ІV оршаан ортаны орау

азастан Республикасыны экологиялы занамасы азастан Республикасыны Конституциясына негізделген жне осы Кодекспен згеде нормативтік ыты актілерінен трады.

Адам баласыны тіршілігі дниеге келген кнінен бастап – а оршаан ортамен, табиат пен тікелей арым – атынаста болады. Даму ыратыы бір – бірімен йлесімді байланыста жргенде ана табиат заы бзылмайды. Сондытан оршаан ортаны орауды табиан байлыын сатап, оны дрыс пайдалануды мні ерекше. Адамны тіршілігі шін пайдаланылатын табии заттарды барлыын “табии ор” дейді. Адам баласы осы табии орларды пайдалану арылы материалды трмысын жне леуметтік, экономикалы жадайларын жасартып отырады. Табии ор оам шін таам, мал азыы, рылыс материалдары, дрі – дрмектер, киім, т.б заттар алынатын байлы кзі. Алайда табии орды пайдалану арылы адам олымен жасаан заттарды табии ора жатызуа болмайды. Мысалы, ааштан жасалан й, металдан жасалан соа табии ор емес. Олай болса адамны имылыны серінен планеталы материалды байлыты рамынан шыып, баалы материалды тауара айналан затар табии зат болып саналмайды. Адам олмен табии олдан жасалан материалды нды зат енді табии затты аналогы бола алмайды. Ол зат оамыны белгілі бір масатына жмсалады. Мндай табии ордан жасалан нды заттар те коп, оны санап шыу ммкін емес. Табиатты зі жасаан наыз оры кп емес, о,ан: жер, су, орман – тоай, сімдік жне жануар дниесі, атмосфера ауасы, кн жне жел уаты, пайдалы азбалар т.б жатады. Табии орды асиетіне жне ерекшелігіне арай мынадай топтара бледі.

Наыз табии ор деп адам оамыны ндіріс айналымы атыстырылан орды айтады. Наыз ора мысал ретінде пайдаланып келе жатан жерде, р трлі сімдіктерді, балытарды, мнайды, тас кмірді, газды бірте – бірте атом энергиясын пайдалануды бастады.

леуметті – (потенциалды) табии ор деп белгілі бір себептерді серінен азіргі кезде пайдаланылмайтын орларды айтады. Бан кн энергиясы теіздерді тосылуы, желді кші, т.б. жатады.

Элементарлы немесе жй табии ора рамы бір ана, элементтен тратын заттар жатады. Мысалы, сутегі, оттегі, кміртегі, т.б.

Жиынтыты немесе крделі ор бірнеше элементтен трады (атмосфер ауасы, топыра, су кен рудасы, кмір, т.б.). адамны іс – имылыны серіне табиат орлары ндіріс проуесіне кптеп пайдаланылады. Нтижесінде кейбір табии орлар азайып, одан со тіпті рып кетуі ммкін. Осыан байланысты табии орлар сарылатын жне сарылмайтын орлар деп екі топа блінеді. Сарылатын табии орлар оам дамуыны белгілі бір кезеінде де таусылып бітетін орлар. з кезегінде сарылатын орларды алпына келетін, біршама алпына келетін, алпына келмейтін орлар деп шке бледі. Кейбір табии орлар адам тгелдей пайдаланып тауысаннан кейін айтадан алпына келмейді. Мысалы, таусылан азба байлытар айтадан алпына келу шін миллиондаан, тіпті миллиардтаан жылдар ажет. Бларды алпына келмейтін ора жатызады. Ал рып кеткен старды, хайуанаттарды, сімдік трлеріні айтадан алпына келуі ммкін емес. Табиатта болып жатан былыстарды серінен кейбір орлар айтадан алпына келеді. Мысалы, адам кейбір сімдіктер мен жануарларды орын оама ажетті млшерде олдан сіріп барып ктіп отырады. Біршама алпына келетін табии орлара топыра жне ескі ааштар жатады. Топыраты біршама алпына келетін ора жататын себебі тередігі 2,5 см – ге дейн блінген топыраты алпына келтіру шін 300 – 1000 жыл, ал блінген абатты тередігі 18 см – ге жетсе 2000 – 7000 жыл ажет. Блінген топыраты айтадан алпына келу мерзімін ылымны кмегімен жедел ысартатын кнде туу ммкін ой. Топыраты біршама алпына келетін топа жатызу себебі осыдан. Ал кп жасайтын сімдіктерді тымы арылы сіріп 100 – 300 жылда алпына келтіруге болады.

Сарылмайтын табии орлар космосты, климатты жне су орлары деп шке блінеді. Космосты ора суле жне ртрлі уат беретін кн реакциясы, космосты радио толындар, Ай мен Кнні тартылыс кшіне байланысты болатын теізді толысуы мен тартылуы жатады. Атмосфера ауасымен жел уаты климатты ора жатады. Адамны физиологиялы жне трмысты ажеттілігіне су оры жмсалады. Сондай – а су оры ндірісте, ауыл шаруашылыында, электр уатын алу шін электр станцияларында, су оймаларында балы, су жануарларын сіру шін пайдаланылады. Адама тиімді болан жадайда кейбір табии орды баса ормен алмастыруа жараса, алмастыратын ор дейді. Бан мысал шін барлы менералды уат кзін біртіндеп атом жне кн уатымен алмастырудыкелтіруге болады. азір кптеген баса алмастырушылар шыып жатыр. Алмастырылмайтын табиат орына рамында белгілі млшерде оттегі, азот, кмір ышыл газы болатын атмосфера ауасы, ауыз су жне тірі организмдерден сімдік, жануарлар тратын генетикалы орлар жатады. Бл айтылан табии орды барлыы бір – бірімен крделі арым атынаста болады жне кейбіоеулеріні жасалуына басалары атысады. Сондытан кейбін жеке орды арасындаы шекара шартты ана, мысалы сарылмайтын тек мхит сулары. Ал адам кп пайдаланатын тщы су сарылатын ора жатады. Ормандар кесіліп, зен сулары тартылады, кл кеуіп алады. Егістікті суландыруа, ндіріске кптеп пайдаланылуы мен халы саныны артуда тщы су орыны азаюына себепші болды.

Нан мен темір, су мен энергия бны барлыы адам табиаттан алады жне бл бізді басты байлыымыз. Осыан байланысты біз з байлыымыздытиімді олданып оны зияндытан сатау шаралар йымдастыру ажет. оршаан ортаны орау ол болашаымызды байлыын орау деп тсінуіміз.

ндіріс егін шаруашылыымен айналсан кезде басты назарды топыра жер эрозиясына аудару керек. Эрозия ол жерді жыртан кезде стігі абаты жмсарып ол жерге кбіне жел тратын жатарына мал, ааштар егеді. Ал ыста ар стау жмыстарын йымдастырады. Мал шаруашылыында бірінші мселе ол мал иы болып саналады. Шаруашылы мал иын арнайы жерге апарып 1 – 2 жыл сатайды, содан со оны нарлыы тмен егін алаптарына апарып тынайтыш ретінде тасиды. Малды белгілі кндер шамасында жайып оларды р 2 – 4 кн сайын жайылымдарын айырбастап отырады. Ол табии шпті мал тяымен басылып алмауынан жне толы желінбеуінен сатайды. Бндай шаралар табиатты тиімді пайдалануын крсетіп шыанда тигізер кмегімізді айындайды.

азіргі заманда адам ебегі сарылмайтын ора серін тигізбейді деуге болмайды. Адам ол орды сапасын айтарлытай млшерде згертеді. Мысалы, радиоактивті заттармен блінген атмосфера ауасы жел арылы планетаны р ткпіріне барып адам баласына ке клемде ауіп тндіреді. Мхит суыны мнаймен жне т.б заттармен ластануымен суда тіршілік ететін сімдіктер мен жануарларды тіршілік процесін иындатады.

Планетадаы халы саныны кбею, ауыл шаруашылыы німдерін ажеттілік артуы, ндірісті кбеюіне байланысты табии орды адам баласыны пайдалануы жыл сайын артып келеді. Сондытан азіргі кезде табии орды сарылуы жне адам баласыны бдан былай жер бетіндегі тіршілікті саталу – саталмау мселесі кп гіме болуда. Экономиканы дамуыны р трлі кезедерінде жне сол техниканы даму дегейіне байланысты табии орларды адам міріндегі атаратын рлі р трлі болады. Олай дегеніміз бір кездерде желді кші мхиттардаы, зендер мен теіздердегі желкенді кемелерді жрун амтамассыз еткен. Адам баласыны су арылы алыс жола баруына желді кмег тиді. Ал азір сол жел мхиттардаы кеме атынасына, у флотыны имылына кедергі жасайтын кш болып отыр. азір алынатын зата пайдаланылатын табии орды млшерін кеміту мемлекеттік мнісі бар мселеге айналды.

Мемлекетпен партия табиаты орауа баытталан мерекелерді жиі – жиі ткізеді. Ол адамны оршаан ортасына байланысты болады.

Жоарыда азастан табиатты орау туралы бірнеше за тізімдерін абылдады. Солай 1962 жылы 16 маусым кні азастан табиатын орау туралы за абылдады. Оан табиат объектілері, жалпы табиат принциптері жне табиатты орауа арналан баылау формалары енгізілді.

1968 жылы азастанны жер заы жне бл заа жерді дрыс пайдалану жне ауыл шаруашылы жерлерді орау. азастан жер кодексіне 1971 жылы 21 маусымда жоары азастанны шартты енгізеді. Ол жер заына, 1968 жылы 13 желтосанда абылданан жіне таы баса жалпы жер задары, денсаулы сатау мекелеріне байланысты болып ралан. азастан табии ауаны орау заы 1988 жылы 12 маусым кні абылданады.

1970 жылы су туралы за суды лайлы болуына жне тартылып кетуіне орау кодексі 1972 жылы 17 желтосанда абылданады. Кбінесе табиатты орауа кп кіл аударады. аза ССР – ны 1978 жылы абылданан конституциясы бл Республиканы басты заы болып саналады. За табиатты орау туралы жадайлара лкен кіл бледі. Бл ауыл шаруашылыына сатау жне орау, жерлерді игеру жадайларын жоарлату, тсдардан жне аурулардан сатау шаралары арастырылды.

Мениралды иларды арнайы жасалынан орындарда жне полиэтилендік аптарда сатайды. Срлемні алындыын жабы полиэтилендік нмен сатайды.

Суды орау: ойларды сумен амтамассыз ету шін, арнайы су оймалары болады. Ауыл шаруашылы техникасы арнайы жерлерде жуылады, сондытан ол су таза суа осылмайды.

Таза ауаны орау: ойлар тратын орынды таза ауамен тазарту шін, оан ора жанында скен жасыл шптер мен таза сулар сер етеді.

Жабайы сімдіктерді орау: Кбінесе ойлар баылатын жерлерді, яни жайлауды кп жылды шптермен емдейді, онда от жауа рсат бермейді.

Табиатты орау туралы йымдар: бл шаруашылыта орауа арналан біркелкіліктер бар. Табиатты орау туралы р трлі шаралар мен мекемелер ткізіледі.

«АКА» ЖШС-і азастан Республикасыны оршаан ортаны орау задарына сай жмыс істейді.

– Сою пунктінде, цехтарды ішінде дезинфекциялы, дератизациялы шаралар толыымен жреді.

– Малдардан алынан алдытар ала сыртына апарылып кміледі.

– Лас алдытарды канализациялы бырлар арылы шыарады, бырларды аузында торлар орнатылан.

– Аса жпалы аурулармен ауыран малдарды емдеген заттарды алдытарын ала сыртындаы азылан шырлара кмеді.

– Химиялы алдытар кметін жерде шартты нсау белгілері крсетілген.

– Шаруашылыта экологиялы брышы ілінген, онда оршаан ортаны орау туралы барлы мліметтер жазылан жне занамалар ілінген.

– Шаруашылы азастан Республикасыны оршаан ортаны орау задарында крсетілген ережелер бойынша зіні міндетін толы атарады.

 

V Ебек орау

азастан Республикасыны Конститутциясына негізделеді жне осы за мен ызметкерлерді жекелеген санаттарыны ебек атынастарын реттейтін, нормалары осы заны нормаларынан кем бола алмайтын зге де нормативтік ыты актілерден трады.

азастан Республикасыны бекіткен халыаралы шарттарыны осы заны жне ебек туралы нормативтік ыты аутілерді алдында артышылыы бар жне халыаралы шарт бойынша оны олдау шін азастан Республикасыны заы шыарылуы талап етілетін жадайларды оспаанда, олар тікелей олданылады. Осы за азастан Республикасыны аумаындаы ебек атынастарын реттейді.

Егер Конститутцияда, задарда жне азастан Республикасы бекіткен халыаралы шарттарда згеше кзделмесе, осы заны кші азастан Республикасыны азаматтарына, азастан Республикасыны аумаында ебек ызметін жзеге асыратын шет елдіктерге жне азаматтыы жо адамдара да олданылады.

азастан Республикасыны аумаында орналасан, рылтайшылары немесе меншік иелері (толыынан немесе ішінара) шет елдік зады немесе жеке тлалар болып табылатын йымдарды ызметкерлеріне азастан Республикасыны ебек туралы задары олданады. Ебек саласында кемсітушілікке шырадым деп есептейтін адамдар тиісті арызымен сота жгіне алады. Жеке ебек жне жымжы шарттармен реттелетін ебек атынастары.

«АКА» ЖШС мен ызметкер арасындаы ебек атынастары нормативтік ыты актілермен, ебек туралы задара сйкес жасалан жеке ебек, жымды шарттармен реттеледі.

Жеке ебек, жымды шарттардыталаптарын біржаты тртіппен згерте алады.

ызметкерлерді жекелеген санаттарыны зге нормативтік ыты актілермен реттелетін ебек жадайлары осы задаы жадайлардан тмен болмауа тиіс.

Жеке ебек, жымды шарттарды жекелеген талаптарыны жарамсыздыы ттас аланда жеке ебек, жымды шарттарды жарамсыз деп тануа кеп сопайды.

Осы за ебек атынастарын реттейтін е аз мерзімдер мен талаптар жола ояды. Жеке ебек, жымды шарттарды тараптары бл е аз дегейді жасарту жаына згерте алады.

Мжбрлі ебекке тыйым салынан. Мжбрлі ебекке тек сот кімі бойынша, не ттенше немесе соыс жадайлары жарияланан кездерде ана жол беріледі.

ызметкерлерді негізгі ытары мен міндеттері:

· ызметкерлерді жмыс берушімен осы зада бекітілген тртіппен жеке ебек шартын жасасуа, згертуге жне бзуа;

· тек ебегі шін андай да болсын кемсітусіз те аы алуа;

· ауіпсіздік пен гигиена талаптарына сай келетін ебек жадайларына;

· егер баса за актілерінде згеше кзделмесе, ксіптік одатара немесе баса да оамды бірлестіктерге з еркімен мше болуа;

· демалыса;

· зіні ебек міндеттерін атаруа байланысты денсаулыына немесе млкіне келтірілген зиянды теттіруге;

· кепілдіктер пен темаы алуа;

· ебек дауларын талаптарды келісуімен немесе сот тртібімен шешуге;

· жмыс берушіден жеке ебек шартында талапты атынан кілдік ететін лауазымды адамны кілеттігін талап етуге;

· жымды шартпен жне жмыс берушіні актілерімен танысуа;

· зіні ксіби біліктілігін арттыруа ыы бар:

ызметкер:

· жеке ебек, жымды шарттарда жне жмыс берушіні актілерінде жазылан ебек міндеттерін адал орындауа;

· ебек тртібін сатауа;

· жмыс процесінде жмыс берушіге мліктік зиян келтіруге жол бермеуге;

· ебек орау, рт ауіпсіздігі жне ндірістік санитария жніндегі ережелерді талаптарын орындауа;

· жеке ебек шартына сйкес зіне сеніп тапсырылан, ызметтік , коммерциялы жне замен оралатын зге де пияны райтын мліметтерді жария етпеуге;

· адамдарды мірі мен денсаулыына, жмыс беруші мен ызметкерлер млкіні саталуына атер тндіретін ахуал туындааны туралы хабарлауа (міндетті алып тасталады);

· міндетті зейнетаы жарналар есебінен зенетаымен амсыздандыру туралы шартты кшірмесін сынуа;

· зейнетаы жинатарын бір жинатаушы зейнетаы орынан басасына аударан кезде міндетті зейнетаы жарналар есебінен зейнетаымен амсыздандыру туралы жинатаушы зейнетаы орымен шарт жасасаны жнінде жмыс берушіні хабардар етуге міндетті;

Жмыс берушіні негізгі ытары мен міндеттері:

· осы зада белгіленген тртіппен ызметкерлермен жеке ебек жне жымды шарттарды жасасуа, згертуге жне бзуа;

· жмыса абылдау кезінде ызметкерлерден осы зада кзделген, белгілібер ебек ызметімен ауналысуа жне белгілі бір ызметті атаруа ммкіндігін растайтын жаттар беруге талап етуге;

· з кілеттігі шегінде жмыс берішіні актілерін шыаруа. Егер жадайларыны згеруіне байланысты актілерді абылдау ызметке кілдеріні келісімімен ана жзеге асырылады;

· ызметкерлерді ктермелеуге, оларды осы Зада жне зге де нормалы ыты актілерде белгіленген тртіппен жне материал жауапкершілікке тартуа;

· зіне ызметкер келтірген зиянды теттіруге;

· азастан Республикасыны 2004 жылы 23 желтосандаы №20 заымен 8 бапты 1 тармаыны 6 тармагасы алып тасталды;

· з ытары мен мдделерін білдіру жне орау масатында жарнама берушілер бірлестіктерін руа жне олара кіруге;

· ызметкерге сына мерзімін белгілеуге;

· егер жеке ебек шартыы талаптарында жазылан болса, ызметкерлер оытып уйретуге байланысты з шыындарыны орнын толытыруа ы бар;

«АКА» ЖШС:

· ызметкерлерді азастан Республикасыны ебек туралы занамасын жеке ебек, жымды шарттара сйкес ебек жадайларын амтамасыз етуге;

· ызметкерлер кілдеріні сынысын арауа, келіссздер жргізуге жне жымды шарт жасауа;

· ызметкерлерді з аражаты есебінен здеріні ебек міндеттері орындауы шін ажетті ралдар мен материалдармен амтамасыз етуге;

· ызметкерлерді жмыса абылдаан кезде онымен жеке ебек шартын жасауа, ызметкерлерді жымды шартпен жне жмыс берушіні актілерімен таныстыруа;

· жалаыны жне азастан Республикасыны нормативтік ыты актілерінде, жеке ебек, жымды шарттарында, жмыс берушіні актілерінде кзделген зге де тлемдерді уаытылы жне толы клемде тлеп труа;

· азастан Республикасыны ебек туралы, ебек ауіпсіздігі жне ебекті орау туралы занамасыны, жеке ебек, жымды шарттарды талаптарын сатауа;

· ызметкерлерді ебек міндеттерін атару кезінде оны денсаулыы мен міріне зиян келтіргені шін жауапкершілікті сатандыруа;

· ызметкерлерді мірі мен денсаулыына келтірілген зиянды азастан Республикасыны занамасына сйкес теуге;

· ызметкерлерді ебек ызметін растайтын жаттарды жне оларды зейнетаымен амсыздандыруа арналан ашаны сталуы мен аударылуы туралы мліметтерді саталуын жне мемлекеттік мраата ткізілуін мтамасыз етуге;

· ызметкерлерге зиянды (те зиянды) жне ауіпті (те ауіпті) ебек жадайлары мен ксіптік ауруды ытималдылыы туралы ескертуге;

· жмыс орындары мен технологиялы процестерде атерді алдын алу жнінде шаралар олдануа, ндірістік жне ылыми–техникалы процесті ескере отырып, профилактикалы жмыстарды жргізуге;

 

Ебекті орау – за, леуметтік – экономикалы, техникалы, тазалы–гигиеналы жйелерді рап, адам міріне ауіп тнуді жолдарын ныайтады. Жмыскер шаруашылта жмыс жасау барысында міріне ауіпті факторлармен кездеседі. Ебек орау р салада р трлі болып келеді жне зіне тиісті ережелерді бекітілген. Ебек орауды негізгі масаты болып белгілі ережелерде жмыскерлерді бейімделуін адаалау, жмыскерлерді ндірісте денсаулыына зиян келтірмейтін жмыс орындалу клемі жоарлату. рине ндіріс барысындаы болан айылы оиаларды брін ебек сатау ережлеріне жауып ойан дрыс болмайды. Ол жмыскерлерді анотимиялы–психофизиологиялы асиеттеріне байланысты. Мал шаруашылыында ебек орау арнайы тртіп болып табылады. Ол саяси оаммен, леуметтік–экономикалы жне инженерлік жйелермен тыыз байланысты. Соы жылдарда ебекті орау клемді трде жоарлады. Бан себептер кп, бастысы ндіріс барысында айылы оиаларды азаюы жне жмыс сааттарыны кбеюі. Бл сратарды шешу елімізді ебек ресурсты жетіспеушілігін кемітіп, оларды тиімді пайдалануа жол ашады жне жалпы німні німділігін ктеріп, негізгі леуметтік проблемаларды шешуге ынсап етеді.

«АКА» ЖШС ебекті орауа кп кіл блінеді. Жаадан жмыс орындарына келіп тскен жмысшылара, шаруашылытаы мамандар ебек орау ережелерімен таныстырып оларды тере тсіндіреді. рбір жмыс орындарында ебекті орау шаралары крсетіледі, бл шін басшылары, орынбасарлары жауапа тартылады. Осы басышлар кнделікті жне мерзімділік ебек орауды жргізіп отырады.

Алты айда бір рет бл саланы мамандары шаруашылыта тексеріс жргізеді. Тексеріс барысында басты назарды жмыскерлерді ебек ауіпсіздігіне жне ебек орау туралы шаралара деген білімін, ебек дістеріне аударады. Ебек орау ережелерімен танысан жмыскерлер баылау карточкасына ол ояды. Бл карточка жмыскерлерді жеке іс папкасында саталады. Жмыс орнында ткен ебек орау туралы баылаулар, арнайы журналдар бекітіліп отырады, бл журнал шаруашылыты рбір бригадасында, блімшелерінеде болады.

Шаруашылытаы жмыскерлерді ебек орау жнінде білімі жоары болу шін, ебек орау ережелерін шаруашылыты рбір ндіріс имараттарында жне басару мекемесінде кзге тсетіндей етіп ілінген. Шаруашылыты инжинерлеріне жне барлы басшыларына ебек орау жнінде дріс тізіледі. ндірісте істейтін жмыскерлерге арнайы киімдер беріледі. ауіпті, улы заттар жне дизенфекциялы ерітінділермен жмыс атаратын болса, олара ораныс кзілдірігі, респиратор жне олаптар беріледі. ажетінше бл бйымдар шаруашылыты рбір жмысшыларында болуы тиіс.

Мысала: комбайн жргізушілері егін жинау уаытында ораныс кзілдірігі, респиратор, етік жне т.б. заттармен амтамасыз етіледі. Шаруашылыты барлы имараттарында жмыс жасы жреді. имараттар жарыпен, жылумен, ауа алмасу жолдарымен, тазалаымен ерекшеленеді. Шаруашылыта ртті алдын алу шаралары жасы дамыан. Шаруашылыты жмыскерлері арасынан з еркімен ртке арсы йым алыптасан. имаратта ртті сндіру шін олданылатын аспап рал жабдытар татасы бар. Шаруашылыты барынша ебек орауа деген рекеттеріне арап отырып, келесі жетіспеушілікті айта кеткен жн:

Шаруашылыта ауіпсіздікті сатау мынадай жйелі жолдармен жетуге болады: ата трде стандарттар мен нормаларды жне ауіпсіздік ережелерін дрыс саталуы.

· здігінен баса жмысты істеуге млдем тиым салынады;

· жмысшы зі жмыс істейтін орындарда тазалы сатауы тиіс;

· шебер жмыскерге жмысты берген уаытта, оан ауіп тнбейтіндей ережені тсіндіреді, жмыскер шебер тапсыран жмысты ана істеуі тиіс;

· жмысты аятаан со, станокты тазалап, сол блмені тазалауа міндетті;

· егерде жмыс кезегін келесі кезекке бергенде жмысшы ауыран болса, онда жетекшіні шаырып, оан андай да бір шара олдануы тиіс;

· жмыс орнында деу, шикізат цехтарында то кзі жары жеткілікті болуы тиіс;

 

Шаруашылыта ртті алдын алу шаралары шін р цехта инвертарб ілінген, жмыскерлер арасында рт сндіруге арсы йым алыптасан.

Кешенді санитарлы-гигиеналы, дезинфекциялы шаралар теді. Адамдар арасында жпалы ауруа арсы профилактикалы шаралар тіп трады.