сынылады, рі ол белсенді игеріліп барады, бл масат бадарлы йымдастырылан іс-рекеттер жрдемімен, трбиелеуші жне трбиеленушілер арым-атынасымен, шкірттер санасына, еркі мен кіл-кйіне жйелі сер етумен орындалып жатады. Педагогикалы процесті е алдымен кзге тсер, тілге алынар бірліктері- бл оу жне трбие. Осыларды арасында тланы білімділігі, трбиелілігі жне дамуындаы іштей згеріс процестері іске асады. з кезегінде, оу жне трбие процестері бір-біріне штасан наты іс-рекет процестерінен ралады: оу-оыту жне бдан туындайтын зіндік трбие. Педагогикалы процесс атаратын ызметтер трі: - апаратты (трбиеленушіні сауаттандыру); - трбиелік (трбиеленушіні тлалы згеріске келуі); - дамытушылы (трбиеленушіні жан-жаты кемелденуі); - аксиологиялы (трбиеленушіні ндылы сезіну бадары, заттар мен былыстара болан атынастарын алыптастыру); - леуметті икемдестіру (трбиеленушіні наты мір жадайларына бейімдеу). Педагогикалы процесті рылымы екі трыдан арастырылады: 1) педагогикалы процеске атысушыларды субъективті рамы, 2) іс-рекеттік рамы. Педагогикалы процесті субъекттері — трбиеленуші жне трбиелеушілер. Бларды рамы сан илы. Мысалы, трбиеленушілер атарында алты жастан алпыс жаса дейінгі сбилер мен ариялар; ал трбиелеушілер сапында ата-аналарды, ксіби педагогтарды тікелей трбиеші субъекттер деп білсек, баралы апарат ралдарын, салт-дстр, дін, тіл, табиат жне с.с балаа ыпал жасайтын барша леуметтік –оамды былыстарды брін жанама да, тікелей де трбиеші деп таныанымыз жн. Педагогикалы процесс субъекттеріні зара байланысты іс-рекеттеріні соы нтижесі – трбиеленушілерді адамзат жинатаан тжірибені игеруі. Педагогикалы процесті іс-рекеттік (процессуалды) рылымында тмендегідей бірліктер ажыралады: Педагогикалы процесс озалысы (динамика) педагогикалы процестегі кейінгі згерістерді млшері алдаы кезедерді згерістер лшеміне туелді. ола тскен жетістіктер нерлым жоары болса, нтиже де сорлым салматы келеді. Бдан шыатын орытынды — педагогикалы процесс педагог пен трбиеленуші арасындаы дамып барушы ыпалдасты ретінде бірізді «сатылы» сипата ие. Осы задылы салдары: аралы нтижесі жасы болан оушы жалпы жетістіктерінде де жоарылау крсеткіштерге ие болады; - педагогикалы процесте тланы дамуы педагогикалы процесс, тла дамуыны арауы. Тланы даму арыны мен жетілген дегейі нсілділікке, трбие жне оу ортасына, оу-трбиелік іс-рекеттерге жегілуіне, олданымдаы педагогикалы ыпал жабдытары мен тсілдеріне туелді; - оу-трбие процесін басару педагогикалы процесті тиімділігі трбиеленушілер мен трбиешілерді арасындаы кері байланысты жеделдігіне, сондай-а трбиеленушілерге жасалан реттеуші ыпал серді шамасы, сипаты жне негізділігіне орайлас келеді; - ынталандыру: Педагогикалы процесті німді болуы оу-трбие ызметтеріні ішкі ыпалдарына (стимулдарына) жне сырты (оамды, педагогикалы, моральды, материалды) жне т. б. ыпалдарды серіне байланысты болады; - педагогикалы процестегі сезімдік, логикалы жне іс-тжірибелік элементерді бірлігі. Оу-трбие процесіні тиімділігі сезімдік абылдау, абылдаанды исынды тоу, тоыанды іс-тжірибеде олдана білу шарттарына туелді; - сырты (педагогикалы) жне ішкі (танымды) іс-рекетті бірлігі. Педагогикалы ыпал нтижелілігі педагог ызметіні сапасына алай байланысты болса, трбиеленушіні зіндік оу танымды іс-рекеттеріні сапасына да соншалыты туелді келеді; - педагогикалы процесті себептілік негізіні болуы. Оу трбие процесіні жрісі мен нтижесін алдын ала анытап отыратын жадаят- ажеттілік, сондай-а тла мен оам ммкіндіктері (материалды-техикалы, экономикалы жне т.б.), процесті оыту, орындалу (моральды-психологиялы, санитар-гигиеналы жне т.б.) шарттары. Жоарыда аталан жне баса да задылытар негізінде педагогикалы процесс принциптері- (яни, кейбір ереже, сыныстара орай) натыланып баратын оу мен трбиеге бастау, жетекші талаптар аныталады (оу мен трбие принциптері кітапты келесі блімінде арастырылады). ай педагогикалы процесс болмасын, з дамуыны белгілі бір ізділігіне сйкес кезедерге блінеді. Олар: - дайынды кезеі, - орындау (негізгі) кезеі; - нтижелер талдауы(орытынды) кезеі. Жаа талпыныс, жаа ашылан жолдарды бірі — білім беруді жана жйесіні жасалуы. Бл педагогикадаы, ттас педагогикалы рдістегі згертулермен тыыз байланысты. Білім беру саласыны барлы жаына жааша кзарас, жааша арым-атынас (білім мазмнын жетілдіру, жаа базистік оу жоспарына кшу, жаа буын оулытары мен оу-дістемелік кешендерге кшу, т.б.) жааша ойлау алыптасуда. Педагогикалы процесс малім іс-рекетіні объектісі ретінде. Педагогикалы процесті белгілері, сапалары жне зіндік сипаттары. арама-айшылы педагогикалы процесті озаушы кші. 2. Педагогикалы процесс малім іс-рекетіні объектісі. Педагогикалы іс-рекетте ебек субъектісі малім болады. Малімні ебек ралдарыны зіндік сипаттары - ол оны білімі, білігі, тлалы асиеттері. Осыан байланысты, білім "сананы бірттасты объектісі" болып есептелуі керек. (Н.И. Непомняшая), малімні іс-рекеті, оны білімі жне тжірибесі ксіби шеберлікті дегейіне тікелей атысты екендігі аны. "Педагогикалы процесс" деген сздік (термин) ылыми айналыма XIX асырды екінші жартысында (П.Ф. аптерев) енгізілгенімен, ымны мазмнды сипаттамасын тек ана тла теориясы, іс-рекет теориясыны дамуы арылы былыстарды зерттеуде жйелілік тсіл одануды алыптастыру арасында ммкін болды. Педагогикалы процесті мні туралы ртрлі кзарастарды (С.Т. Шацкий, Н.К. Крупсая, А.С. Мааренко, М.А. Данилов, Б. Т. Лихачев, Ю. К. Бабанский, В. М. Коротов жне т. б.) зерттеу жалпы тртіптегі орытынды жасауа ммкіндік береді. Аталан авторларды назарларына педагогикалы процесті ртрлі жатары білікті эмпириалы жолмен жинаталан білімдер жайлы болады. Педагогикалы процесті мні туралы алыптасан тсініктерді сыртында малім шін те маызды бір атар мселелер алды, ол: не себепті бірттас педагогикалы процесс оыту мен трбиені бірлігі (А.Ф. аптерев, М.А. Данилов); оны оыту, даму жне трбиелік ызметтеріні бірлігі алайша амтамасыз етіледі (Ю.К.Бабанский) оушыларды зара рекетіні ерекшеліктері алай аныталады (С.Т.'Шацкий, Н.К.Крупсая, В.А.Сухомлинский); зара рекет тек ана оудан тыс уаыта тн бола ма (А.С. Мааренко); бірттас педагогикалы процесті андай ерекшеліктерін білу оны баытты дамуыны мселелерін шешуге кмектеседі (Б.Т. Лихачев) жне ызмет істеулерін басару (В.С. Ильин, И.П.Радченко) жне т.б. Пайда болан сратара жауап баса кеістікте жатыр – ол бірттас педагогикалы процесті барлы сапалары мен асиеттерін сипаттау. Ал бл ойылан сратара эмпириалы емес, теориялы методологиялы дегейдегі жауап. Элементарлы бірлікті ("кереге кзді") марксистік педагогикада негіздеуге кптеген зерттеушілер жне оны ртрлі объектілеріне атысты жне ат салысты. (Н.Чакыров, А.П. Сидельковский, М.И. Алексеев, В.И. Загвязинский, Г.И. Легенький жне т.б.). Бірата бл істелген жмыстар нтижесі жеткілікті дрежеде емес еді, себебі оны жасаушылар ойылатын методологиялы абстракцияны аны крсету мен оны олдану жадайына ойылатын талапты бзан еді. Белгілі бл баыттарды лсіздігі мынадан байалады, авторларды ойларын белгілі бір дрежеге жеткізе алмады, онда педагогикалы теория зіні дамуыны ылыми негізделген логиасына ие бола алмады. (М.А. Данилов). Педагогикалы процесті бірттас объект ретінде айта жасауа бастапы абстракция кмегімен ол жанама бліктерді крделену шынжыр буыны ретінде крінуі керек. Олар арылы объективті сол процесті зара арама-айшы мндерді шарасыз тулері керек. Педагогикалы процесті белгілері, сапалары мен асиеттері. Демек, егер педагогикалы процесті тпкі масаты адамны тла ретінде алыптасуы болса, ода педагогикалы процесті элементар бірлігі, оны "кереге кзі" бастапы абстракция болып "алыптасуды ас аым сті" (педагогикалы ситуация) болуы керек. Натылы шындытан тыс алынан педагогикалы ситуация тла алыптасуыны ас аым сті ретіндегі педагогикалы ситуация бастапы абстракцияны крсеткен талабына атынасушылар, негізгі арама-айшылытарды ерекшеліктеріне толы сйкес келеді. Бл процесті е кіші бірлігі, одан рі оны тану сапалы асиеттерін жоалтпай ммкін болмайды. Педагогикалы ситуация педагогикалы шындыа тн кп жаты болады, натылытан кіл блу (орыны, уаыт, себеп-салдар жне пайда болуы, жадайы, атысушыларды жас ерекшеліктері, леуметтік жадайы, психофизиологиялы ерекшеліктері, іс-рекетті мазмны мні тсілі) барлы жадайда айын бола тседі, "алыптасуды" ас аым сті арылы педагогикалы процесс ішіндегі тла озалысымен дамуын круге ммкіндік туады. Тланы алыптасуы даму барысында негізгі айшылытарды жеуде жзеге асады. Біра бл шін, бліну болан жн ересектер (стаздар, ата-аналар) распредмечиванияны ызметін алады, яни, леуметтік тжірибеде алынан (опредмеченных) іс - рекет тсілдерін айындаушы. Сонымен бірге озалыс формаларындаы адамзатты рекет кштері мен абілеттеріні затты формаа ауысуы (опредмечивание) жзеге асады. Тланы іс - рекет субъектісіне алмасуы, оушыны даму процесінде алай болатындыы крінеді. Барлы мдени байлытарды жне іс - рекеттер трлерін мегеру пндік оыту арылы жргізген тиімді. Бнымен таы бір жйені пайда болуы байланысты, оан малім "сынып стаздары" элементі ретінде кіреді. Сынып стаздарыны балаларды бастапы коллективі мен зара рекеттері барысында жоары дегейдегі жйе "сынып стаздары", "сынып оушылары" пайда болады. оамды мірге оушыларды атысу тжірибесін алыптастыру , педагогикалы процесті оудан тыс кеістігіде кптеген іс - рекеттер трлерін мегеру барлы оушыларды зара рекеттерін жне стаздар тарапынан басшылы болуын ажет етеді. Сондытан да мектеп шін макро жйе "мектеп стаздары — мектеп оушылар коллективі" алыптасады. оам бл жйеге атысты жйе ретінде болады, сонымен , "мектеп- оушылар" жйесіні мір сруі ызметі (жадайыны згеруі) мектепті педагогикалы процессі болады. Педагогикалы процесті ысаша абстрактылытан ("алыптасу ас аым сті") бірінші дегейдегі жйеге "адам" ктерілу арылы сипаттау жне одан рі одан да жоары дегейдегі жйелерге ктерілу жалпы білім беретін мектепті оларды типтерінен туелсіз педагогикалы процесті жйе ретіндегі біратар белгілерін крсетеді: –бл леуметтік жйе адамдарды зара рекеттері есебінен мір среді; –мектеп педагогикалы процесі кп дегейлі жне поли рылымды былыс, себебі ол зінен кейінгі дегейдегі жйелерді жинайды; –жйе тек іс - рекетпен алмасуда ана мір среді: егер стаздар ртрлі іс - рекеттер, тсілдеріне (адам тегі кшін) оытса, онда оушылар, оларды мегере отырып педагогикалы процесті белсенді атысушылары болады, тек ана репродуктивке ана емес, айта ру творчестволы белсенділікке дайын болады; –педагогикалы процесте малімні басару объектісі оушыларды іс - рекеті болады; –іс - рекетті барлы элементтері (масат, міндеттер мазмны жне т.б.) жйелі компоненттері бліктері сыары болады, себебі іс-рекетті элементтерін, бліктерін баланы мегеруі шін рине, лкендерді, ата-аналарды, стаздарды іс - рекеті осыан баытталуы керек; – педагогикалы процестегі малімні басару заты іс -рекет субъектілері арасындаы атынастар болады, олар арылы субъектілерді зара рекеті мен дамуына тиімді жадайлары амтамасыз етіледі. (бірттас педагогикалы процесті графиалы моделін арасаыз). Крсетілген белгілер негізінде анытама жасауа болады: педагогикалы процесс оушыларды бірлескен стаздарды атысуымен жне басшылыымен жзеге асатын іс - рекеті, ол леуметтік тжірибені мегеруге жне рбір оушы тласын алыптастыруа баытталан, дамуа жне зін ебекте жне оамды мірде жзеге асыруа дайын. Бл анытамадан педагогикалы процесс оу жне оудан тыс айматарды бірліктігіні ажеттігі туады, ал ол оушылар шін тла алыптасуыны басты жадайы болады жне сол процесті зіні бірттастыын крсетеді. Сонымен бірге сынылып отыран анытаманы мазмны бірттас педагогикалы процесті біратар асиеттеріде крсетеді: –педагогикалы процесс леуметті оны мір сруі, ызмет істеуі оан атысушыларды арасындаы іс -рекеттерімен алмасуымен аныталады; –ынтыматасты оушы (тек ана стаздармен ана емес, малімдермен, бір- бірімен де) шін ртрлі іс -рекеттерді тсілдерін тезірек мегеруді, яни педагогикалы процестегі іс - рекет субъектісіні алыптасуыны жадайы болады; "стаздар-оушылар" жйесіні бірттастыы педагогикалы процесс ішіндегі ртрлі дегейдегі жйелерді зара рекеттері барысындаы масат пен нтижелерді бірігуімен аныталады; – педагогикалы процесті негізі интегративтік асиетін ртрлі 1теісгеілерді бірлігі деп есептеу керек, ондаы здіксіз зара иылыстаы жйелерді оушылар тласыны" алыптасуына сері іс - рекет субъектілеріні (стаздар мен оушыларды) айта ру белседілігімен аныталады. "Педагогаалы процесс" объектісіні сапасы оны асиеті ретінде крінеді, оларсыз педагогикалы процесс зіндік ерекшеліктерінен айырылады: – белсенділік пен атынасты бірлігі, процеске атысушыларды барлы субъекгілеріні йымдастырылан бірлескен дербес іс - рекеттері; – ртрлі сатыдаы жйелерді ызметіні арнайы мамандануы; –субъекттілерді зара рекеттері нтижесінде пайда болатын ртрлі арым - атынастарыны жиынтыы. Педагогикалы процесті сапалары мен асиеттерін ызмет ету жадайларын объективті талап етеді. Сонымен педагогикалы процесс, зін бірттасты ретінде субъектілерді зара рекеттегі арнайы йымдастырылан іс-рекеттерін бле крсете алады. Егер рбір субъектіні жетістіктері болса, онда "стаздар — оушылар" жйесіні тратылыымен зін - зі дамыту мселесі шешіледі. 3. арама-айшылы педагогикалы процесті озаушы кші. Педагогика ылымында арама-айшылытарды ролін XX асырды барлы кезедерінде ашып крсетуге тырысты. рине, оытуды арама-айшылыы басалардан брын зерттеген (М.А. Данилов, М.Н. Алексеев, М.Н. Саткин, Ю.К. Бабанский , В.И. Загвязинский). Кейбір жмыстарда коллективті арама - айшылыы (Л.И. Новикова) трбие процесіні (И.С. Марьенко , Г.И. Шукина, В.С. Ильин, Б.Т. Лихачев) білім беруді мазмнындаы арама -айшылытар (Г.И.Батурина) зерттейді. М.А. Данилов алашыларды бірі болып оыту процесіні озаушы кштерін зерттеуге кіл блді, біра нтижесінде объективті леуметтік шек жекемен осылып кететін бірттас педагогикалы процесті диалектиасын зерттеу керектігіне тек ана осы баытта ол педагогиканы ылым ретіндегі жобалау ызметіні кшейе тсуіне ыпал ететін білімді анытай білу ммкіндік болатындыын жне практик стаздарды сол бір ылыми саймандар мен крделі тланы алыптастыру саласындаы былыстар мен процестерді басаруа кш беретінін кре білді. Ю.К. Бабанский арама-айшылы кп жадайда (нередко) кездейсо бір ізділікте арастырылатындыын анытады. Ол жоспарлау процедурасына сйкес келмейді, оыту процесін йымдастыру мен реттеуде малімдер мен діскерлер натылы жадайда процесті жасау ескерілмейді. Зерттеу нтижесінде мыналар аныталады: – арама-айшылытарды алай болса солай тжырымдау дрыс емес, натылы педагогикалы процесті жйе ретіде олар зерттелетін объектіні мнін, ашуы тиіс: – арама-айшылыты стаздар мен оушылар іс -рекетін педагогикалы процесті басты рамын крсеткіш ретінде сипаттау керек; арама-айшылытар жйесін ана емес, сонымен бірге оларды шешу дістемесін негіздеу керек. Педагогикалы процессті масаты оушылар тласын алыптастыру болады. Демек, бірінші жне негізгі арама-айшылытар тобы-бл даму стіндегі тланы арама-айшылытары. Бл педагогикалы процесті арама-айшылытар тобын психологтар жеткілікті дрежеде жасы зерттеген. Оларды санына Г.К. Костюк келесі арама-айшылытарды жатызады: – жаа ажеттілік, млделер, мтылушылы пен тла ммкіншілігіні жеткен даму дегейі арасындаы ; – жаа ылымдарды міндеттерінен брын алыптасан ойлау тсілдері мен іс-рекет тсілдері арасындаы; – тла дамуындаы жеткен дегейімен оны мір сру алпы, оамды атынастар жйесінде алатын, оны орны, атаратын ызметі арасындаы; –жасы жетістікгерге мтылушылы пен иыншылыты жее алмайтынды орынышы арасындаы; – дербестікке, туелсіздікке мтылушылы пен жеке тжірибені жетіспеуі арасындаы; – масаттылы, стереотиптік (еліктеушілік), тратылы пен ширатылы, згергіштікке мтылушылы арасындаы; – тланы ерікті рекет пен оамды ажетті іс - рекет арасындаы: з кшіне деген сенімділікті оушы педагогикалы процеске баса да атысушылар мен бірлескен іс - рекет барысында жеткен жетістіктері арылы алады. Бл оушы тласыны алыптасуы ол жйе болатын коллективті дамуымен тыыз байланыстылыы мен аныталады. М.Ю. Красовицсийді зерттеулерінде крсетілгендей оушы коллективіні трбиелік ролі оамды пікір арылы жзеге асады, онда ндылы баытты жйесі белгіленеді. Біра керекті трбиелік дегейдегі оамды пікір стаздарды аса адаалаумен аморлытарын талап етеді. Оны алыптастыру барысында малім балалар коллективіні алай даму стінде екендігін, оан дамуды андай айшылытары тн екендігін ескерілмейінше болмайды. Оларды атарына келесі айшылытарды жатызуа болады: – коллектив млдесімен индивидті жеке млделері арасында; – индивидтерді бірлесуге мтылушылыы мен тланы 'зіні туелсіздігіне з еркімен безбеу арасындаы; – ттас еріктілігі мен коллективті тртібіне бййгіну ажеттілігі арасындаы; – коллективті талаптары мен тланы тілектері; – коллективтегі пайдалы деттеріні ажеті мен :формализм ауіптіліп арасындаы; – бастапы коллектив йьмыны ажеттілігі мен топты блініп шыуы ауіпсіздігі арасындаы . Крсетілген коллективті даму айшьлытары кптеген жылдар бойы рдін оушылармен бірлескен іс-рекеттерін йымдастыру барысында ммкін болады. Біра бда да малім пайда болан иындытара назар аудармай 6олмайтын креді. Бл иындытар оушылар іс - рекетін йымдастыруды мні: педагогикалы басшылыты міндеттілігі мен оушыларды бастамасы мен айраткерлігі арасындаы; мектептегі іс - рекетті коллективтік сипаты мен рбір оушыны адама н барлы зіндік асиеті бар тла ретіндегі даму ажеттілігі арасындаы; коллективті оамды мні масатына байланысы жйесін йымдастыру ажеттілігі мен бір жастаы балаларды леуметтік тжирбиесіні шектелгендігі арасындаы; – оушыларды атадан алан ,адама тн іс - рекет трлеріні (атынас, ойын, ебек, таным, нер, табиатты орау іс - рекеті дайындау ажеттілігі мен оушыларды осы іс - рекеттер трлерін мегеруіні келешегі арасындаы; – рбір оушыны зін - зі билеушілігін алыптастыру ажеттілігі мен жеке жауаптылыты жеткіліксіздігі арасындаы; – оушыларды оамды мірдегі атынасу ыыласы мен мірде зін жзеге асыру тсілдеріні жеткіліксізділігі арасындаы. Тла дамуындаы айшылытарды білу жеткілікті дрежеде дісін біліп педагогикалы рекетті жмыс жемісін жасауа ммкіндік береді, ол оушылара дербес туелсіздікке, з орнын табуа мтылушылдытаы оны формалары мен дістерін табуа кмектеседі. (Г.К. Костюк). Дрыс педагогикалы басшылы жасай алынбаса айшылы шешілмейді, тйыа кіргізеді, келеді, ол бл детте атты даужанжала келеді, дамуда тотаулара келетін кейбір зілістер пайда болады. Бір кбылысты ішінде пайда болан айшылы оны з ішінде шешілмейді, баса жоары дегейдегі былыстармен байланыстары арылы, яни жаа, те крделі даму формасы рылуы арылы жзеге асады (Э.В. Ильенков). айшылы дегенміз арама -арсылытарды бірлігі. Егер субъектіні іс - рекеті арылы арама - арсылытарды бірі басаа сйкес келсе онда айшылы шешіледі деген сз. Бл деректі анытау озаушы кштерге ыпал ету дістемесіне оытумен тікелей байланысты. Осы анытамаларды кмегімен педагогикалы процесті негізгі айшылыын шешуді арастырайы. Кіші микро жйеден бастайтын, яни атысушылар рамы дегейі е аз жйе. Оушы зіні тла ретінде алыптасу процесінде леуметтік тжірибені мегеруі керек, ол бл оны з іс - рекетінсіз ммкін емес. Біра, ол іс - рекет тсілдерін з бетінше мегере алмайды тек ана басаларды кмегі арылы ол іс - рекетті субъектісі бола алады. Яни, айшылы "адам" жйесінде пайда болады, ол оны жетілуі жаа "адам - адам" жйесіні, оан бірінші жйе осымша жйе ретінде кіреді, пайда болуы арылы шешіледі. айшылы оушылар коллективі жйесінде пайда боланымен оларды шешу одан жоары дегейдегі "сынып стаздары — сол сыныпты оушылар коллективі" жйеде шешілуі ммкін. Сонымен бірге айшылытарды бір блігі пн малімдеріні оушыларды коллективтік танымды іс - рекеттерін йымдастыру барысындаы кш жмсауы барысында шешілуі ммкін. (М.С.Виноградова, Н.С. Дежникова, В.В. Котов, И.Б. Лиймете, В.Б. Первин, Н.Н. Хан жне т.б.) Баса айшылытарды шешу сынып жетекшіге байланысты болады. Ол бастапы сынып коллективтіне жалпы мектеп атынастары жйесінде з орнын табуа, яни з оушыларыны сыныптан жалпы мектеп ісіндегі леуметтік белсенділік кеістігін кеейе тсе кмектеседі. Егер малім, сол натылы айшылыты баса топтар жйесіндегі орнын кре білсе, онда оны абылдаан шешімі педагогикалы процесті негізгі интерактивтік асиетін оушы тласына зара иылыстаы осымша жйелерді здіксіз ыпалын крсетеді. стазды басшылыымен жмыс істейтін адамдарды рекеттерінде алай, болса да педагогикалы процесті-белсенділікпен атынасты бірлігі, осымша жйені ызметтік мамандануы, кп жаты атынастарды процесс субъектілеріні зара рекетіні нтижесі сияты асиеттері крінеді. айшылытарды баыттылыпен шешілуі педагогикалы процесті табиатына сай дрыс ызмет істеуіне келеді. Малімні алатын негізгі нтижесі оушыларды оу жне оудан тыс кеістікте белсенді трде іс-рекет тсілдерін мегере тсуімен байланысты, бнсыз оларды рекетіні дамуы ммкін емес. Педагогикалы процесті задылытары. ымдарды кмегімен педагогикалы шындыа, сонымен бірге малімні іс - рекетіні объектісі — бірттас педагогикалы процеске де сипаттама беруге болады. Педагогикалы процесті задарын білу малімні іс-рекетін йымдастыруа жол табуа сер етеді. Задылытар мен принциптер педагогикалы процесті ызметін жне оны натылы жадайа сйкес рауда болжауа болады. Осыдан педагогикалы процесті мынадай зандары болуы ммкін: – бала ткен рпатарды леуметтік тжірибелеріні мрагері-тек ана зіні белсенді творчестволы шыармашылы іс - рекетіні арасында ана бола алады; – индивидті зін жзеге асыра алатын жне з орнын таба алуа дайын белгілі бір леуметтік — азаматты дрежесі бар (барлы оамды атынастарды бірлігі тла ретінде дамуына, леуметтану процесі барысында, леуметтік белсенділік кеісгігіні бірте-бірте кеейі барысында жзеге асады ; – стаздар мен оушыларды біріктіретін йымдастырылан бірлесіп блінген іс-рекеттері педагогикалы процесс атысушыларды рбіріне жне барлыына жетістіктер мен амтамасыз етеді. Педагогикалы процесті задылытары ол оны мндік ерекшеліктері демек ол ттастыта да жне жеке бліктерде зін крсетеді. Біра, педагогикалы процестегі згерістері» реттеу неге сйенгендігін білу шін былыстарды, бліктерді, процесті элементтерді алай зара байланысанын, алай задар зандылытарда крінетінін тсіну керек. Бірата, е алдымен, мына сраа жауап беру алдында педагогикалы процесті бліктері мен рылымыны ерекшеліктері неде деген ымды тсіну керек. Педагогикалы процессті ерекшеліктері оны рамындаы бліктеріні ішкі байланыстарымен крінеді. Процесс (латынны ргосеззиз - озалыс) ала басу 1)жадай; 2)белгілі бір нтижеге жетудегі бір ізді рекеттерді бірлігін білдіреді. Крсетілген "процесс" деген ымны маынасы "стаздар - оушылар" жйесіндегі тпкі масата бір ізді рекеттер бірліктері арылы жету стаздан андай натылы жадайды згерту жне осыан сйкес андай рекет істеу керектігін білуі керек. Бл сратара жауап з тарапынан сол байланыстармен оны болатын, з арасындаы бар байланыстарымен жне малімні педагогикалы процесті бліктері мен рылымын білуге тікелей байланысты болатын задылытарымен байланысты. Педагогикалы процесті компоненттеріні бліктері. Педагогикалы процесті жеке дара бліктері (компонентері) туралы оны теориясын жасаудан біраз брын практиада жеткілікті дрежеде жасы белгілі болан. Оларды бір бліктері (масат, міндеттері, мазмны) згеру барысындаы оамды мірге мектепті леуметтік тапсырма ерекшеліктеріне байланысты айта - айта жаадан аралып жетілдіре тседі. Крсетілген проблеманы В:Е.Гмурман, В.С. Ильин, Б.Т.Лихачев жне т. б. зерттеген. Г.К. Костюк стаздар мен оушыларды педагогикалы процесті бліктеріне жатызады. М.А. Даниловты крсетуінше педагогикалы процесті ішкі серпілісі оны негізгі, басты зегі трбиені масаты болады. Педагогикалы процесті мнін терендеу жне жан — жаты тсіну шін тек ана бліктер рамын ана емес, сонымен бірге оларды рбіріні ерекшеліктерін білу керек. Педагогикалы процесс бліктеріні ерекшеліктерін тсіну натылы оу орнындаы педагогикалы процесіндегі соларды арасындаы объективті мір сретін ішкі байланыстарын анытауа ммкіндік береді. Бліктерді ерекшеліктерін арастырайы. Отанды педагогикада трбиені масаты жан- жаты тла дамуындаы, гуманды бір ізділік идеясы трысынан аныталады. Бл масатты сз жо зіні ндылыы бар, оны трбие масатыны оамды талабынан сіп тсінуде (Р.Г. Гурова) философтар масатты идсал (идсалды - масат) ретінде арастырады. Егер идсалды-масата жету аыл-ой, адамгершілік, ебек, эстетиалы жне дене трбиесін (бірттас педагогикалы процесс) міндеттерін бірден жне комплексті трде шешумен байланысты болса, онда педагогикалы процесті жеке алынан бліктеріні масат — міндеттері рине аумаы жаынан кп кіші жне мазмны жаынан натылы (мысалы саба шін) болады. Таыда оны субъект—субъектілік атынастар педагогикалы процесті екі жатылы боландытан оушылармен бірге жасау керек. Сонымен, педагогикалы процестегі оушыларды іс-рекеттерін арастыра отырып, педагогикалы масатты йымдастырылан іс-рекет оларды творчестволы белсенділігін алыптастыру жадайы болатындыына кзіміз жетті. деттегі іс-рекеттер трлері (арым- атынас; ойын, ебек) ортаны белгілі бір жатарына баытталан. Сондытан педагогикалы ыпал дегейіні алыптасу барысындаы тланы ортамен (тек ана леуметтік ана емес, сонымен атар табиатты, материалды, рухани) алдын-ала ойылан масата байланысты зара рекетін реттеу. Бізге тланы алыптасуы іс - рекет барысында алыптасуындаы, іс-рекет андай болса тла да содай. ртрлі жас ерекшелік кезедерінде бірана іс-рекет маызды болып алмайды, іс - рекетті маызын барлы адамны саналы мір кезендерінде байайды. Жоары айтыландардан мынадай орытыды жасауа болады: -андайда болмасын аяталан салыстырмалы мектеп жмысыны формасы болатын уаыт жаынан шектелген педагогикалы процесте (саба, экскурсия, мектеп кештері жне т.б.) жмыс міндеттерінен туатын педагогикалы ыпал етуді ртрлі кралдарыны арым - атынас, ебек, ойын тсілдері жне т.б. объективтік алы шарттарын круге болады; -комплексті трде педагогикалы ыпал ету ралын олдану масатпен міндеттерді мият йлестіруді жмысты барлы ауыртпалыыны ортасын негіздеуді, демек жетекші, негізгі, зекті іс - рекетті анытауды талап етеді; Педагогикалы процесті задылытары дегеніміз "стаздар - окушылар" жйе байланысын крсету болады: жйені зіні ішіндегі кейбір жеке осымша жйелерді жне сырты баса одан жоары сатыдаы жйелер (мектепті оршаан леуметтік орта, оам). Крсетілген себеп бойынша педагогикалы процесті ызмет істеуіні ерекшелігін жадай, байланыс, атынас крсететін процесті асиеті мен оны сапасын, задылытары аныталады. Содытанда педагогикалы процесті негізгі мынадай задылытары болады: -оу орныны педагогикалы процесі оамны леуметтік экономиалы ажеттілігіне сай болады; -педагогикалы процесті масата баытылыы оамны масатын крсетеді, ол леуметтік тапсырыс ретіндегі, білім беру задары арылы талап етіледі; -педагогикалы процесс екі жаты процесс, ол стаздармен оушыларды зара трбиешілер мен трбиеленушілерді рекетімен байланысты, міндетті трдегі екі жаты іс - рекет; -оушыларды творчестволы белсенділігі малімні мият ойластыран жне йымдастырылан іс - рекетіні нтижесі; • -педагогикалы процесті ызметі оны жасалуымен йымдастыруды оушылар коллективі,сонымен атар жеке оушыларды жас ерекшеліктері мен даму дегейлеріне сай келуіне байланысты ; -педагогикалы процесс бліктеріні маынасы маыздылыы ртрлі, оларды бір - біріне баыттылыы (иерархия) мен бір - біріне сері бар; -педагогикалы процесс бір ас-аым сттік емес, за мерзімге уаыта баытталан; -педагогикалы процесті ішіндегі осымша жйелерді ортасы мен зара иылысан баьптарыны сері кптеген факторларды тудырады, соны ыкпалы негізінде е аыры нтиже алыптасады. Задылытар педагогикалы процесті ішкі жне сырты байланыстарын крсетеді,олар з арасында жеткілікті дрежедегі крделі байланыстарын райды. Сондытан, егер стаз натылы педагогикалы процесс негізгі жадайда задар мен задылытарды ескермей йымдастырса, бл е аырында оу- трбие жмысыны сапасынан баалауына келеді. Барлы педагогикалы процесті задары мен зандылытарын айындаландарды ескере отырып, баланы тла ретінде дамуыны тиімді жадайын натылы леуметтік -экономиалы жадайларда зідік дамыту жне з орнын таба алу абілетін амтамасыз еткізетін малімні басшылыа алуа тиісті сол анытамаларды принциптері. Принциптер малімні іс-рекетін йымдастыруа ойан негізгі талаптар болып есептеледі, олар траты нысаналар болып жне педагогикалы процесті ызмет істеуінде творчестволы ыпал крінеді. Негізінен принциптерде педагогикалы процесті задары мен задылытары жзеге асады. Бл малімні теориядан практиалы рекетке кшуі болады: -педагогикалы процесті ізеттілігі, тлалы нысады баыттылыы; -іс-рекетті санамен мінез-лы бірлігін алыптастыруа баыттылыы; -педагогикалы процестегі іс-рекеттерді оушылар тласын дамытуды ккейкесті ажеттілігін ескере отырып йымдастыру; -педагогикалы талап оюшылыты оушыны кзарасын оны адамдара, былыстара, процестерге арым-атынасын сыйлаумен йымдастыру; -оушы мен жымны дамуында жеке даралыты (индивидуалды) психологиялы физиологиялыты жас ерекшелік пен лтты ерекшеліктерді ескеру; -педагогикалы басшылыты оушыларды инциативасымен, айраткерлігімен ластыру; -оушыларды іс-рекеттерде тиімді нтижелерге жетуге кмектеседі; -стаздарды, оушылар жымыны жне отбасыларыны оушылара оятын талаптарыны йлесімділігі; -рбір бала шін тиімді психологиялы ахуалды леуметтік ауіпсіздігін амтамасыз ету; -оушы тласы мен жымны дамуындаы жаа рылымды здіксіз баылау. Задар, задылытар жне педагогикалы процесті йымдастыру принциптері зара байланыста болуы ммкін. Бл зара байланыстылыты процесті мнінен оан атысушыларды практиалы рекеттерінен крінеді, ал педагогаалы процестегі малімдер мен оушыларды іс-рекеттерін Псдагогиалы процестегі тла аралы атынастар. Сз оу пндерді мазмндарыны зінде белгілі бір трбие кшті сері салынан. Бл екі мселемен байланысты: біріншіден мегерілетін пнні мазмны аншалыты оамны даму дегейіне, оны млдесіне сай келетідігіне; екіншіден бл мазмнны оушыларды аншалыты табиатты, оамны жне адам ойлауыны, дамуыны объективтік зандылытарын тсінуімен аруландырады, яни кзарастарыны алыптасуына ыпал етуімен байланысты. Бірінші сыныпты зінде бала шін оны мектеп мгалімдерімен, сіресе з малімімен атынасы тартымды жне маызды болады. Ода балалар малімні біліміне, тжірибесіне сенеді, алдымен аылдауа келеді, себебі олар здерінен лкен адамдар тарапынан шексіз сыйластыты, адыр рмет (тіпті олар ателесіп жасылы жасаса да жне шебер тактиалы кмегі болатындыына сенімді. Міне бл малім мен оушыларды зара атынастарыны трбиелік серіні ыпалыны негізгі мнін райды, одан оушыны мектепке сол малім беретін пнге, оны негесі, трбиеге кзарастара, сенімдеріне, мір принциптеріне алайша арайтындыы байланысты болады. Екінші мектеп педагогикалы процесті трбиелеуші тетікті маыздылыыда кем емес. Бл оушылар арасындаы зара арым - атынастары Н.К. Крупсая зіні маалаларында бірнеше рет балалар жымындыы атынастарды трбиелік ролі туралы ойды айтан болатын. Ал А.С. Мааренко нактыра ,болды ол: "стазды жмысы бастапы жыма тым жаын жруі керек. Оны жмысыны мні жымны жеке тлалара талабын тудыруа баытталан болуы керек" дейді. Трбиеші жымдаы трбиеленушілерді арасындаы натылы атынастарды ескеруі керек. Бл атынастардын зінде, тіпті олар бізді еркімізден тыс алыптасанда оларды кпшілігі трбие баытында олдануы ммкін. Бл процесті тиімділігі балаларды жымындаы іс -рекеттеріні мазмны мен рылымыны одан рі дамытуымен, оларды арнайы йымдастырылан ерекше бір іс-рекет ретіндегі коллективтік атынастары оушыларда масатты бір-біріне тлалы абылдау мдениетін трбиелеу, оушыларды зін-зі тану процесі барысында олара жеке дара кмек крсету, жымда зіні жріс-трысын зі реттеу жне леуметтік тиімді з орнын табуымен байланысты.Сонымен, бірінші жне екінші трбиелеуші тетіктері арасындаы жалпы састы (іс-рекетнен оны ерекшеліктері) те маызды ортынды жасауа ммкіндік береді. Егер негізгі трбие сайманы болып балалар жымын алыптастыру шін стаз ртрлі іс-рекеттер арылы балаларды айнала оршаан ортамен белсенді зара рекетін йымдастыра алса онда оан жымды іс-рекетті йымдастыру барысында балаларды з арасындаы атынасты ксіби сауатты олдануы керек.