Жоспарлау діснамасыны алыптасуындаы экономикалы задар жйесіні ролі
Таырып. леуметтік – экономикалы жоспарлау теориясыны пні
Дріс масаты:леуметтік – экономикалы жоспарлау теориясыны пні мен жоспарлау діснамасыны негізгі элементтерін оып білу.
Негізгі сратары:
1.1 Жоспарлауды мні мен объективті ажеттілігі
1.2 Жоспарлау діснамасыны алыптасуындаы экономикалы задар жйесіні ролі
1.3 Жоспарлау діснамасыны негізгі элементтері
Жоспарлауды мні мен объективті ажеттілігі
Шетелдік жне отанды экономикалы дебиетте «жоспарлау» тсінігіні кптеген анытамасы бар. Г.Г.Морозова редакциясындаы «Нары жадайларындаы болжау жне жоспарлау» оу ралында «Жоспарлау-бл ел, айматар, салалар, барлы меншік нысандарындаы ксіпорындарды леуметтік-экономикалы даму болашаын зірлеу жніндегі мемлекетті, басару органдарыны, шаруашылы жргізуші субъектілеріні масатты ызметі», Г.А.Кандаурованы жалпы редакциясындаы «Экономиканы болжау жне жомпарлау» оу ралында мынадай анытама келтірілген «Жоспарлау масаттар, басымдытар, олара жету жолдар мен ралдарын ылыми негіздеу дірісін білдіреді». «Нары жадайларындаы болжау жне жоспарлау» оу ралында Л.П.Владимирова берген анытамаа сйкес «Жоспарлау-бл шаруашылы жргізуші субъектілерді з масаттарына жетуді тымды мінез-лын экономикалы негіздеу дірісі. Жоспарлау масаттарды алыптастыру, басымдытарды анытау, ол жеткізу ралдары мен дістерін анытау дерісін білдіреді. Ол кбіне оны барысында дамуды андай да бір баламасын тадау негізіндегі шешімдер абылданатын болжауды соы кезкі ретінде арастырылады». «Нарыты экономика жадайларындаы жоспарлау жне болжау» оу ралында айтылан Ж.С.Сндетовты пікірі бойынша «Жоспарлаудегеніміз – алдаы рекеттерді амтамасыз етуге айын трде баытталан апаратты деуді ойлау дерісі». Ж.О.Ихданов, Г.Н.Сансызбаева, А.Н.Саханова секілді біратар азастанды алым-экономистер жоспарлауастарында экономика жне оны жекеленген раыш бліктері дамуыны крсеткіштер кешенін, сондай-а осы крсеткіштерді орындау жніндегі шаралар жйесін зірлеуді ынады. Жоарыда келтірілген анытамаларды сомдай келе мынанытжырымдауа болады: экономиканы мемлекеттік реттеуді негізгі тетіктеріні бірі бола отырып, жоспарлау ел, айматар, салалар, барлы меншік нысандарындаы ксіпорындарды леуметтік-экономикалы даму масаттары, басымдытары мен болашаын зірлеу жніндегі мемлекетті, басару органдарыны, шаруашылы жргізуші субъектілірді масатты ызметтеріні ылыми-экономикалы дерісін білдіреді.
Жоспарлауды объективтік ажеттілігі біратар жадайлардан туындайды.
Біріншіден, азір экономиканы дамуында ТП сері рдайым кшеюде, барыншы жетілген жне крделі технологиялара, ебек пен ндірісті йымдастыруды тымды нысандарына кшу жріп жатыр, ал ол болса зардаптарды жоспарлауды, болжамды жне болжауды ажет етеді.
Екіншіден, басаруды ажетті ызметі ретінде жоспарлау мемелекетпен экономикалы дамудаы циклдікті болжау, динамикалы тегерімділікті стап тру мен пайда болатын деформацияны тзету шін, экономикалы жне леуметтік нтижелерді байланысын орнату, халыты трмысы тмен жіктерін орау шін пайдаланылады.
шіншіден, нарыты экономика жадайында меншік пен шаруашылы жргізуді нысандары жне ндіріс клеміне арамастан кез келген фирма тпкі масата жету шін дамуды з стратегиясын жне ксінкерлік ызметіні тактикасын зірлеумен шылдануы тиіс. ылыми негізделген жоспарлау негізінде даму баытын дрыс тадаан жадайда экономикада стті дами алады.
Жоспарлау діснамасыны алыптасуындаы экономикалы задар жйесіні ролі
Экономикалы задарды тану сатылары мен талаптарын пайдалануды органикалы бірлігі жоспарлауды діснамасын бейнелейді, оны келесі схема трінде крсетуге болады ( сурет 1).
| Уаытты рбір натылы кезеіндегі оамды шаруашылы дамуыны экономикалы задылытары | 
| Жоспарлауды (болжауды) масаттары мен міндеттері |
| Жоспарлуа мен болжауды дістері | 
| Жоспарлауды (болжауды) діснамалы аидалары |
Сурет 1. Жоспарлау логикасы
Бл схема жоспарлау логикасын бейнелейді жне мемлекеттік жоспар негізіне задар жйесімен аныталатын жалпы талаптар емес, натылы тарихи жадайлар мен натылы уаыт кезеінде осы задар крінуіні натылы нысандары жатуы тиіс екендігін крсетеді. Жоспарлауды масаттары мен міндеттері рдайым аныталан задылытармен ктемделуі тиіс ( кесте 1.2).
Кесте 1.2 - ндіріс пен нарыты басаруда пайдаланылатын экономикалы задарды жйелі жіктемесі
| № | Экономикалы задар | Оларды оамды-экономикалы мірде кріну нысандары | Оларды ндіріс пен нарыты басаруда пайдаланылу дістері |
| Адамзат оамыны даму заы | рбір аталмыш оамны ндіргіш кштері мен ндірістік атынастарыны рекеттесу сипаты | ндірістік атынастарды оамны ндіргіш кштеріні даму дегейі мен сипатына сйкестігін сипалы трде реттеу | |
| Иемдену заы | ндіріс нтижелеріні адамны, адамдар тобыны, таптарды немесе оамны іс жзілік жне ыты иелігіне кшуі | Иемдену объектілеріне трлі меншік нысандарын бекіту, соны ішінде оларды жекешелендіру | |
| ндіріс заы | Адамдарды ебегі дерісінде оам ажеттіліктеріне сйкес німдерді жасау | Алуан трлі тауарлар мен ызметтерді ндірісі жніндегі оамды ебекте адамдарды атысуын йымдастыру | |
| Уаытты немдеу заы | Мейлінше аз шыындармен барынша кп тпкі ндіріс нтижелеріне жету | оамды ебек німділігін блжытпай арттыру немесе немдеу, жзеге асыру | |
| оамды ндірісті жроспарлы дамуы заы | Стратегиялы жне маркетингтік жоспарлар бойынша оамды ндіріс пара-парлыын саналы олдау | Адамдарды ндірісті дамуы мен з ебегіні німдерін иемденуін стратегиялы жне маркетингтік жоспарлау | |
| зіні мірлік ажеттіліктерін анааттандыру ажет шін тауарларды ркімні нарыта сатып алуы | Тіршілік дерісін ттыну заттарымен, ебек дерісін ндірістік ралдарымен жабдытауды йымдастыру | ||
| оамды ндірісті дамуына ркімні осан лесіні сйкестігі | рбір адамны, жымны жне оамны ебегі мен табысын реттеу | ||
| Айырбастау заы | Нарыты трлі атысушылары арасындаы айырбас арылы тауарларды зара иемдену | Нарыты атынастар арылы тауарлы-ашалай нысанда ебек нтижелерін баламалы айырбастауды реттеу | |
| н заы | Тауарларды ндіруге оамды ажетті ебек шыындарын оларды нетижесімен салыстыру | Тауарлар мен ызметтерге ылыми негізделген баа белгілеу | |
| Сраныс заы | Сатып алушыларды тауарлар мен ызметтерге тлем абілеті бар ажеттілігіні нарытаы крінісі | Тлем абілеті бар сранысты объектісі мен рылымына сйкес ндіріс бадарламасын реттеу | |
| сыныс заы | Нарыта ткізу шін тауарды сыну | Сатып алушылар, ттынушылар сранысына ие тауарларды нарыа жеткізу | |
| ажеттіліктерді арту заы | Алдыыларын анааттандырудан туындайтын жаа ажеттіліктерді крінісі | Сранысты згеруіне арай ндірілетін тауарлар мен ызметтерді ассортиментін арттыру жне жаарту | |
| ол ебегін машиналыпен ауыстыру | оамды ндірісті техникалы жетілдіру жне арындандыру | ндірісті тиімділігі мен прогрессивтік рылымын анытайтын индустрия салаларын басым дамыту | |
| орлану заы | Адамдарды мір сруі мен ебек етуіне олайлы жадай жасау шін аражатты шоырландыру | ндірістік жне леуметтік-мдени масаттаы негізгі орларды тиімді кеейту | |
| Экономикалы тепе-тедік заы | Бірыай оамды-экономикалы атынастарды те шамалы ырлары ретінде иемденуді тсілдері мен нысандарыны ндірісті тсілдері мен нысандарына сйкестігі | оам ауымында ндіріс пен иемденуді, сыныс пен сранысты тедестіру |
ндірістік атынастарды рбір аталмыш оамны дамушы ндіргіш кштеріне міндетті трде сйкестігіні жалпы экономикалы заы белгілі. Сонымен бірге ндірістік атынастарды алыптасуы ылыми-техникалы, экономикалы жне леуметтік дерістерді серімен ебекті блінісі мен кооперациясына негізделетін атап ту керек.