Оршаан ортаны факторларын мутагендік ауіптілігін анытауды ажеттілігін жазыыз
Оршаан ортаны жаа факторлары жне адаптация проблемаларын сипаттаыз
ылыми-техникалы рлеу асырында оршаан ортаны орау мселелері азіргі таны ткір жне ккейкесті мселелеріні бірі болып табылады. азіргі уаытта тгелдей дерлік табии экожйелерді антропогенді деградация дегейіні, масштабыны жне арыныны дайы сетіні байалады. Антропогенді ысымыны астында табиат з позицияларын кбірек ткізуде. Экожйелерді басым кпшілігі динамикалы тепе-тедік жадайынан шыып алды. Адамны зіні тіршілігіне шынайы ауіп атер туды.
Табиата атер тндіретін факторлар
· Жер бетіндегі халыты суі
· Жаанды жылыну
· Озон абатыны жаруы
· Тіршілік ету ортасыны кйреуі жне сімдіктер мен жануарларды кейбір трлеріні рып кетуі
· Ауаны ластануы
· Суды ластануы
· Жер асты суларыны сарылуы жне ластануы
· Химиялы ндіріс жне оан байланысты ауіп - атерлер
· Экологиялы нсілшілдік
· Энергетика
оршаан ортаны факторларын мутагендік ауіптілігін анытауды ажеттілігін жазыыз
Мутагенді факторлар. Мутагенді факторлар немесе мутагендер - мутация санын арттыратын химиялы немесе физикалы сер. Мысалы, электромагнитті суле шыаруды кейбір трлері физикалы мутаген болатыны бгінгі кні наты белгілі. Ультра клгін, рентген, сондай-а радиоактивті суле шыаруды барлыы да млім. Бдан баса мутагенді сер туызатын химиялы заттар да, мысалы, азотты кышыл бар. азіргі кезде оршаан ортаны ластану дегейіні артуына байланысты адамда жне аламшарымыздаы зге азада мутагенезді (сіресе ауру тудыратын са азаларды) кездейсо жадайлара шырату аупі туралы сз ріс алуда. Ттастай аланда мутацияны рлі те зор. Азаа негативті сер етуші мутацияларды орасан жиі (шамамен 10 000 есе) кездесетініне арамастан, оларды тірі азаларды жаа сапалары мен асиеттеріні пайда болуына бірден-бір айнар кз екенін атап айтан жн. Тірі жйелер эволюциясыны мутациялы деріссіз жзеге асуы ммкін емес. Бір кезде пайда болан тіршілікті згермей алуы ммкін емес. Сондай-а тіпті егер мндай азалар згеретін оршаан ортада саталып алан кнні зінде де олар з кшірмесін ана рпаа алдыратын жаа формаларды ешашан бере алмас еді. Сондытан тым уалау апаратыны берілуі айтарлытай длме-дл болуы ажет, тіпті болмашы ммкіндікте згеріс болуы тиіс. Тіршілік мутациялары арасында жер бетіндегі здері кріп жрген р алуан азалар мір сруде. Мутагендер физикалы жне химиялы факторлар. Оларды серінен организмде пайда болатын мутациялар саны табии мутациялар санынан кп жоарылайды. Физикалы мутагендерге иондайтын сулелерді барлы трлері, УК-сулесі, жоары жне тмен температура жатады. Химиялы мутагендерге кптеген алкилдейтін заттар, азот негіздері, кейбір биополимерлер (нуклеин ышылдары), алкалоидтар т.б. жатады. Мутациялар санын жздеген есе кобейте алатын мутагендерді
супермутагендер деп атайды. Кбіне мутагендерді канцерогендік жне тератогендік асиеттері болады. Кп елдерде жаадан тзілетін химиялы осылыстарды мутагендік касиетін тексеретін арнайы зерттеу орталытары рылан. Табии згерістер (гендегі жне хромосомадаы) физикалы жне химиялы сер ету арылы пайда болады. Мутагендер - мутациялы процесті отуіне сер ететін заттар. Мутагендерге сер етуші сырты серлер физикалы, химиялы жне биологиялы (вирустар) факторлар тірі организмдерге сер етіп мутация жиілігін (жептуір жоарылатады) жне спонтанды мутация дегейін жоарылатады.
3. оам табиат жйесіндегі арым-атынасты йлестіруді сипаттаыз.Жне азір экологиялы апатты алдын алу шін бар ммкіндіктерді жасау ажет. Осыан байланысты адамзат алдында ерекше маызды «оам-табиат» жйесіндегі арым-атынасты йлестіру жне отайландыру мселелері тр. Бл экологиялы мселені шешу табиатты орауды жалпы теориясын жне осыан сйкес мониторинг ызметтеріні ке жйесін, бірінші кезекте - биологиялы зерттеулерсіз ммкін емес.Табиат пен оам арасындаы байланыс: азіргі кезе[Бізді мемлекетімізді табии ортасыны ш негізгі ерекшелігі бар.Біріншіден — азастан сияты лкен мемлекет шін табиат жадайы соншалыты р трлі емес. азастан аумаы тгелдей бір климатты белдеуде орналасан.Ландшафтарыны (биік таулы белдеуді есептегенде ) 2/3 блігін ра су жетіспейтін шлді жерлер алып жатыр. оыржай белдеуді баса ландшафтарына араанда органикалы заттарды жне оттекті аз бліп шыарады .Екіншіден — лкен ауматы алып жатан жерде экологиялы процестерді реттеуші нысан (ірі орман массивтері) жо.Орман атмосфераа оттекті е кп млшерде шыарады, ал батпатармен бірігіп кміртегінен кп жтатындар.Сондытан да табии ортаны табии жолмен тазарту абілеті те тмен. Одан бетер абілетіні тмендеуіне себепші табии ландшафтарыны бзылуы.шіншіден — азастан аумаыны 80%-ы шлейт, шл жне тау сияты табиатты нзік кешендері алып жатыр. Бл жерлер антропогенді процеске сезімтал, тез бзылып, баяу алпына келеді. Сондытан да мемлекетімізді табиаты те трасыз. Бл жерлерде табиатты пайдалануды рымтал технологиясын олданан дрыс. Сонымен бірге табии ортаны алпына келуіне, р трлі алдытарды игеруіне ммкіндік жасау керек.
4. оршаан ортаны баылауды міндеттерін сипаттаызБиосфера мен экожйе жадайларыны згеруін арнайы баылауды йымдастыру, шынайы табии згерістер фонында антропогендік мінезді згеруін анытау шін ажет. Ю.А. Израэль жне бірлескен авторлар (1984) бойынша оршаан орта жадайын баылауды негізгі міндеттері келесілер болып табылады:
- оршаан ортаа сер ететін факторларды жне орта жадайын баылау;
- оршаан орта жадайын наты баалау;
- оршаан орта жадайыны болжамы жне осы жадайды баалау.
- оршаан ортаны жадайын баылау жне немі назарда стау, ортаны орауа баытталан шараларды тиімді ткізу жне деу мониторинг ызметінсіз ммкін емес. МониторингМониторинг (аылш. monіtor – араушы, адаалаушы, кні брын ескерту, сатандыру)[1] – оршаан табии орта жадайыны антропогендік факторларды сер-ыпалынан згеруін болжау мен баалауды, баылауды кешенді жйесі. Мониторинг термині Б-ны оршаан орта жніндегі Стокгольмдегі конференциясыныалдында (1972) “баылау” ымына толытыру ретінде пайда болды. Адамдарды іс-рекеттеріне байланысты Мониторингке деген ажеттілік артуда. Мыс., соы 10 жылды ішінде 4 млн-нан арты жаа хим. осылыстар синтезделген, жыл сайын 30 мыдай р трлі химиялы заттар ндіріледі. Мониторинг телевизор бейнелеу, фотография, кп спектрлі тсірілім жне т.б. дістер арылы іске асырылады. Мониторингті: базалы, аламды, айматы, авиацалы, арышты, т.б. дегейдегі трлері бар. Базалы Мониторинг – жалпы биосфераны табии былыстарына баылау жргізу. аламды Мониторинг – Жер биосферасы мен оны экосферасындаы жалпы лемдік процестер мен былыстарды баылау. Айматы Мониторинг – белгілі бір айматаы экологиялы процестер мен былыстарды баылау. Авиациялы Мониторинг – экологиялы процестерді уеден шатар, тік шатар жне шатын аппараттар арылы баылау. арышты Мониторинг – экобылыстарды арышты ралдарды кмегімен баылау. Бл оршаан ортаны згеру згешелігі мен ластану ошаын жедел анытауа; экологиялы згерісті амплитудасы мен ондаы арынды процестерді баылауа; техногендік жйелерді бір-біріне сер ету рекетін анытауа ммкіндік береді.