Византияа екінші жорыы. 447 жыл
Бірінші мен екінші жорытарды арасында Бледа айтыс болып, 444 жылдан бастап Еділ н империясын жалыз зі басарды.
Византияа жорытарды хронологиясын тарихшы О. Д. Менхен-Хельфен «ндар ауымы» атты жмысында аны айындаан. Алашы жорытан кейін Аттила ндарды жалыз ксемі ретінде Византиядан алым-салы тлеуді жне жау жаына тіп кеткен ашындарды айтаруды талап етеді. Бл ультиматума ІІ Феодосий императоры империяны орлайтын сынысс деп абылдап, сыныса арсы болып соыс жариялайды. Нтижесінде Аттила Ратиарияны басып алып, 446 ж. немесе 447 жылды басында Византияны Балкандаы айматарына шабуыл жасай бастайды. Византиялы тарихшы Марцеллин Комит з жазбаларында 447 жылды сипаттаан кезде мынандай сздерді жазыпты: «Бірінші соыса араанда кп есес ауырлау болан бл смды соыста, Аттила бкіл Еуропаны гіп нтатап тастады». Еділ бастаан н скері 447 ж. Фракия мен Иллирияны таландап, Фермопила мен Константинополь іргесіне дейін жетеді. Шыыс Рим империясы (Византия) Еділге туелді екенін мойындап, алым-салы тлей бастайды.
4.3.ндар мен Византияны арасындаы бітім шарты (448 — 450 жж.)
II Феодосий жеілгенін мойындап з скери магистрі Анатолийді ндармен келіссзді жргізуге жібереді. Бл бітімшартты талаптары 444 жылы алашы бірінші жорыынан кейін бекітілген талаптарына араанда кп есе ата болып табылды. Алашы келісімді бзаны шін жаза ретінде 6000-нан астам римдік фунт алтынды беруді императора малдатты. Одан баса талаптары да кшейтілген: жыл сайыны салы 700 кг римдік фунт алтынынан 3 есе, яни 2100 кг болды. р ттындалан рим сарбазыны тлеп босату ны 12 солидке дейін барды.
Белгіленген алым-салыы анааттандырыланнан кейін ндар з жерлеріне айтып оралды.
445 жылдар шамасында Бледа айтыс болды. Еділ ндарды жалыз басарушысы болып алып 448 жылы ара теізді солтстігін мекендеген акацирларды лкен лы Эллакты арамаына берді.
450 жылды шілдесінде император II Феодосий аттан лап айтыс болады. Орнына келген скербасы болып ызмет еткен Маркиан бітімшартта айтылан млшерінде салы тлеуден бас тартады. Еділге тек ана зі дрыс деп санаан сыйлытарды беріп, ал егер де кнбесе соыс бастайтынын хабарлайды.
451 жылды ерте кктемінде ндар жне олара туелді баса тайпаларды скерлері Галлияа басып кіреді.
Батыс Рим империясымен соыс (451—454 жж.)
5.1.Галлияа жоры (451 жыл)
451 жылы Еділ аан бастаан жауынгерлер скері [28] ерте кктемде Галлияа шабуылды бастайды. ндар сарбаздарыны саны белгісіз, біра сол кезені ыраына араанда шабуыл озалысы баяу болан деп баа берілген.[29]
451 жылды 7 суірінде ндар бірінші Мец аласын, сосын Трир, Кёльн, Реймс, Тонгерен, Труа алаларын бірден басып алды. Сол жылды 14 шілдесінде Римдік Галлияны орталыы Орлеан аласын оршауа алып, рысты бастайды. ала амалдарын тарандармен тесе бастаан кезде римдік скербасы Флавий Аэцийді жне вестготтарды королі І Теодорихты біріктірілген скері Орлеандытара кмекке келеді. Мны аяы тарихта брын болмаан лкен ырын, йгілі Каталаун шайасына келеді. Тарихшылар осы шайаста майдан даласында 165 мы жауынгерді лігі алды дегенді айтады.
Еділ аан скерін Каталаун даласына айтарып, Сена зеніні о жаалауында (Труа аласыны тірегінде болса керек) тотайды. Каталаун шайасыны наты болан кні мен жері туралы мліметтер саталмаан, біра тарихшыларыны болжамы бойынша рыс маусымны соы шілдені басында Труа аласыны солтстігінде, азіргі Шампань провинциясыны аймаында болан. Бл ірі рыс нтижесінде екі жа бірдей шыына шыраан. Проспер Тиро жазандай, Каталаун даласындаы шайаста бiрде-бiр жа жеiске жеткен жо. лiм саны шексiз болды. Король І Теодорих шайас алаында аза тапты. Келесі кні Еділ аанны скері здері орнатан бекініске тыылып, ал гот-римдік коалиция бастаманы з олына алады.
Дегенмен, І Теодорихты орнына келген везегооарды жаа королі Торисмунд з скерін рыс алаынан Тулузаа бірінші болып алып кетеді. Содан кейін Еділ аан зіні аман алан сарбаздарын Дунайды ары жаына орналастырады. Келесі 452 жылы ндар Италияны солтстігіне шабуыл жасайды.
5.2.Италияа жоры (452 жыл)
452 жылды жазында (О. Д. Менхен-Хельфен (O. Maenchen-Helfen) рим папасы Лео Император Валентинні арасында 452 жылы жазысан хаттарын саралаанда, бл жорыты басы 452 жылдымаусым айында басталан) Еділ аан басаран жауынгерлер топтары Паннония жаынан Альпіні ке жазыынан шабуыл бастады. Бл жорыты алашы соысы Венетта провинциясыны Аквелия аласында (Аквелия сол кездегі Адриат теізі жаалауындаы е ірі ала) болды. Венеттаны баса алаларын да басып аланнан кейін ндар солтстік Италияны батыс жаына арай бет брды.
Италияны ойрандап, ндар шетінен Медиоланум (азіргі Милан) жне Тицинум (азіргі Павия) алаларын алады. Медиоланумда (V . Басында Медиоланум аласы Рим империясыны астанасы болан) Еділ император сарайына кіріп келгенде сарай абараларында рим императорларды суреттерін креді. Суреттерде тата отыран рим императорларды ая жаында скиф жауынгерлерді ліктері жатаны бейнеленгенін байайды. Еділ з адамдарына сол суретшіні таптырып, оан баса сурет салызады. Бл жаа суретте Еділ аан тата отыранын, ал рим императорлары оны ая астына аптардан алтын тгіп жатанын бейнелеткізеді.
аланы трындарыны кбісі ашып тылды, оларды йлері жне шіркеулері тоналып, ртеліп бітті.
Бл маызы аса зор оиалардан кейін рим папасы І Лео асына текті римдіктер Авиена мен Тригетияны ертіп алып ндарды ксемімен кездесуге барады. Бл кездесу Мантуя аласыны маындаы Амбулея жазыында болады. Кездесу нтижесінде Рим салы тлейтін болып тылады, ал ндар Римге бармай Дунайды жаалауларына айта оралады. Сйтіп ол осынау лы жорытан Дунай бойындаы мемлекетіні астанасы Еділалаа (Этцельбургке) лкен жеіспен, салтанатпен оралады. н империясыны иелігіне айналады.