Ортаны орауа баытталан деу мониторингті сатыларына сипаттама берііз

Мониторинг жне оны принциптері мен типтері. Мониторинг дегеніміз - белгілі бір объект немесе кбылысты мір сру ортасындаы зіндік іс-рекеті мен былысын зерттеу болып табылады. Экологиялы мониторинг (экология жне мониторинг) оршаан ортаны жадайын баылау жне тексеру жйелері. Ол ш сатыдан трады:

- жадайды баылау;

- баалау;

- болатын згерістерді болжау.

Экологиялы мониторинг нысандарына табии, антропогендік немесе табии-антропогендік экожйелер жатады. Экологиялы мониторингті масаты тек ана деректер жинау емес, сондай-а, жргізілетін тжірибелер, болжама негіз ретінде алынатын процестерді лгілері кіреді. аламды клемде мониторинг жргізуге авиациялы, арышты жне есептеу техникалары майдаланылады. азіргі уаытта экожйені зерттеуге аэроарышы дістер кеінен олданылады. Осы діс арылы табиатта болып жатан былыстарды, табии орлар жиынтыын, млшерін, т.б. экожйелерді сипаттайтын мліметтерді білуге болады. Экологиялы мониторинг ртрлі дегейдегі буындардан тратын иерархиялы йымдасан баылау жйесі болып табылады. Ондай буындара аламды (биосфералы), лтты, айматы, жергілікті Экологиялы мониторингтер жатады. Мысалы, аламды Экологиялы мониторинг халыаралы ынтыматасты негізінде, лтты Экологиялы мониторинг бір мемлекетті шегінде арнайы рылан йымдар арылы, айматы Экологиялы мониторинг ірі-ірі аудандарды клемінде, ал жергілікті Экологиялы мониторинг елді мекендерде, нерксіп орталытарында, ксіпорындарда оршаан ортаны сапалы згеруіне баылау ретінде жргізіледі. Мониторинг термині Б-ны оршаан орта жніндегі Стокгольмдегі конференциясыны алдында (1972) «баылау» ымына толытыру ретінде пайда болды. Адамдарды іс-рекеттеріне байланысты Мониторингке деген ажеттілік артуда. Мысалы, соы 10 жылды ішінде 4 млн-нан арты жаа химиялы осылыстар синтезделген, жыл сайын 30 мыдай ртрлі химиялы затгар ндіріледі. Мониторинг телевизор бейнелеу, фотография, кп спектрлі тсірілім жне т.б. дістер арылы іске асырылады. Мониторингті: базалы, аламды, айматы, авиациялы, арышты, т.б. дегейдегі трлері бар. Базалы мониторинг - жалпы биосфераны табии былыстарына баылау жргізу. аламды мониторинг - Жер биосферасы мен оны эко- сферасындаы жалпы лемдік процестер мен былыстарды баылау. Айматы мониторинг - белгілі бір айматаы экологиялы процестер мен былыстарды баылау.

оршаан ортаны мониторингі - адамдарды тіршілік ететін орта жадайын баылау арылы, адамдара табиатта болып жататын ауіп-атерлерді алдын ала ескерту шін ажет. Сондай-а мониторинггік баылаулар биосфералы орытарда да жргізіледі. Мониторинг ызметі кптеген елдерде йымдастырылан. 1988 жылы оршаан ортаны дниежзілік мониторингі ортасы рылды.

6. Р-даы алымдарды экологиялы генетиканы зерттеу мселелеріні маызын жазыыз. азастанны лтты экологиялы мселелері:

- Арал теізіні акваториясыны тарылуы жне оны тбіні жалааштануы, тздануды жоары дрежесімен жаа шл ауатарыны алыптасуы;

- Брыны Семей ядролы сына полигоныны болуы.

- Каспий теізіні орларын арынды мегеруді теіздік жоне су жаалауындаы экожйеге сері.

- Су орларыны ждеулігі жне ластануы.

- Тарихи ластанулар.

- Трансшекаралы экологиялы мселелер.

- скери-космосты жне сына комплекстік полигондарыны сері.

азастанны жергілікті экологиялы мселелері:

- Ауа бассейніні ластануы.

- Радиоактивті ластанулар.

- Бактериологилы ластанулар

- Химиялы ластанулар.

ндірістік жне трмысты алдытар (Р экологиялы мселелеріні реестрі, 2008). Табии ортаа биотаа зиянды сер ететін улы заттарды орасан зор клемі тседі. Статистика бойынша Р агенттігіні деректері бойынша 2003 жылы нерксіптік ндірістерді улы алдытары 141,9 тонна болды. Осы клемнен 20,5% (29,1 млн т ) айта олданылды, тек 2,6% (3,7 млн т) ана толы залалсыздандырылды. алан 109,1 млн.тонна оршаан ортаа ауіпті заттар керексіз алдытар болып саналады, олар табии ортаны ластайды жне биотаа потенциалды ауіп тндіреді.

1999-2007 жылдар аралыында азастан атмосферасыма стационарлы кздермен зиянды заттарды алдытарыны клеміні жылына 2308,6-дан 2884,3 мы тоннаа артуы тіркелеген (6-кесте).

Апарат кзі: статистика бойынша Р агенттігі, 2004

азастан территориясында рлыты бёткей суларыны сапасы. рлыты беткей суларыны сапасын баылау жмыс істейтін гидропосттарды кмегімен лтты гидрометерологиялы ызметпен жзеге асырылады. Гидрохимиялы крсеткіштер бойынша суды сапасыны негізгі критериі болып балы шаруашылыы, трмысты-сулык жне коммуналды-трмыстык суоймалары шін ластаушы заттарды ммкін болатын кон- центрациясы саналады

7. Мдени сімдіктерді алудаы экогенетиканы ролін сипаттаыз.Срыптау. Срыптау (селекция) дегеніміз сімдіктерді жаа іріктемелері мен жануарларды тымдарын жне микроазаларды халышаруашылыына ажетті штаммдарын алу. Селекцияны теориялы негізі болып генетика табылады.Селекцияны негізгі дістері. Селекцияны негізгі дістеріне срыптау, будандастыру, полиплоидия, мутагенез, жасушалы жне гендік инженерия жатады.Срыптау. Срыптау табии жне олдан срыптау болып екіге блінеді. олдан срыптау масата сай жне масатсыз болады. Адамны белгілі масатсыз е жасы дараларды кбеюге алдырып, нашар дараларды орекке олданып баалы іріктемелер жне тымдарды дамытуын масатсыз срыптау дейміз. Іріктемелер мен ол тымдарды нды бір немесе бірнеше белгілерін барынша дамытуа масата сай срыптау деп аталады. Срыптау рдісінде олдан срыптау мен атар азаларды оршаан орта жадайларына бейімділігін арттыратын табии срыптауды да сері бар.Срыптау жаппай жне жеке болып екіге блінеді. Жаппай срыптау дегеніміз бастапы материялдардан срыптаушыа пайдалы, тиімді белгілері бар даралар топтарын бліп алу. Жеке срыптау адамны назарын аударатын белгілері бар жне олардан рпа алуа болатын жекелеген дараларды бліп алуа негізделген.Будандастыру (гибридизация). Срыптау дістерімен жаа генотиптер тзілмейді. Жаа пайдалы белгілерді комбинациясы тзілуі шін гибритизация жргізіледі. Гибритизацияны тріші жне траралы деп бледі.Тріші гибридизация кезінде бір трге жататын дараларды будандастырады. Туыстас азаларды жне туыс емес азалара гибридизация жргізуге болады.Генетика - азаларды тымуалаушылы жне згергіштікті зеріттейтін ылым. Тымуалаушылы - азаларды рпатан рпаа здеріні белгілерін (крылысы, даму, ызметіні ерекшеліктерін) беру абілеті. згергіштік деп азаларды жаа белгілерді иемдену абілетін айтамыз. Тымуалаушылыпен згергіштік тірі азаларды бір-біріне арама-арсы, сонымен атар бір-бірімен тыыз байланысты асиеттері.Мутаген (латын тілінде mutatio - згерту жне ген) - клетканы генетикалык материалын бзатын жне мутациялы згерістерді пайда болуына ыпал ететін ртрлі факторлар. Олар химиялы, физикалык жне биологиялы болып блінеді. Химиялы мутагенге: кптеген алкилдеуші осылыстар, нуклеин кышылдарыны азотты негіздеріні аналогтары, алкалоидтар, і.б.; физикалы мутагенге: иондаушы сулелерді барлы трлері (гамма, рентген сулелері, протондар, нейтрондар), ультраклгін сулелері, жоары жне тм. температура, т.б.; ал биологиялы мутагенге: кптеген вирустар жатады. мутагендерді серінен клетканы, ала берді организмні алыпты тіршілік ету жадайы бзылады. Соны нтижесінде мутацияны барлы типтері (гендік, хромосомды, геномды) крінеді. Организмде мутация жиілігін жздеген есе сіретін мутагендерді «супермутагендер» деп атайды. Кейбір мутагендер канцерогендік те сер етеді.Эмбриологиялы длел р алуан азаларды рыты даму сатысын зерттеумен байланысты. Бл саладаы ойдаыдай алашы маызды зерттеулерді бірін Э. Геккель жне Ф. Мюллер іске асырды. Олар биологияа биогенетикалы састы заын анытады. Оны ысаша былай жазуа болады: «Онтогенез дегеніміз фило- генезді ысаша жне толы емес айталау». Онтогенез - бл бір дараты туу дерісінен лгенге дейінгі жеке дамуы. Ал филогенез - бл барлы тіршілік атаулыны тарихи даму дерісі. Биогенетикалы за биологиялы терминсіз былай тжырымдалады: «рбір тірі аза аламшарда тіршілікті даму тарихын ттасымен айталайды». рине біз сімдіктерді даму сатыларын айталамаймыз, сондай-а саыраулатар жануарларды пайда болу жолын айталамайды. Алайда тірі азаларды барлыына здеріні ата тектеріні негізгі алыптасу кезедері тн асиет.

8. згергіштікті трлері жне арым-атынастарын сипаттаыз згергіштік. згергіштік деп азаларда жаа белгілерді пайда болуы рдісін айтамыз. Фенотипті згеруіні себебі сырты ортаны генні экспрессиясына сері немесе генетикалы затта болан згерістер болуы ммкін. Осыан байланысты тым уаламайтын (модификациялы) згергіштік жне тым уалайтын (генетикалы) згергіштікті ажыратады.

Модификациялы згергіштік. Модификациялы згергіштік:

- Тек фенотипке сер етеді, генотиппен байланысы жо

- Тым уаламайды

- Азаны сырты ортаа бейімделуі шін маызы зор

Модификациялы згергіштікті негізінде белгіні зі емес, белгіні алыптасуы шегіні тым уалауы жатыр. Сырты ортаны жадайына байланысты белгі ртрлі дрежеде алыптасады. Белгіні згергіштік шегі реокция млшері деп аталады.

Белгіні згергіштігін анытау шін кптеген дараларды зерттеу ажет. Бл шін вариация атарын рып, белгіні орташа крсеткіші аныталады. Белгі орташа дреже алыптасан дараларды саны е кп кездеседі. Белгі аншалыты орташа крсеткіштен ауытитын болса, оны таситын даралар саны да аз болады.

Тым уалайтын згергіштік:

- Генотипке сер етеді

- Тым уалайды

Мндай генотиптік згергіштік табиаттаы тірі организмдерді алуан трлілігіні негізі болып табылады. Тым уалайтып згергіштікті екі типін ажратады: комбинативтік жне мутациялы згергіштік.

1. Комбинативтік згергіштік. Жынысты кбею нтижесінде генотиптері сан алуан организмдер тзіледі. Организм генотиптеріні ртрлі болуы олардаы гендерді трлі комбинациялар немесе йлесімдер руына байланысты.

Оны себебі: а) бірінші мейозды бліну кезінде гамологты хромосомаларды бір-біріне туелсіз ажырауы; ) гамета арама- арсы жынысты гаметамен рытананда белгілі тртіппен емес, кездейсо рытанады; б) кроссинговер (хромосома бліктеріні зара ауысуы) кезінде гендерді рекомбинациясы (екі зіндіні осылып жаласуы); тымуалаушылы фактор (ген) бл кезде згермейді, тек зара жаа йлесімдер пайда болып, ол организмні жаа фенотипіні пайда болуына кеп соады.

2. Мутациялы згергіштік мутацияны нтижесінде пайда болады.

Мутация дегеніміз азаны генотипіні, яни хромосомалар мен оларды гендеріні згеруі. Бл кездейсо пайда болатын, тым уалайтын згерісі.

Генотип згеруіне байланысты мутациялар гендік, хромосомды жне геномды деп блінеді.

1. Геномды мутация хромосомалар саныны згеруіне байланысты болатын згергіштік. Геномды мутацияны келесі типтерін айырады: а) полиплоидия-хромосома саныны гаплоидты жиынтыа еселеніп кбеюі (Зп - триплоидия, 4п - тетраплоидия жне т.с.с.). Полиполидияны себептері ртрлі болады: мейоз кезінде хромосомаларды саны екі есе азайан гаметаларды тзілуі; сомалы жасушаларды немесе оларды ядроларыны осылуы; хромосомаларды екі еселеніп,біра жасушаны блінбеуі. Полиполидия сімдіктерде жиі, жануарларда аз кездеседі; ) гетероплойдия хромосомалар саныны гаплоидті жиынтыа еселеніп артуы емес, белгілі хромосомалар саныны артуын немесе кемуін айтады (2п +1,2,3 немесе 2 п -1,2,3 жне т.с.с.).

Трисомия (2п+1) мысалы - Даун ауруы. Мндай ауру адамда 21-жп хромосомадан ш, яни таы бір хромосома арты болады. Оларда барлыы 46-ны орнына 47 хромосома болады, сондытан адамда аыл кемістігі, дене мшелерінде трлі кемістіктер байалады. Клайнфельтера синдромымен ауыратын адамда бір жыныс хромосомасы арты (ХХ).

2. Хромосомалы мутацияда хромосомалар рамы згеріске шырайды. Ондай згерістер бір хромосоманы ішінде немесе хромосомааралы болып келеді. Бір хромосома ішінде болатын мутацияа мыналар жатады:

- Делеция (жетіспеушілік) - хромосоманы бір блігіні зіліп, тсіп алуы; хромосоманы лкен блігіні жетіспеуіпілігі аза шін те ауіпті.

- Инверсия - хромосома блігіні 180°-а брылуына байланысты гендерді орналасу ретіні згеруі;

- Дупликация - хромосоманы бір блігіні екі еселенуі;

- Транслокация - хромосомалы згерістерге жатады. хромосоманы оан гомологиялы емес басабір хромосомамен хромосома блігімен алмасуы. Сол сияты бан хромосомалар арасында кпірлерді пайда болуын да жатызуа болады.

3. Гендік мутация. Мутацияны мндай трі жекелеген гендерде болады жне жиі кездеседі. Гендік мутация ДН молекуласындаы нуклеотидтерді орналасуы ретіні згеруіне байланысты болады. Мысалы, ДН рамындаы атар тран екі нуклеотидті орын алмастыруы немесе бір нуклеотидті тсіп алуы ммкін.

Мндай мутацияны селекцияда, сімдіктерді жаа сорттарын, жануарларды тымдарын жне микроорганизмдерді жаа трлерін алу шін ажетті материал ретінде пайдаланылады

9. згергіштікті эколого-генетикалы негізін сипаттаыз. згергіштік. згергіштік деп азаларда жаа белгілерді пайда болуы рдісін айтамыз. Фенотипті згеруіні себебі сырты ортаны генні экспрессиясына сері немесе генетикалы затта болан згерістер болуы ммкін. Осыан байланысты тым уаламайтын (модификациялы) згергіштік жне тым уалайтын (генетикалы) згергіштікті ажыратады.

Модификациялы згергіштік. Модификациялы згергіштік:

- Тек фенотипке сер етеді, генотиппен байланысы жо

- Тым уаламайды

- Азаны сырты ортаа бейімделуі шін маызы зор

Тым уалайтын згергіштік:

- Генотипке сер етеді

- Тым уалайды

2. Мутациялы згергіштік мутацияны нтижесінде пайда болады.

Генотип згеруіне байланысты мутациялар гендік, хромосомды жне геномды деп блінеді.

10. згергіштік типтері: модификациялы жне эпигенетикалы трлеріне анытама берііз. згергіштік. згергіштік деп азаларда жаа белгілерді пайда болуы рдісін айтамыз. Фенотипті згеруіні себебі сырты ортаны генні экспрессиясына сері немесе генетикалы затта болан згерістер болуы ммкін. Осыан байланысты тым уаламайтын (модификациялы) згергіштік жне тым уалайтын (генетикалы) згергіштікті ажыратады.

Модификациялы згергіштік. Модификациялы згергіштік:

- Тек фенотипке сер етеді, генотиппен байланысы жо

- Тым уаламайды

- Азаны сырты ортаа бейімделуі шін маызы зор

Тым уалайтын згергіштік:

- Генотипке сер етеді

- Тым уалайды

2. Мутациялы згергіштік мутацияны нтижесінде пайда болады.

Генотип згеруіне байланысты мутациялар гендік, хромосомды жне геномды деп блінеді.

- Инверсия - хромосома блігіні 180°-а брылуына байланысты гендерді орналасу ретіні згеруі;

- Дупликация - хромосоманы бір блігіні екі еселенуі;