Деректер орын басару жйесі жне объектілерін сипаттаыз.

Деректер оры (дерекор) (database) - компьютер арылы тез арада іздеу жне керек жатты алу ммкіндігін арттыру шін йымдастырылан деректер мен апараттар жиынтыы. [1].

Деректер оры деректерді сатау, алу жаарту, шіру барысын жеілдету мен жалпы діректерді деу бойынша зге де операцияларды жзеге асыру шін рылымдалады.

Деректер оры файлдан немесе жеке жазбалара блінетіндей файлдар жиынтыынан ралады. р жазба бір немесе бірнеше рістен трады. рістер деректерді сатауды арапайым трі болып саналады. олданушылар апараттарды деректер орынан кбінесе срау салу арылы алады.

Деректерді алу шін деректер орын басару жйесін пайдалану ережелерін сатай отырып, негізгі сздер мен срыптау командаларын пайдалану арылы жедел трде іздеу салуа, оларды орналасу тртібін згертуге, кп жазбаларды арасынан бір рісті ерекшелеп алуа жне топтастыруа болады.

Апаратты сатау- компьютерді е маызды функцияларыны бірі. Оны е кп тараан ралы деректер оры (Д) болып табылады. Д-берілген рылымдаы апараттардан тратын арнайы форматтаы файл. Д-да саталатын берілгендер кесте трінде дайындалады.

Деркетерді жне оларды арасындаы байланыстарды йымдастыруды келесі типтері бар:

1)иерархиялы;

2) торапты;

3) реляциялы.

Иерархиялы Д-да жазба элементтері реттеліп жазылады да, оны бір элементі негізгі, аландары баыныы элементтер деп есептеледі. Мнда элементтер наты тізбек бойынша сатылы трде реттеліп ойылады. Онда берілгендерді іздеп табу саты бойынша тмен баытта жргізіледі. Мысалы: Windows бумасындаы файлдар жйесі, Интернет ресурсындаы каталогтар жиыны.

Торапты Д- объектілерді арасындаы зара байланыс трлері арастырылады. Егер бл модельді графикалы трде бейнелесек – жазытыта баыттауыш сызытармен бейнеленген байланыстар шыады. Мысалы: сілтемемен байланысан WWW-жаты.

Реляциялы Д – да кесте трінде дайындалан берілгендер. Ол е кп тараан берілгендер оры, кестелер арасындаы байланыстар – жиі пайдаланылатын е маызды ым. Д-да баандарды рістер (поля) деп, ал жолдарды жазбалар (записи) деп атайды. Кестеде айталанатын бірдей жолдар болмайды. рісті негізгі ерекшелігі – бір ріс элементтері бір типті етіп рылады. Бл реляциялы деректер орыны Excel кестелік процессорынан негізгі айырмашылыы.

Реляциялы Д ру жне онымен жмыс істеуді басару шін кптеген арнайы программалар дайындалан: dBase, FoxBase, FoxPro, Access жне т.б. Оларды реляциялы типтегі деректер орын басару жйелері (ДБЖ) деп атайды.

Кптеген Д кестелік рылымда болады. Кестелік рылымда берілгендерді адрестері жол мен баананы иылысуымен аныталады. Кестелерді жобалау кезінде оларды рылымдарын алдымен аазда жасаан ыайлы. Кестедегі рбір ріс оны таырыбына сйкес болатын жеке мліметтен трады. р трлі кестедегі берілгендерді байланыстыру шін, рбір кестедегі рбір жазбаны зіндік жеке мнін бере алатын ріс не рістер жиынтыы болуы тиіс. Мндай ріс не рістер жиынтыын негізгі кілт деп атайды.31. Кестелерді байланыстыруды негізгі жне осымша кестелері болады. Негізгі жне осымша кестелерді байланыс рістері алай аныталуына туелді. Жалпы жадайда екі кесте арасында келесі 4 негізгі байланыстар трі орнатылуы ммкін:

1:1 - негізгі жне осымша кестелерді рістері кілтті болан жолдарда рылады жне мндай екі кестені кілттік рісті мндері айталанылады;

1:К - негізгі кестені бір жазбасы осымша жазбаны бірнеше жазбаа сйкес келген кезде орындалады;

К:1 - бір немесе бірнеше негізгі кестені жазбаларыны бір жазбасы сйкес келсе, оны бірді кпке байланысы деп атайды;

К:К - негізгі кестені бірнеше жазбалары осымша кестені бірнеше жазбаларына сйкес келгенде орындалады

Кесте аралы байланысты схемасы

Тапсырыстар кестесіндегі кілт рісі – тапсырыстар коды болады. Онда кім, ашан, андай бааа нені тапсыраны туралы айтылады. Бнда таы да ай жмысшы тапсырманы іске асыраны туралы білуге болады. Бір жмысшы кп тапсырманы абылдай алмаандытан тапсырыстар кестесінде ызметкер коды рісі не бірегей, не кілт рісі бола алмайды, біра та ызметкер кестесінде бл ріс бірегей болады. Мндай кестелерді реляциялы атынасты байланысан кестелер деп аталады. Сйкесінше, байланысан кестелермен жмыс жасай алатын басару жйелерін реляционды ДБЖ деп атайды, ал деректер схемасын техникалы дебиеттерде реляционды атынасты схема деп атайды [8].

Деректер схемасын жасап боланнан кейін, техникалы тапсырманы «аазды» кезеі бітеді. Бл схеманы жмысты тапсырушысымен аылдасып келістіру керек, содан кейін барып деректер орын руа кірісуге болады. Біра мынаны мытпау керек, жобаны жасау барысында жмысты тапсырушыны басына жаа идеялар келіп отырады. Жобалауды барлы кезеінде ел бір жйеге мекемені барлы жаа блімдері мен ызмет ету орындарын кіргізуге тырысады. Тапсырушыны барлы тілектерін орындау ммкіндігі кбінде деректер орын жасаушыны маманды дрежесімен аныталады. Егер деректер схемасы дрыс болса, ора жаа кестелерді осу иын емес. Ал егер орды рылымы тиімсіз болса, жобалаушы иын сынатан тіп, тапсырушымен айшылыа шырайды. Орындаушы мен тапсырушыны арасындаы айшылы рашан орындаушыны маманды дрежесіні тмендігін крсетеді. Сондытан деректер орын алдын ала жобалау кезеін негізгі кезе деп санау керек. Оны табысты болуынан, деректер орыны аншалыты ыайлы болатыны жне олданушылар онымен жмыс істеуі туелді болады. Егер олданушыларды оан сранысы болмаса, бл оларды тмен дрежелі олданушылар боланы емес, орды жобалаушыны маманды дрежесіні тмен болуыны айаы [9].

Кестелер арасындаы байланыс келесі ммкіндіктерді береді:

- Кілт рісіндегі мліметтерді шірілу немесе згеру ммкіндігін болдырмау, егер онымен баса кестелерді кез келген рістері байланысты болса;

- Негізгі кестені кілт рісіндегі мліметтерді шіргенде немесе згерткенде онымен байланысан кестелерді рістерінде сйкес мліметтерді шірілуі немесе згеруі автоматты трде болады;

- Байланыс асиеттерін орнату шін деректерді схемасы терезесінде екі кестені рістерін осатын сызыты ерекшелеп алу керек, оны стінде о батырмамен басып ашылан контекстік менюде байланыстарды згеру терезесі ашылады. Онда байланысан кестелерді аттары жне байланыса атысатын рістерді аттары, сонымен оса мліметтерді ттас болу шартын амтамасыз ететін басару элементтері крсетілген;

- Егер мліметтерді ттастыын амтамасыз етуде ана жалауша ойылса, онда негізгі кестені кілт рісінде мліметтерді шіруге болмайды;

- Егер онымен оса байланысан рістерді каскадты жаарту жне байланысан жазбаларды каскадты шіруде жалаушалар ойылса, онда сйкесінше негізгі кестені кілт рісінде шіру жне згерту операцияларына рсат етіледі, біра ол автоматты трде байланысан кестеде теді. Осылайша, кестелер арасындаы реляционды байланысты ру бір жаынан мліметтерді орауын, ал екінші бір кестеге згерту енгізгенде, бірнеше кестелерді автоматты згеруін береді