Беткей жне жер асты су кздеріне сипаттама берііз

Су – мір кзі. Сусыз атмосфера оттегімен толытырыла алмайды. Су лкен (геологиялы ) жне кіші (биохимиялы ) зат айналымына атысады. азіргі кзарас бойынша мір суда пайда болан. Адам азасында 60%- дай су болады.Б мліметтері бойынша ХХІ асырда аламды жылынудан грі суды жетіспеуі ткір мселе болады. Су орыны жетіспеуі тек кедейлік пен мешеулікке ана келіп сопай, этникалы жне мемлекетаралы атыыстарды себебі болады.Адам су шін тек биологиялы емес, леуметтік те фактор болып келеді. Биологиялы масат шін адам тулігіне 5л жмсаса, одан баса таы 1500-2000 жмсайды.Араб мірлігінде 1л ауызсуды 1л шикі мнайа айырбастауа болады.Табии ауызсу лт байлыына айналып барады. Дкендерде ауызсуды сатылуы алыпты жадайа ласты.Жер аламшарындаы су оры – 1, 400 000 кмз , біра оны кбі ащы.Су орын пайдалананда оны айналым жылдамдыын ескерген жн.Тщы суды 70%-дайы мгі мзды пен мгі арды лесінде, біра адам ол суды пайдалана алмайды. Бл «лі» табии су оры. Жерді тере ойнауындаы суды да пайдалану иын. Сондытан адамны олы жететін су орыны 0,001 % ана ішуге жарамды.азастан Республикасыны тщы су орлары орасан кп, алайда оны аумаы бойынша суды орналасу дегейі біркелкі емес.зендер – республиканы негізгі су кздері. азастанны кптеген зендері,сіресе, оларды салалары суыны аздыынан жазы уаытта кеуіп, жеке клшіктерге айналады жне ар еріген кезде ана тасиды.Республикада ірі клдер (Балаш, Теіз, оралжын, смрын, Зайсан, Маракл, Алакл) жне мыдаан кіші клдер орналасан. Республикада барлыы 50 000 таяу клдер бар, оларды 32 % тщы сулы, аландарыны суы жоары минерализацияланан.

азастандаы суды аса кп ттынушы – ауылшаруашылыы, екінші орында – нерксіп пен энергетика, шінші орында – алаларды коммуналды шаруашылыы.

Жер асты суы – жер ыртысын райтын тау жыныстарыны аралыындаы су.[1]

Ол шгінді жне борпылда тау жыныстары блшектеріні арасын, са кеуектерін, магмалы жне метаморфты жыныстарды жарытары мен жіктерін, гипс, доломит, ктас жыныстарындаы карст уыстарын толтырып жатады. Жер асты суы алыптасу жадайына, тередігіне, арын кшіні млшеріне арай алыма су, грунт жне артезиан сулары болып 3 топа блінеді.

алыма су – кішігірім ойпаттарда, м-шаылдар арасында жауын-шашын немесе тасыан зен, кл суларыны топыраа сіуінен уаытша пайда болан, жер бетіне е жаын жатан арынсыз жер асты суы. Оны орына, химиялы рамы мен температурасына ауа райыны згерістері лкен сер етеді. Сондытан су орын райтын негізгі кз жойыланда, бл су рап алады. Жауын-шашын мол жылдары, зен атты тасыанда, ыста ар алы жауанда айтадан пайда болады.

Жауын-шашын мол жылдары, кктемде ар ерігенде, кзгі кп жауын кезінде бл суды дегейі едуір жоары ктеріледі, ал рашылы жылдары, ыс пен жаз айларында оны дегейі тмендеп, тередеп кетеді. Грунт суы нерлым тайызда жатса, оны ктеріліп-тмендеу млшері де сорлым кп болады. Тайыз жердегі грунт суыны дегейі бір жыл ішінде 1,5 – 2 метр жне одан да кп млшерде згеріп отыратын болса, тередегі суларды дегейі тек бірнеше см-ге ана згереді. Су дегейіні згерісіне, жыл маусымдарыны ауысуына байланысты бл суларды минералдылыы, химиялы рамы мен температурасы да згеріп отырады.

Жер сті сулары— жер бетінде таралан траты, не уаытша алыптасан суларды барлы трлері (зен, кл, мхит т.б.).Жер шарыны р трлі айматарыны сумен амтамасыз етілуі крсеткіштері -ондаы орналасан халыты санымен жне табии орларды орналасуымен, нерксіп пен ауыл шарушылыыны ажеттілігімен ркез йлесе бермейді. Еуропа мен Азияда лем халытарыны 77%-ы орналасан, ал осы аумаа жылма-жыл айналыма тсетін зен, кл жне бгендерді ана суларын есепке алатын болса, онда жер бетіндегі рбір адама орташа есеппен жылына 11,6 мы м3 су тиесілі.

 

Шаруашылы ауыз сумен амтамасыз ету жйелері: орталытандырылан, орталытандырылмаан су кздеріні айырмашылыын атаыз

Ауыз су эпидемиялы жне радиациялы жаынан ауіпсіз болуы тиіс, екіншіден, химиялы рамы жаынан зиянсыз болуы керек, шіншіден, органолептикалы асиеттері (тсі, исі, т.б.) жаымды болуы керек. Бл талаптар келесі іс-шаралар кешенін орындау нтижесінде жзеге асырылады:

- занамалы гигиеналы шараларды орындау;

- су кзін тадау;

- су кзіні санитарлы-ораныш аймаын (ЗСО) йымдастыру;

- суды тазарту, зарарсыздандыру жне деуді арнайы дістерін олдану;

- су быры жйесін санитарлы орау.

Трындарды сумен амтамасыз ету жйесіні екі трі бар:

· орталытандырылан жйесі – бл, су кздерінен механикаландырып су алуды, оны сапасын жасартуды (тазарту, зарарсыздандыру жне деу) немесе онсыз, суды сатауды, ауыз су пайдаланатын орындара беруді арастыратын, елді мекендерді сапалы ауыз сумен жеткілікті млшерде амтамасыз етуге арналан шаралар мен рылылар, рылыстар жне су бырларыны кешені болып табылады.

· орталытандырылмаан (жергілікті) жйесі – бл, ауыз суды ттынатын орындарына жеткізіп бермейті, жалпы халы пайдалану шін ашы немесе жеке адамдарды пайдалануындаы рылыстардан трындарды з бетімен су алуына арналан жйе.

Сумен амтамасыз етуді орталытандырылан жйесі су бырларын орнату арылы жзеге асырылады. Су бырлары деп, су кздерінен механикаландырып су алуды, оны сапасын жасартуды (тазарту, зарарсыздандыру жне деу) немесе онсыз, суды сатауды, ауыз су пайдаланатын орындара беруді іске асыратын орталытандырылан сумен амтамасыз етуге арналан инженерлік рылыстар кешенін айтады. азіргі кездегі су бырлары ашы жне жер астылы су кздеріні суын пайдалана алады. Ашы су кздеріні суымен амтамасыз ететін бырлар:

а) су алатын рылыстан;б) суды жоары ктеретін сору ондырысынан;в) суды сапасын жасартуа арналан рылыстан;г) су бырлары жйесінен трады.

 

рылыстарды су бырлар жйесіне дейінгі бл кешеніні барлыы бас рылыстар деп аталады. Суды су кздерінен алу шін, зен аысыны бойымен елді мекеннен жоары йымдастырылатын арнайы су абылдаышты олданады.

Жер асты су кздерінен орталытандырылан сумен амтамасыз ету жйесі, негізінен, кішігірім ауылды елді мекендер, алаларды жекелеген аудандары, кейде жеке мекемелер шін йымдастырылады. Оны артышылытары: бл жердегі су барлы ластаушылардан сенімді ораландытан, суды тазартуды ажеттілігі, детте, туындамайды; су алатын орны елді мекенні зінде немесе оан жаын жерде орналастырады.

Су алу шін, жер астындаы су ттатын горизонта дейін жететін вертикалды шахталар тріндегі, брылаыш артезиан ымаларын рады. Брылау кезінде алынан топыра шахтаа тспеу шін, шахтаны абыраларын бекітетін айналдыра саиналар ойылады. ымадан суды тартып алу шін, оан сорыш орнатады. Бндай су бырларыны санитарлы ауіпсіздігіні кепілдігі, жйені, сіресе, айналдыра ойылан саиналарды осылан жерінде, жасы герметизациялануы болып табылады.

Орталытандырылмаан ауыз су-шаруашылы масатында сумен амтамасыз ету шін жер асты сулары пайдаланылады. Трындарды жне шаруашылы- трмысты нысандарды сумен амтамасыз ету, су алатын рылыстара арнайы рал-жабдытарды (тарату жйесі жо ымаларды, шахталы жне бырлы дытарды, бастау каптаждарын) орнату арылы жзеге асырылады.ымалар, дытар мен бастау каптаждарын орнату шін ажетті орындар геологиялы, гидрогеологиялы мліметтер негізінде тадалып алынады.Орталытандырылан сумен жабдытау жйесіні су кздерін ластанудан орау масатында, азастан Республикасыны санитарлы занамасы бойынша сумен жабдытайтын су кздеріні санитарлы орау зонасы (СЗ) орнатылан, СЗ су кзіні жанындаы, санитарлы режимі ерекше, аума болып табылады.

СА ш белдеуден трады:

- бірінші белдеу (ата тртіптегі) су алатын орынды жне су алу рылыстарын ластанудан жне заымданудан орауа арналан, оан су алатын орындары мен су алу рылыстары орналасан ауматар кіреді;

- екінші жне шінші белдеулер (шектейтін) шаруашылы-ауыз су масатында сумен амтамасыз ететін су кздеріні микробиологиялы жне химиялы ластануыны алдын алуа арналан ауматарды амтиды.

СА белдеулеріні шекараларын орнату:

- сумен жабдытау кздеріні тріне (жер бетілік немесе жер астылы);

- ластану сипатына (химиялы, микробты);

- жер бетілік ластанудан табии оралу дегейіне (жер асты су кзі шін);

- гидрогеологиялы немесе гидрологиялы жадайларына байланысты.

Орталытандырылан сумен жабдытауда ауыз суды сапасы, су тарату жйесіне берілер алдында, сонымен атар, сырты жне ішкі су бырлары жйесіні су алынатын жерлерінде, гигиеналы нормативтерге сай болуы тиіс.

Ауыз суды эпидемиялы трыдан ауіпсіздігі микробиологиялы жне паразитологиялы крсеткіштері бойынша, 4.3-кестеде крсетілген нормативтерге сйкес, бааланады.

Жалпы микроб саны (ЖМС) бактериологиялы діс арылы зерттелетін 1 мл судаы микроазалар колониясыны су санымен аныталады. ЖМС 50- аспауы керек. Жалпы колиформды бактериялар бойынша зерттеу 12 ай (1 жыл) бойына жргізіледі, бл кезде сырты жне ішкі су бырлары жйесіні су алынатын жерлерінен алынан су сынамаларыны саны 100 –ден кем болмауы керек жне оларды 95% нормативтен аспауы керек.