Ч. Дарвинні эволюциялы теориясы.

Ч.Дарвинні мірбаяны мен ебектері. Дарвинизмні дамуы жне эволюциялы биологияны алыптасуы.. Дарвинні олдан срыптау ілімі. згергіштік трлері.Ч.Дарвин іліміні негізгі аидалары.

Ч.Дарвинні мірбаяны мен ебектері. Чарлз Дарвин 1809 жылы апанны 12-сінде дрігер отбасында Шрюсбериде туды. Мектепте оыан кезінде (1816—1826) ол крнекті абілеттілігімен ерекшеленген жо, алайда сімдіктер мен жануарды, сондай-а р алуан минералдарды жинатамаларын жинауды атты натты. Дарвин мектепті бітірген со 1826 жылы Эдинбург университетіні медицина факультетіне тсті. Екі жылдан со кесіні талап етуімен Кембридж университетіні дін ілімі факультетіне ауыстырылды. Онда ш жылын ткізіп, 1831 жылы бакалавр дрежесін алды. Балын Чарлз барынша ынталанан католик болды жне мір бойы ауыл дін ызметшісі дрежесінде алуды армандады.

Дарвинні з айтуы бойынша мектепте жне университетте болан кезде ол «ешнрсеге йренбепті». Дарвин оыан мектепте тек кана кне тіл, кне география жне кне тарих оытылан. Мны зінде антикалы авторды ебектері оытылан жо. Дарвинні кесі з лыны дрігер болуын калады. Чарлзды зіне сол кезде ауырсынуды басатын дрі-дрмек болмаандытан, дрігерлікті оуа кілі аламады. Наркозсыз операцияа екі рет атысып, оны біреуінде балаа операция жасады. Дарвин бдан со з мірінде операция жасайтын белімге бас спады. Ол екі университетте зін ызытыратын пндер ретінде геология жне зоологияа ынты болды. Дарвин антомология жне ботаникаа арналан негізгі ебектерді оыды, жинатама шін бунаденелілерді кп дана етіп аулап, экспедициялара катысты. Оны ашылык баулиды, ол атып алынан старды ркайсысын сипаттап жазды. Ч. Дарвин тіпті Эдинбург университетінде-а Ж. Б. Ламаркты теориясымен танысты, біра ол жас алыма ешкандай сер етпеді.

Дарвин 1831 жылы табиат зерттеушісі ретінде «Бигль» кемесімен жер шарын айналан саяхата кетті. Байалан р алуан сімдіктер мен жануарларды, иырдаы аралдарды ажайып сімдіктер бірлестігі мен экожйесіні молдыы, сондай-а экспедиция барысында табылан ліп біткен тірі азаларды калдытары деректі материал болды да, Дарвин соларды талдап, акырында осы заманы эволюциялы теорияны тжырымдады. Дарвин баылаандарыны барлыын кнделікке жазып, азалар мен минералдарды жинатамасын жасады, сапарда болан ауматарды жаа географиялы картасын жасауа кмектесті.

Дарвин сапардан оралан со жер шарын айналандыы туралы 1839 жылы жары керген ерекше баяндамамен, «ізденіс кнделігімен жне «Саяхаттар зоологиясы» аталан бес томды монографиямен жмыс істеді

Кейінірек ш ебек: «Трлерді шыу тегі...» (1859), «Жануарларды жне мдени сімдіктерді згеруі» (1868) жне «Адамны шыу тегі жне жынысты срыпталу» (1871) бірегей эволюциялы теорияа біріктіріле бастады. ділдігін айтанда эволюциялы теория Дарвинні жалыз ана ылыми ебегі еместігін атап айтан жн. Ол зіні елу жыла жуы ебек жолында мыа жуы ылыми жарияланымдарды, шаын клемді маалалар мен клемді монографияларды авторы.

Дарвинизмні дамуы жне эволюциялы биологияны алыптасуы. Чарлз Дарвинні эволюциялы теориясыны дниеге келуі мен одан рі дамуы биология ылымыны барлы салаларындаы келесі табыстарды амтамасыз ететін зады былыс болып табылады. Дарвинні эволюциялы теориясы дниеге келгеннен кейін эволюциялы станым биологияа берік енді. Сол кезден бастап барлы табии былыстар эволюциялы задылытарды есепке алып зерттелетін болды. Ч. Дарвинні орасан зор ебегі оны кбінесе «факторлар», «тетіктер» немесе «озаушы кш» деп аталатын эволюция себептерін сынып, длелдеуінде. Дарвинні пікірі бойынша тіршілік шін крес, згергіштік жне табии срыпталу эволюцияны негізгі факторлары болып табылады. Сондытан Дарвинні теориясын «табии срыпталу теориясы» деп жиі атайды. 1859 жылы эволюциялы теория згеріссіз калды деп ойламау керек. Ол келесі рпа алымдарыны ебектері нтижесінде те кп толытыруларды бастан кешті. Бірак соан карамастан, оны брынысынша Дарвинні теориясы немесе «дарвинизм» деп атайды. «Бигель» кемесімен саяхаттан Англияа айтып ораланнан кейін Дарвин трлерді шыу тегі мселесін тсінуге длел болатындай й жануарлары мен мдени сімдіктерді, сондай-а табии жадайдаы сімдіктер мен жануарларды згерістеріне атысы бар деректерді жинай береді. Трлерді шыу тегі жайындаы теориясын рудаы ебегін тэжірибелі бабандармен жне мал шаруашылыындаы адамдармен сйлесе жріп, мдени сімдіктер мен й жануарларыны згергіштігі жайлы кптеген материалдармен толытыра тсті. олдан срыптау тжірибесін талдай келе, органикалы трлерді шын мэнінде згеріп отыратынын крсетіп, оны « адамны пайдалы тымдарды шыаруы - табысты кзі» деп тсіндіреді. олдан срыптауды баяндау арылы органикалы дниені эволюциясын тсіндіруді алдына масат етіп оя білді.

Мдени трлерді шыу тегі. Дарвин заманында й жануарлары мен сімдіктер жабайы трден шыаны белгілі болатын. Себебі, жабайы жне й жануарлары арасындаы састы адамдарды та алдырмайтын. Дарвин жабайы жануарларды ола йретілуін, жабайы сімдіктерді олда егіле бастауын тере зерттей отырып, доместикация іліміні негізін алады. Доместикация немесе жануарларды ола йрету кезінде жабайы трлер тек ола йретіліп ана оймай адамзат алауымен кптеген згерістерге де шырайды. Дарвин ол згерістер ішіндегі екі ерекшелікке тоталады. Біріншіден, й тауытары, сиырлар немесе бір башада сірілген орамжапыра, арбыз болсын брі біркелкі болмайды. Оларды ішінен кзге крінетін де, байала бермейтін де згерістері бар дараларды кездестіруге болады. ХІХ асырды ортасында ара малды бір-екі трінен шыан бірнеше жз тымы, иттерді бірнеше трден шыан жзден астам тымы болды. Екіншіден, бір тыма жататын жануарларды зі бір-бірінен де, тегінен де згешіліктері кп болады.

олдан срыптау ілімі. азіргі й жануарларыны барлы тымдары жне мдени сімдіктерді барлы іріктемелері адам баласыны творчестволы іс-рекеттерімен, олдан срыптау дісін олдануыны нтижесінде пайда болды. Дарвин з ебегінде олдан срыптауды екі трін крсетеді. 1. Санасыз срыптау – алдына масат оймай, еш жоспарсыз тек жануарларды етті немесе стті, сімдіктерді жасы сіп, мол нім беретін дараларын сатап алу масатында адамзат тарихында мыдаан жылдардан бері жргізіліп келе жатан рекеті. 2.дістемелік срыптау – срыптаушы алдына пайдалы бегілері мен асиеттері бар тым жне іріктеме шыаруды масат етіп ойып, срыптауа тиімді дістерді олдана отырып, кздеген нтижеге жетуі. Мнда ол бір тымдарды наан пайдалы белгілерін жетілдіретін болса, сол трге жататын баса тымдара баса талап ояды. Нтижесінде белгілерді дивергенциясына келіп соады.

згергіштік жне оны трлері. Мдени формалар эволюциясыны факторлары.Дарвин теориясыны негізгі аидасы – адамны мдени трге айналдыран сімдіктері мен жануарларыны елеулі згеріске шырады деп тануы еді. Мны жер шарыны р жерінде шыаран й жануарлары мен старды кптеген тымдарымен, сімдік іріктемелерінен круге болатын еді. Жануарлар мен сімдіктерді ай трін алса та рбір дара бір – біріне самайды. Жануарлар мен сімдіктерді згергіштіктері жайындаы натылы материалдарын талдай келіп, Дарвин тіршілік жадайындаы згерістерді андайы болса да азада згеріс туызады, жне де сер етуші факторлар р трлі азаа трліше сер етеді деген ортындыа келді. Бл згерістер кейде кмескі трде болады, кейде айын крінетіндей болады. Осыан орай згергіштікті: айын (топты) жне айын емес (жеке) деп екіге блді. Айын немесе топты згергіштікте белгілі жануар тымыны немесе сімдік іріктемелеріні даралары белгілі бір себепті серімен біркелкі згереді

Коррелятивтік немесе араатынасты згергіштік дегеніміз – белгілі бір мшені згеруімен байланысты баса мшелерді згеруі.

Компенсациялы згергіштікдегеніміз – бір мшелерді жне оларды ызметтеріні дамуы баса бір мшелерді дамуы мен ызметін тежеп, оларды жетілмей алуына немесе редукциялануына себеп болады

Табиаттаы трлерді згергіштігі.й жануарлары мен мдени сімдіктердегідей аны кріністі болмаса да , табии жадайларда тіршілік ететін азаларда да елеулі згергіштік белгілері болатыны белгілі. Тірі азаларды кез келген рпаындаы дарасында баса дараларынан біраз айырмасы болады. Осы жеке айырмашылытарды те лкен мні бар, йткені олар кбіне тым уалайды жне бл келесі рпатарда бірте-бірте жинаталып орлана тседі. Екінші жаынан, тр клемінде азаларды р трлі морфологиялы ошау топтары жиі пайда болып отырады. Дарвин ондай топтардаы дараларды жиынтыын «тршелер» деп атады. Азаларды табиаттаы згергіштігі трді таралу клеміне байланысты, ке таралан трлерде тршелер де мол болады. Трлерді р трлі физикалы жне биологиялы жадайларда мекендеуіне байланысты, олардаы топ аралы згергіштігі де айындала тседі. Бндай рекеттер за уаыт аралыында жретіндіктен, згерген белгілер тым уалайтын болады. Яни, сырты орта жадайына бейімделе отырып алыптасан белгілер міндетті трде тым уалауды нтижесінде рпатан рпаа беріледі.

Тым уалаушылы теориясы. Дарвин мдени трлер мен табии трлер пайда болу рекеттеріні тарихи даму нтижесі екендігіне кзі жеткен со, ол рекетті бір екендігін длелдеуге кіріседі. й жануарларыны тымдарын зерттеу, оларды олда асырай бастааннан бері едуір ірілене бастаанын жне бл згерістер за уаыт бойы тым уалай алатындыын крсетті. Егер тіршілік жадайлары сол алпында саталып отырса, бірнеше рпатар бойы тым уалап келе жатан згерістер, оларды келешек рпатарына шексіз беріле беретіндігі Дарвин жмыстарынан белгілі болды. ола йретудегі рекеттер табии жадайда да здігінен сырты орта жадайыны серінен жріп отыратынын алым негізгі ебегінде крсеткен болатын. Тым уалаушылы, азаны згергіштік абілеті сияты, барлы азаа тн асиет. Бл, ата-тегіні белгілері рпатан рпаа берілу жне саталу асиеті болып табылады. Тым уалаушылы жынысты жне вегетативтік кбеюде де жреді. Дарвин тым уалауды басарып тран андай задылы екендігіне аса назар аударып, «пангенезис» (шыу тегіні жалпыа бірдейлігі) теориясын жете тексерді. Ол теория бойынша азаны тым уалайтын белгілеріні райсысы белгілі затты е кіші блшекке – «геммулаа» сйкес келеді. Аза жасушалары жеке даму барысында айтадан иелене алатын геммулалар бліп шыарады. Брынылары сияты айтадан иеленген бл геммулалар рыты жасушалара беріледі де, олар блінген кезде еншілес жасушалара беріледі, деп дрыс тсндіре алмады. Дарвин зіні осы жорамалыны дрыс еместігін крсете отырып, тымуалаушылы пен згергіштікті тере зерттеу ажеттілігін з ебектерінде бірнеше рет айтады.

Тіршілік шін крес.Азаларды масата сйкес бейімділіктері алай пайда болатынын тсіндіру Дарвин теориясында жасы айтылан. Тірі азаларды геометриялы прогрессия бойынша кбейіп отыратыны белгілі еді. Бл задылы бойынша рбір трде даралар санын шексіз кбейтіп отыру ммкіндігі бар. Біра, табиатта бір трді те кп кбеуі байалмайды. Бларды шексіз кбейюіне «тіршілік шін крес» бгеу болады. Тіршілік шін креске азаларды жеке оршаан ортасыны лі жне тірі табиатымен арым–атынасын жатызады. Азалар арасындаы атынасты тр ішілік жне тр аралы деп блді. Себебі азаларды кп рпа алдыруынан, табиаттаы тіршілік ресурстары жеткіліксіз болады. Тіршілік шін крес срыпталу рекетіндегі згеріс туызатын негізгі фактор болып табылады.

Бейімділік пен табии срыпталу. Тірі аза кілдеріні асиеттері ртрлі боландытан оршаан ортаа туелділігі де ртрлі. Кптеген азаларды оршаан ортаа бейім ерекшеліктері болады. Яни, азаларды тіршілік абілеттері де ртрлі. Тіршілікке бейімділігі бар азалар тіршілік шін кресте аман алып, арттарынан рпа алдырып отырады. Сырты орта жадайына жне тіршілік шін кресте бейімделе алмаан азалар азайып, біртіндеп жойылып кетеді. Азаларды тіршілік шін кресін табии срыпталу деп атайды. Срыпталу рекеті кезінде органикалы азалар жеке даму сатысында жетіле тседі. Срыпталу кезеінде пайда болан бейімділік белгілері тірі аза шін белгілі жадайларда ана тиімді, алан уаытта бейімделу табиатта салыстырмалы сипатта болады. Дарвин азаларды белгілі жадайда пайда болан бейімділігіні кенеттен жадай згерген кезде маызын жоалтатынын айта келіп, оны органикалы тиімділікті салыстырмалыы деп крсетеді. Тр тзілу. Тр дараларыны срыпталу рекеті нтижесінде сырты орта жадайларына бейімделу негізінде згеретінін длелдей отырып, Ч.Дарвин зіні монофилия жне дивергенция принциптерін жазды. Монофилия дегеніміз трлерді бріне орта бір тектен пайда болуы. Бір форманы екі не одан да кп жаа формалара ажырауы. Дивергенция арылы трлер тзілуін Дарвин туыстас трлерді бірдей орек жне бірдей тіршілік ортасына бселекестік арылы тсіндірді. Жаа пайда болан трлерді арасы аралы формаларды тіршілік шін кресте жеіліске шырап жойылып кетуіне байланысты алшатай тседі. Монофилия мен дидергенция принципін эволюция идеясымен біріктіре отырып, филогенетикалы шежіре жасауа негіз алады.

 

Ч.Дарвиннен кейінгі дуірде эволюция іліміні дамуы.

 

Эволюциялы полеонтолгияны жне морфологияны, биогенетикалы заны, штік параллельдік принципті дамуы. Эколгиялы зерттеулер. Экология-физиологиялы зерттеулер.Экология-палеонтологиялы зерттеулер. Тым уалаушылыты эксперимент арылы зерттеу.

 

Эволюциялы полеонтолгияны жне морфологияны, биогенетикалы заны, штік параллельдік принципті дамуы. Эволюция іліміні басты мселесі Дарвин сияты ылымды эволюциялы деректермен толытыру болды. Палеонтологиялы жаалытар эволюция эрекетіні тура дэлэлі болып табылады. Олар токсондарды филогенетикалы туыстыын крсетеді. Ондай длелдерді бірі алашы азба жмыстары арылы табылан с археоптрикс - аламат жаалы болып табылды. Ол бауырмен жоралаушылар мен старды арасындаы байланыстырушы буын болып табылады. Бдан кейін бор ыртысыны стінен табылан бастапы с пен азіргі старды арасын жаластыратын ихтиорнис табылды. Жер ыртыстарыны абаттарынан табылан былылдаденелілерді филогенетикалы атары - трлер згерісіні сабатастыын крсетті. XIX асырды 70-80 жылдары палеонтологтар аммониттерді, теіз кіркілеріні, жылыларды, пілді, китті эволюциялы филогенетикалы атарлары табылды. Палеонтологиялы жаалытарды е бастысы Ява аралынан табылан маймыл тектес адам питекантропты аасыны табылуы еді. Палеонтологияны аса крнекті жетістіктеріні бірі орыс алымы В.Ковалевскийді жылы тымдастарыны эволюциялы даму атарларын табуы болды. Ол палеонтологиялы мліметтерді табии срыптау ілімімен байланыстыруа талпыныс жасаан еді.

Дарвинге дейін табии систематика жасау табысты аяталмаан еді. Дарвин «табии систематика геологияа немесе таксондарды эволюциялы туыстыына негізделуі керек» деп жазды. Бл мселені шешу шін Геккель кпшілік малдаан штік параллелизм дісімен салыстырмалы морфология, эмбриология жне палеонтологиялы деректерді салыстыра отырып, трлерді систематикалы жйеге орналастырды. А.Ковалевскиді асцидияны зертеулеріне байланысты неміс алымдары Ф.Мюллер мен Э.Геккель (1866) здеріні биогенетикалы заын ашып, онда: эрбір дара зіні жеке дамуы барысында (онтогенезде) сол трді тарихи дамуын (филогенезді) ысаша айталайды деп крсете отырп, оларды зара туысты атынасын анытауа ммкіндік берді. Осындай деректермен филогенетикалы зерттеулер эволюцияны тпкілікті длелдеп берді.

Экологиялы зертеулер. Эволюция ілімі дамуында филогенетикалы зерттеулер аншалыты маызды боланымен, олар тек эволюцияны длелдеуден ары бара алмайды. Ол зерттеулер Дарвин іліміні е басты аидасы- табии срыптауды крсете алмайды. Бл баытта бейімделуді табии срыптау нтижесі екенін крсететін зерттеулерді маызы болды. Бл міндеттер дарвинизм негізінде калыптаса бастаан жаа ылым саласы- эволюциялы экологияа негіз болды. Экологиялы баытты зі экологиялы морфологияа, экологиялы физиологияа жне экологиялы палеонтологияа блінеді. Аылшын энтомологы Г.Бэтсон алаш тропикалы кбелектердегі мимикрия былысын бакылады. Дарвин Г.Бэтсонны ебектеріндегі оранышты бейімділіктерді табии срыпталуды творчестволы рліні длелі ретінде арап₅ те жоары баалады. Бэтсон бастаан жмыстарды рі арай аылшын алымы А.Уоллес, неміс алымдары Ф.Мюллер мен Г.Вейсмандар арапайым оранышты бейімділіктерді зерттеу арылы одан рі жаластырды. Мндай бейімділікке бркеніш жне сатандырыш тр-тстер, сауытты жабын, инелер, тікенектер сияты сйектен, мйізден, хитиннен пайда болан ораныс рылымдарды пайда болуын жатызуа болады.

Бастапы эколог-дарвинистерді жасаан маызды тжырымы морфологиялы бейімдеушіліктерді тек баяу, біртіндеп болатындыын крсетуі болды.

Экология-физиологиялы зерттеулер.Бл баытты негізін алаушыларды бірі Тимирязев болды. Ол Дарвин ілімін физиологиялы бейімдеушілерді зерттеуді бастапы дістемелік негізі деп есептеді. Тимирязевті сімдіктер жапыраыны неліктен жасыл болатынын зерттеуіне дарвиндік баытты стауы себеп болды. Ол эксперимент трінде фотосинтез бен сімдік жапыраыны тстері арасындаы байланысты бар екенін длелдеді. Оны бкіл планета шін маызды бейімделік -табии срыптау арасында пайда болан, деп есептеді.

Экология-палеонтологиялы зерттеулер.Жоарыда айтылан дарвиннен кейінгі палеонтологиялы зерттеулер эволюция принциптеріні ныая тсуіне айтарлытай лесін осты. Палеонтологиялы мліметтерді табии срыптау ілімімен байланыстыруа талпыныс жасаан Владимир Ковалевский болды. Демек, бейімдеушілік зерттеуде экология-палеонтологиялы баытты негізін салушы осы Ковалевский болып табылады.

Сонымен эволюция теориясыны алашы даму кезеінде мына екі баытта жетістіктерге ол жетті. Біріншіден, эволюциялы биологияны-палеонтология, морфология, физиология, эмбриология салаларында жинаталан материалдара сйеніп эволюция принципі тыылыты длелденді. Екіншіден, эволюция рекетіні бейімделу баытында жретіні аныталды. Бейімділік алыптасуында срыптауды рлін зерттеу арастырыла бастады. Эволюция теориясыны ныаюында бл зерттеулерді маызы аншама баалы десекте, оны брі дарвиндік эволюция концепциясыны дрыстыын жанама трде длелдеуден аса алан жо.

Тым уалаушылыты эксперимент арылы зерттеу. ХІХ асырды соына дейін эволюцияны озаушы кштеріні проблемалары кбіне логикалы тжырыма негізделеді. Енді оны эксперимент трінде зерттеулер басталды. Бан дейін неше трлі гипотезалар боланды. Мутациялы згергіштік аныталды. Оны эволюция процесіндегі ролі айындала бастады. Мысалы, С.И.Коржинский трлерді пайда болу жолдарын зерттеді. Оны эксперименттері нтижесінде сімдіктер трлеріні згергіштігі туралы кптеген материалдар жинады. Коржинский мдени сімдіктер згергіштігін зерттеді. Ол бірнеше згергіштік ерекшеліктеріне назар аударды:

1. згерістер р трлі белгілерді амтиды;

2. Белгілерді барлы згерістері тым уалайды;

3. Тым уалайтын згергіштіктер пайдалы да, зиянды да, бейтарап та болуы ммкін,

4. згерістер бірден пайда болады.

Дл осындай згерістерді голланды ботаник Г. Де-Фриз де байады. Энотера сімдігін сіріп, оларды рпатарында 0,5% сімдіктерді ерекшеліктері трлері бар екенін анытаан (сабаты зындыы, жапыратар тсі, пішіні). Бл згерістерді Г. Де-Фриз мутациялар деп атады. Мутациялар рпатара траты беріледі. Кейін «мутация» тсінігі биологияа сііп кетті. Сонымен Коржинский, Г.Де-Фриз жмыстары табии срыптау жмыстарына генетикалы негіз жасады.

Табии срыптауды алашы экспериментальды жолмен зерттеу жргізілді:

-бунаденелілерді ораныш редеріні эволюция себептерін энтемолог Е. Паультон длелдедеген алаай кбелегіні р трлі тстеріне ойылан экспериментті айтуа болады (кбелек уыршатарын алаайа саланда аман алып, баса сімдіктерге саланда оларды кбін стар тауып жеп ойан);

-А. Чеснола, дуіттерді жасыл, оыр тсті болу себептерін анытады;

-К. Суннертон бунаденелілерді срыптаушылары стар екенін анытады.

алымдар эволюцияны нтижесінде адаптация серінен неше трлі сімдіктер бейімдеушілігін длелдеді.

Эволюциялы биологиядаы ш аым.XIX асырды 60-шы жылдарында дарвинизмді жатаушыларды зі ажыраса бастады. Кбісі классикалы дарвинизмді олдаса, біратары ламарко - дарвинизмді олдады. Артынан неодарвинизм деген таы бір аым пайда болды.