Парникті эффект (жылу эффекті).

Жаныш азбаларды ртеу жне баса да нерксіптік процестер серінен блініп, атмосферада жинаталатын кмір ышыл газ (С02 ), кмірсутектер, яни, метан (СН4), этан (С2Н6) жне т.б. (жоары концентрациясы болмаса бл заттар жекелей аса ауіпті емес) газдары парникті эффектіні пайда болуына алып келеді. Парникті эффектіні механизмі арапайым. Блтсыз ауа райы ашы кезде кн сулелері Жер бетіне оай жетіп топыра, сімдіктер жамылысымен сііріледі. Жер беті ызан со жылу энергиясын зын толынды сулелену трінде атмосфераа айта береді. Алайда бл жылу энергиясы атмосферада шашырамай жоарыда айтылан газдарды молекулаларымен сііріліп (С02 жылу энергиясыны 18%-ын сііреді), молекулаларды арынды озалысына жне температураны ктерілуіне алып келеді. Атмосфералы газдар (азот, оттегі, су парлары) жылу сулелерін сіірмей, керісінше оларды шашыратады. С02-ні концентрациясы жыл сайын 0,8-1,5 мг/кг-а ктерілуде. Зерттеулер бойынша СО2-ні млшері ауада екі есе кбейсе, орташа температура 3°С-5°С-а ктеріледі. Бл з кезегінде климатты жаанды жылуына, яни, Антарктидадаы мздытарды жаппай еруіне, лемдік мхитты орташа дегейіні ктерілуіне, кптеген жерді су астында алуына жне баса да жаымсыз жадайлара алып келеді.

Климатты жаанды жылуы — биосфераны антропогендік ластануыны бір крінісі. Бл климатты жне биотаны згеруі: экожйедегі німділік процестеріні, сімдіктер ауымдастытары шекараларыны, ауыл шаруашылыы даылдарыны німділігіні згеруінен білінеді. сіресе климатты згерістер Солтстік жарты шарды жоары жне орта ендіктерінде атты байалады. Бл айматарды табиаты ртрлі серлерді абылдаыш келеді, сондытан да оны айта алпына келуі те баяу жреді. Болжамдар бойынша, температураны ктерілуі дл осы жерлерде жоары болады. Тайганы аумаы кей жерлерде солтстікке арай 100-200 км-ге, кей жерлерде одан азыра жылжиды. Температураны ктерілуіне байланысты мхиттарды дегейі 0,1- 0,2 м ктеріледі. Бл з кезегінде лкен зен аарларыны (сіресе Сібір зендеріні) су астында алуына алып келеді.

Мліметтер бойынша келесі асырды басына дейін Жер бетіні температурасы 1,4°С-а ктеріледі. 1997 ж. Киото хаттамасына сйкес, нерксібі дамыан елдер 2008-2012 жылдары 1990 жылмен салыстыранда парникті газдарды атмосфераа блінуін 55%-а дейін азайту керек. Алайда бл хаттаманы шешімдері лі кнге дейін кшіне енген жо. йткені дамыан елдер бл шешімні дрыстыына кмнмен арауда. 2000 жылы Гаага аласында ткен конференцияда рбір индустриалды елде зиянды заттарды атмосфераа блуді азайтуды лтты саясаты жргізілу керектігі туралы шешім абылданды. кінішке орай, кптеген елдер кміртегіні атмосферадаы азаюын ормандар мен топыраты сііруінен емес здеріні іс-рекеттері арасында деп крсеткісі келеді.

Ормандарды азаюы.

Жабырлы тропикалы ормандар оттегіні басты кзі жне оттегі тепе-тедігін сатауда лкен роль атарады. Сондытан тропикалы ормандарды «планетаны жасыл кпесі» деп те атайды. Соы 50 жылда адамны атысуымен Жер бетіндегі ормандарды 2/3 блігі, ал соы 100 жылда Жер бетіндегі орман массивтеріні 40% жойылан. Жыл сайын дние жзінде 15-20 млн гектар (Финляндия аумаындай) Спопикалы ормандар жойылуда. Соы 10 жыл ішінде ормандарды жойылу арыны 90%-а сіп, жылына 1,8%-ды райды. Е кп шыына шыр ап жатан елдерді атарына Бразилия , Мексика, ндістан, Тайланд жатады. Егер тропикалы ормандар осындай арынмен жойыла берсе 30-40 жылдан со Жер бетінде мндай ормандар алмайды. Тропикалы ормандар аумаыны азаюы серінен атмосферадаы оттегіні млшері XX асырды ортасымен салыстыранда жыл сайын 10-12 млрд тоннаа азайып, ал кмір ышыл газыны млшері 10-12%-а кбеюде, яни, оттегі тепе- тедігіні бзылу аупі бар.

Ормандарды жойылуыны басты себептері: орман алаптарыны ауыл шаруашылыы даылдарын сіру шін делуі, ааш отындара сранысты артуы, ормандарды нерксіп ажеттігі шін ыру жне дамуды лкен масштабты жобаларыны іске асуы.

Халыты тропикалы айматара кшуін мысалы, Бразилияда (Амазонияны колонизациялау жобасын іске асыру шін) ауыл шаруашылыы шін жаа жерлерді игеру масатында кейде кімет дегейінде олдайды. Латын Америкасы мен Кариб бассейні елдерінде экспорта шыару шін мал шаруашылыын дамыту саясаты тропикалы ормандара лкен зиянын тигізді. Дамушы елдердегі кедей халы саныны суі энергетикалы кризиспен бірге ормандарды жойылуыны таы бір себебі болып табылады.

Б-ны мліметтері бойынша, Азия, Африка жне Латын Америкасы елдеріндегі ауыл трындарыны шамамен 90%, ала халыны 30% негізінен ааш отындарды пайдаланады. Коммерциялы орман дайындау жмыстары детте ырылан ааш орнына ааш егілмей, экологиялы талаптар орындалмай жргізіледі.

Б-ны Рио-де Жанейродаы конференциясынан (1992 ж.) со дамушы елдер орман ресурстарын сатау проблемасы бойынша халыаралы келісімге дайын екендіктерін растады. 1993 жылы Бандунг аласындаы (Индонезия) кездесуде лемні барлы климатты айматарында орман шаруашылыыны дамуын амтамасыз ететін бадарламалар жасау жне оны баылау туралы халыаралы комитет ру жнінде ойлар айтылды.

азастан аумаыны 3,2% ана орманды алап. Мамандарды пікірінше, еліміз орман орау ісі бойынша лемдік тжірибеден кп артта алып ойан. Осы кнге дейін лтты орман саясаты алыптасан жо . Соы кездері аашты засыз кесу рекеті белен алды. сіресе елімізді орман орыны 40%-ын райтын сексеуілді отау кшейіп барады. Ал сексеуілді онсыз да эколоиясы нашар, ылалы аз, топыраы нарсыз, мды айматарда сетіні брімізе белгілі. Айта кетерлігі, 1992 жылы орман кшеттерін отырызу ісі 80,7 мы гектар болса, он жылдан сон 2002 жылы бл крсеткіш 8,9 мы гектара дейін ысаран.

Су тапшылыын кптеген алымдар соы кездегі атмосферада кмір ышыл газы млшеріні кбеюіне байланысты температураны ктерілуімен байланыстырады. Осыдан бірін-бірі тудыратын проблемаларды тізбегін жасау иын емес: энергияны кп блінуі (энергетикалы проблемаларды шешу) — парникті эффект — су тапшылыы — азы-тлікті жетіспеуі (німні болмауы). Соы 100 жылда температура шамамен 0,6°С-а ктерілді. сіресе 1995-1998 жылдары температура атты ктерілді. Кмір ышыл газы, метан жне баса да газдар жылу сулелерін сііріп парникті эффектіні (жылу эффектін) кшейтуде. Одан да маызды фактор — трмысты жне нерксіптік масатта су шыыныны артуы. Осыны серінен ндістан, ытай, АШ-ты кейбір аудандарында жер асты суларыны дегейі айтарлытай тмендеді. Кейбір жерлерде суару жмыстары шін жабыр суын емес, тереде орналасан азба суларын пайдалануа мжбр.

ытайды лы зендеріні бірі Хуанхэ брыныдай Сары теізге тек ылалды жылдары ана жетеді- АШ-таы ірі Колорадо зені де Тыны мхита жылдаыдай я бермейді. Амудария мен Сырдария зендері де брыныдай Арал теізіне жете бермейді. Суды тапшылыы кптеген айматарда экологиялы ахуалды нашарлатып азы-тлік тапшылыына алып келуде.

Шлейттену

Экожйедегі тепе-тедікті бзылуына жне белгілі бір территориядаы органикалы тіршілікті барлы формаларыны деградацияа шырауына алып келетін табии жне антропогендік процестерді жиынтыы, яни, адамны атысуынсыз табии экожйені орнына айта келмейтіндей сімдіктер жамылысын жоалтуы шлейттену деп аталады. Шлейттену негізінен ылалы тапшы аудандарда табии жне кбіне антропогендік факторларды серінен (орман ааштарын ыру, жайылымдарды здіксіз пайдалану, суару жмыстары кезінде су ресурстарын немсіз пайдалану жне т.б. пайда болады. Шлейттену лемні барлы табии айматарында жруде.

азіргі тада лемні ртрлі елдеріндегі шлейттенуді басты себебі — табии ресурстарды шаруашылыта пайдалану рылымыны сол ландшафты табии ммкіншілігіне сйкес болмауы, халы саныны суі, антропогенді ысымны артуы, кейбір елдерді леуметтік-экономикалы жадайыны тмендігі. Б-ны 1985 жылы мліметтері бойынша, сол кезді зінде антропогенді шлейттенуді клемі 9 млн км²-ге жеткен жне жыл сайын 7 млн гектар жер пайдаланудан шыып алуда. Шлейттену процесі жалпы жер клеміні Азияда — 19%, Африкада — 23%, Австралияда — 45%, Отстік Америкада — 10%- ын райды. Сахара шлі отстікке арай жылына орташа 6 км жылдамдыпен жылжуда.

Орта Азияны таулы аудандарында, Арал жне Балаш тірегінде, Орта Азия мен Отстік азастанны биік зоналы геожйелерін оса (Тянь-Шань, Памир-Алай) шлейттену процесі арынды жруде. Амудария мен Сырдария зендеріні суларын ауыл шаруашылыыны ажетіне пайдалану Арал теізіні сусыз жерлерінде сорта, таыр жазытытарды пайда болуына алып келді. Сондай-а Арал тірегі ландшафтарыны деградацияа шырауы клді-батпаты жне тоайлы табии кешендерді тзды жиналуы молая тскен гало-ксерофитті кешендерге алмасуда.