Экологиялы факторларды серін зерттеудегі in vitro клеткалар мен тканьдер экспериментальды модель жйе ретінде олдану ерекшелігін жазыыз
Нтижесінде сторектілер мен адамдара атысты мутагендік асиеттерді бар-жотыын биологиялы тестілер арылы апарат алынады. Тексеріс барысында трлі тест-жйелер олданылады. Ортаны трлі мутагендік факторларын баалауды тест-жйелерді жиынтыымен ткізу ажет. Кптеген зерттеулерге арамастан, ертеден келе жатан тест-жйелеріні бірі де адам ушін тексеріліп жатан осылыстардаы мутагендік асиеттерді бар-жотыын баалауа атысты 100% тиімділікке ие емес. азіргі кезде жзге жуы тест-жйелеріні бар болуына арамастан, детте биологиялы тестілеуді ткізген кезде наты сипатталан тестілерді шектелген жиынтыы ана олданылады. детте рбір тест-объектіде оршаан ортаны жадайын адаалауда ммкін дістеріндегі критерийлерді бірі олданылады. Олар негізінде хромосома аберрациялары, анеуплоидты жасушаларды жиілігі жне микроядролы тест. Жеке алынан тест-жйесіні бірі де барлы мутагендерді анытап сипаттауа бейімсіз боландытан, Дниежзілік денсаулы сатау йымыны мамандары бернеше тесттерді олдану ыайлы екендігін жне оларды сторектілерге атысты олдануды ыайлы деп йарды. Одан баса in vitro тест-жйелеріні атарын сторектілерге атысты зіндік сратарды шешу шін олдануа болады. азіргі кезде трлі химиялы осылыстарды мутагенді жне канцерогенді сер етуін анытау шін биологиялы тестілерді ке спектрі олданылады. Адам шін мутаген ауіптілігін сапалы анытауды ткізу бірнеше тест-жйелерді атар олдануды талап етеді.
• - Тест-жйелер келесі талаптара жауап беруі тиіс:
• - Мутагендерді тіпті кішкентай млшерлеріне жоары сезім- талдыы;
• - Тек ана мутагендерге емес, одан баса метаболиттерге де сезімталдыы;
• - Тестілеу дістеріні жылдамдыы жне немділігі;
• - Жаырту асиеті (бл тест-жйесіндегі барабар нтижелерді алу ммкіндігі);
• Тест-жйелер реакциясы негізгі мутациялы спектрді ажырау керек жне ДН жне хромосома згерістерін объективті тіркеуі тиіс (нтелік, хромосомды жне геномды мутациялар);
• in vitro зерттеулері кезінде алынан мліметтерді in vivo жадайына экстраполациялау ммкіндігі.
Бл жоспарда трт тест-жйе сынылады:
15. Адама сер етуші мутагендік факторларды сипаттаыз Мутагендік факторлар. Мутация барлы тірі организмдерге тн асиет. Ол пайдалы да, зиянды да болуы ммкін. Біра кбінесе жануарлар мен адамдар шін зиянды болып келеді. Себебі ораганизмде алыптасан йлесімділік бзылады. Мутация сырты орта факторларыны серінен пайда болады, оларды мутогендер деп атайды. Мутагендер табии жне жасанды болады. Табии мутациялар ДН-ны репликация, репарация, рекомбинация сияты рдістерде болан ателіктерді нтижесінде пайда болады. Жасанды мутагендер сырты мутагендерді серінен пайда болады. Оларды ш трі кездеседі: физикалы, химиялы жне биологиялы мутагендер.
Физикалы мутагендер радиоактивті сулелер, ультраклгін сулелер, лазер сулелер, гамма сулелер,жоары немесе тмен температура жне т.б. жатады.
Химиялы мутагендерге колхицин, этиленамин, никотип ышылдары т.б. химиялы осылыстар жатады. те жоары КОІІ центрациядаы кейбір гербицидтер мен пестицидтер де мутация тудыра алады.
Биологиялы мутогендерге геномда мутация тудыратын ви рустар мен арапайымдар жатады.
Мутацияны басым блігі те зиян, яни трлі ауруа жне лімге шалытырады.
Срыптау. Срыптау (селекция) дегеніміз сімдіктерді жаа іріктемелері мен жануарларды тымдарын жне микроазаларды халышаруашылыына ажетті штаммдарын алу. Селекцияны теориялы негізі болып генетика табылады.
Селекцияны негізгі дістері. Селекцияны негізгі дістеріне срыптау, будандастыру, полиплоидия, мутагенез, жасушалы жне гендік инженерия жатады.
16. Адамдара сер етуші канцерогендік факторларды потенциалды ауіптілігін сипаттаыз.
Канцерогендік заттар[1], канцерогендер (латынша cancer – атерлі ісік жне грекше genes – тудырушы) – организмде атерлі ісік ауруларын жне р трлі атерлі жне атерсіз ісіктерді туызушы химиялы осылыстар. Канцерогендік заттар туралы алашы тсінік 18 асырда Англияда пайда болан. Сол кезде Англияда жылу жйелері шін тас кмір пайдаланан. Аылшын дрігері Г.Потт ластанан й пештеріні мржаларын тазалайтын адамдарды денесінде тас кмір шайырыны алдытары алатынын байаан (1775). Ол 15 – 20 жыл ткен со адам терісінде атерлі ісік пайда болатынын длелдеп, шайыр рамында атерлі ісік туызушы зат бар екенін анытаан. 20 асырды басында алымдар осы тас кмір шайырын жануарларды денесіне жаып тжірибе жасауды нтижесінде, оларды терісінде атерлі ісік ауруы пайда болатынын длелдеген. Кейін зерттеу жмысын жргізген алымдар осы тас кмір шайырыны рамынан – 3,4-бензпирен мен р трлі кп циклді ароматты кмірсутек тапан. азіргі кезде 1000-нан аса канцерогендік хим. заттар белгілі. Бл заттарды рылысы алуан трлі келеді. Сондай-а, ол заттарды ерекшелігі – зат алмасу процесінен кейін организмде атерлі ісік тудыратын асиетіні болуы. Табиатта жиі кездесетін канцерогендік заттар трлері: 1, 7, 12-диметилбензантрацен; 3,4-бензпирен; 20-метилхолантрен, т.б.; бояуа пайдаланатын химиялы канцерогендік заттар 2-нафтил-амин, 2-амино-флуорен, 4-аминодифенил, т.б.; аминды топтары бар алифат циклды нитроазоосылыстары (диметил-нитрозамин, диэтилнитрозоамин, И-метил-, И-нитро-, И-нитрозогуанидин, т.б.); сімдіктердегі зат алмасу процестеріні бзылуынан пайда болатын улы зат (афлотоксиндер), кейбір саыраулатар (циказин, сафрол, т.б.); гетероциклді ароматты кмірсутегі бар заттар (1,2,5,6-ди-бензакридин, т.б.); тртхлорлы кмірсутегі, этионин, уретан, эпоксид, кейбір ауыр металдар, т.б. Хим. канцерогендер клетканы ядросына, оны бліну, ніп-су аппараттарына (ДН, РН) тікелей сер етеді. Канцерогендік заттарды зиянды рекеттері (ісік туызыш асиеттері) организмдегі биохимиялы алмасу процесінен со бір туліктен кейін байалады. Олар ядроны ДН, РН-ларымен химиялы реакцияа тсіп, биологиялы сері згертілген нуклеин ышылыны жеке блініп шыуына жадай жасайды. Бл згертілген генетикалы аппарат организмні жйелі трде реттеп отыратын тойтарыс кштеріне баынбайды, клеткалар дамылсыз блініп, ніп-се беретін патологиялы асиетке (яни ісік клеткасына) ие болады.
1981 жылы Францияны Лион аласында атерлі ісікті пайда болу себептерін зерттеуші халыараы сарапшылар атмосфера ауаны 32 трлі химиялы жне физикалы Канцерогендік заттармен ластануыны кпе атерлі ісігімен сыраттануа тікелей атысы бар екендігін анытаан. Оларды атарына асбест рамындаы крокидолит пен хризотил, ккірт, азот, кміртекті ос жне шала тотытары, сынап, кшл, ыша газы, никель, хром, ванадий, кадмий, бериллий, висмут оспалары, орасынды альдегид, ароматты кп циклды кмірсутектері (бензапирен, толуидин), радиоактивті элементтер, ауыр радон газы, нитраттар мен нитриттер, т.б. жатады. Атмосфера ауаны аталмыш канцерогендік газды-аэрозольді заттармен ластануыны негізгі кздері мыналар: ндіріс орындары мен ксіпорындар (асбест, хром, уран, р трлі тсті металдарды ндіретін ндіріс орындары, металлургиялы, мнай деуші заттар, т.б.); жылу жйесіне пайдаланатын органик. отындар (тас кмір, мазут т.б.); жол рылысына пайдаланатын битум мен асфальтты рамындаы кмірсутек шайырлары; автокліктер мен шатар отыныны алдытары; органикалы минералды тыайтыштар. Канцерогендік заттарды организмге зиянды серін болдырмау шін оларды табиатта таралуын анытап, алдын-алу шараларын дрыс жргізу керек. Ол шін ауаны, суды жне топыра жамылысыны ндіріс алдытарымен ластануына жол бермей, азы німдері мен ауыз суа Канцерогендік заттарды еніп кетпеуін адаалау ажет.
17. Популяциядаы генетикалы зардап жне осыан байланысты экогенетиканы шарттарын жазыыз.
Популяция (лат. populus — халы, трын халы) — белгілі бір кеістікте генетикалы жйе тзетін, бір трге жататын жне кбею арылы зін-зі жаыртып отыратын азалар тобы.
Осы топты популяция болып есептелуі шін: тарихи алыптасан ареалы жне здіксіз згеріп тратын сырты орта жадайында зіні саны мен рылымын сатауа абілетті болуы; сол трді зге топтарынан андай да бір табии кедергілермен ажыратылып труы; бір немесе бірнеше экожйені рамына кіріп, олардаы зат алмасу, энергия тасымалдау процестеріне атысуы тиіс. р популяция зіне ана тн статиктикалы сипаттамалары (саны, тыыздыы, ареалы, орналасуы, жас ерекшелігі, жынысты рамы) жне динамикалы сипаттамалары (саны мен тыыздыыны уаыта атысты згеруі) бойынша ерекшеленеді. Популяцияны статиктикалы сипаттамалары популяцияны белгілі бір сттегі кйін крсетіп, лшеу, санау арылы ыса мерзімде аныталады. Популяцияны динамикалы сипатамаларын анытау за мерзімді (бір рпа жааратындай) ажет етеді. Популяция саныны динамикасы белгілі бір уаыт аралыындаы тірі азаларды мірге келуі мен лімі крсеткіштеріні ара салмаы бойынша аныталады. Сондай-а, популяция саныны згеруіне иммиграция жне эмиграция процестері де сер етеді. Популяция саны суіні біртіндеп тежелуі логистикалы тедеу арылы рнектеледі. детте, жануарлар мен сімдіктер популяциясыны саны біршама траты боланымен, олар лсін-лсін крт згеріп отырады (мысалы, тоалтіс тышандар, леммингтер, т.б.). Кейбір жануарларды (шегіртке,бкендер, т.б.) саныны немесе тыыздыыны ауырт суі оларды оныс аударуына келеді. Жануарлар популяцияларыны саны мен тыыздыы крделі мінез-лыты (аумаын белгілеу, ору, кші-он), физиологиялы механизмдер арылы (гормондар ызметі, стресс) жне популяцияны генетикалы рылымыны згеруі арылы реттеліп отырады.
Топты бірігу ретіндегі популяция зіне ана тн асиеттермен атар рбір жеке даратарды зіне тн асиеттерге де ие. Топты ерекшеліктер дегеніміз - бл популяцияларды негізгі сипаты. Оан мыналар жатады:
1) жалпы есебі (сан) - блінген ауматаы даратарды жалпы саны;
2) тыызды - популяция мекендеген кеістікті ауданына немесе клеміне келетін даратарды орташа саны;
3) сімталды - кбею нтижесінде уаыт бірлігінде пайда болан жаа даратар саны;
4) лім-жітім - белгілі уаытты бір блігінде даратар популяциясында лгендерді млшерін крсететін крсеткіш;
5) популяция сімі - туу мен лім-жітім арасындаы айырма; сімні пайдалы да, пайдасыз да болуы ммкін;
6) су арыны - уаыт бірлігіндегі орташа сім;
7) жынысты рам — берілген популяциядаы еркек жне йел жынысты даратар араатынасы;
8) жас рамы - бл даратарды жасы бойынша бліп тарату.
18. Мутациялар. Оларды трлерін сипаттаыз
Мутация - генетикалы материалды кенеттен табии немесе жасанды трде згеруі салдарынан, организмні андай да бір тым уалайтын белгілеріні згеруі. Табии згерістер (гендегі жне хромосомадагы) физикалы жне химиялы сер ету арылы пайда болады.
Мутация.Тым уалайтын згергіштін, трлері:
1. Ядролы немесе хромосомалы, ядролардан тыс немесе хромосомадаы атысы жо цитоплазмалы;
2. Хромосомалар саныны згеруі: полиплоидтар, анеуплоид- тар, гетероплоидтар;
3. Генетикалы апаратты згеруі.
Мутациялар, Рекомбинациялар: Нктелік мутациялар, ірі айта рылулар. Нктелік мутациялар: негіздерді тсіп алуы, негіздерді кіруі, негіздерді ауысуы. Ірі айта рылулар: делециалар, транцлокациалар, инверциалар. Аырында мутацияларды те жиі оларды фенотиптік крінісіне, яни згерген жадайлара сйкес топтастырады: леталды морфологиялы, биохимиялы, мінездік, сезімталдылы, тзімділік т.с.с. Бл мутацияларды топ- тастыруды шбала трі боландытан арнаулы дебиеттерде жиі кездеседі. Жалпы трде мутация дегеніміз - генетикалы материалдарды ткым уатын згерісі. Оны эректінен белгілерді згергенін білуге болады.
Мутацияны жіктелуі. Мутациялар кезінде ДН-даы бірлі-жарым азот негіздері немесе ттас гендер немесе хромосомаларды згеруі ммкін. Атап айтанда лескіні мутагендік млшері оларды жіктеу негізіне жатады. Генетикалы аппаратты згеруіне байланысты мутацияны: геномды, хромосомалы, гендік немесе нктелік деген трлері бар.
1. Гендік немесе нктелік мутация ген рылымы шегіндегі згерістер. Бл нруызды бір молекуласын згерте алады.
2. Хромосомалы мутация (аберрация) - хромосома рылымындаы згерістер. Бтін хромосоманы млшері мен пішінін згерте алады;
3. Геномды мутация - хромосома саныны згеруі, яни рам саныны ауытуы. Генотип бойынша мутацияларды жалпыа бірдей абылданан. Оны пайда болу себептері ртрлі. рбір тр шін хромосоманы саны, формасы мен млшері жйелік белгі болып табылады. Кариотипті негізгі бірлігі хромосомаларды гаплойдты жиынтыы, яни гомологты хромосо- маларды рбір жбыны біреуі ана болады. Мндай жиынтыа шоырланан гендер тобын геном деп, ал ондаы хромосомалар санын негізгі сан деп атап оны п арыпімен белгілейді Митоз бен мейоз рпатан - рпаа берілетін храмасомалар саныны тратылыын амтамасыз ететін клетка блінуіні аса дл механизмі болып табылады. Алайда кейбір жадайларда храмасомаларды клетканы блінуінсіз екі еселенуінен бл механизм бзылады. Осыны нтижесінде хромосомалар саны згеріп 2n деттен тыс хромосомалар саны кбейген клеткалар пайда болады. Гаплоидты жиынтытары ттас кбейген организмдердегі полиплоидтар деп аталады. Егер хромосомалар саны гаплоидты жиынтыа еселі болмаса ондай организмдерді анеуплоидтар, гетероплоидтар деп атайды. Организм клеткаларындаы хромосомалар саныны згеруі оны белгілерімен асиеттеріні згеруімен атар жреді, сондытанда оларды геномды мутациялар деп атайды. Полиплоидия (грек полиплос - кп айтара «ейдос»
тр) сімдіктермен жануарлар клеткаларындаы хромосомалар саныны еселенуі полиплоидия - деп аталады.
Хромосомалы мутациялар - хромидтік жне хромосомалы болып блінеді. Клеткаларда хромосомаларды айта рылуы детте осы клеткалар асиеттеріні немесе олардан пайда болан организмдерді згеруімен байланысты болады. Хроматидтік згерістерге хромосом бліктеріні жетіспеушілігінін белгілі бір жеріні екі еселенуіні жекелеген блшегіні 180-а аударылуы салдарынан. хромосомадаы гендерді алмасуын, сызыты орналасуыны згеруін жатызады. Хромосома бліктеріні жетіспеушілігі зындыктары ртрлі хромосома учаскелерін жне оны трлі бліктерін амтуы ммкін. Егер хромосома иіндері- ні біріні шы зіліп центромералары жо болса блініп алан зінді ондаы гендермен бірге ядроны таяудаы блінуі кезінде жойылады. Мндай жетіспеушілікті терминалды немесе шты деп атайды. Кейде хромосоманы иіні зіледі осыны салдарынан екі шы да жойылады. Бл жадайда оны алша штары митозда шебер тарызді хромосома тзе отырып осылуы ммкін. Хромосоманы бір иіні бір мез- гілде екі жерден зілгенде хромосома бліктеріні жетіспеушілігі байалады. зілген жерлер осылып, хромосома ысарады, бл кезде локустар жойылады. Егер блініп алан зінді айтарлытай лкен болса жойылар алдында оны ашы штары осылуы ммкін, ал метафазада ацептірлік шебер тзіледі. Хромосома бліктеріні лкен жетіспеушілігі детте гоммозиготалы кйде леталды болады, ал хромосоманы рбір локусыны клеткамен организм тіршілігі шін зор маызы бар екендігін длелдейді.
Табии жне жасанды мутациялар. оршаан ортаны тым ууа тигізетін сері жніндегі мселе биологияда ертеден белгілі. К. Вольф XVIII асырда жне Ж.Б. Ламарк XIX асырды басында оршаан ортаны тым уудаы маызы жнінде аида сынан. Тек ана Ч. Дарвинні теориясы шыаннан кейін тым уу мен згергіштік эвалюция факторлары ретінде аралады. Ортаны тым ууа тигізетін ыпалын ылыми- теорияларын негізінде жргізуден бастады. Тым уу заы мен хромосомаларды маызы аныталанша зерттеулерді ішкі жне сырты факторларды зерттейтін дрыс дістер болан жо. Тым кууды хромосомалалы теориясыны ашылуы мутациалы працесті зерттеуге ммкіншілік туызды. Мутациялы процесс пайда болу себептеріне байланысты спонтанды жне индукциалды болып блінеді. Біра бл екеуіні арасында айын шекара жргізуге болмайды, себебі мутация туызатын агенттер, мысалы лабараториялы жадайдарда рентген сулелері немесе кейбір химиялы осылыстар оршаан ортада немесе зат алмасу барысында тзіледі. Табии мутациялар мен оларды кріну жилігін лшеу жасанды мутацияларды лдеайда брын белгілі болады. Алайда индукциалы мутациялар жне оларды табиатта пайда болуы жнінде деректер спатонды мутациаа араанда кп. детте спатонды мутациялы згегіштік ымына табии жадайларда пайда болатын мутациялар біріктіріледі. Мутациялы процесс негізінен мутацияларды пайда болуы жилігімен сипатталады. Жануарларды сімдіктермен микроорганизмні рбір тріне муациаларды белгілі бір пайда болу жилігі тн: бір трлерді мутациалы згергіштігі басаларына араанда едуір жоары болады. азіргі кезде мутацияны бір рпатан пайда болуыны жалпы жилігі жнінде жеткілікті млімет жо. Мны мынау мутацияларды фенотиптік крінісі жнінде сондай-а генетикалы табиаты жаынан да барынша алуан трлі боланымен де ал оларды есептеу дістері жетілмегенімен тсіндіріледі. Жекеленген локустарды згергіштігі жнінде ана белгілі дрежеде дл баа беруге болады. детте альелдік жп мшелеріні біреуі ана бір мезгілде мутациялануы кмнді жадай. Гендік немесе нктелік мутация деп ДН молекуласыны белгілі бір блігінде нуклеотидтерді атар тізбегіні згеруін айтады. Ол молекулалы дегейде теді, микроскоп арылы крінбейді. Мутация нтижесінде организм биохимиялы, физиологиялы, морфологиялы згерістерге шырайды. Организмдегі бл згерістер бірден немесе біраз уаыттан кейін біртіндеп байала бастайды. Полиплоидты мутанттарды клеткалары мен органдарыны клемі лайып, хромосома жиынтыы жп болса, оны рпа беру абілеті саталады, ал та болса бл кабілеті саталмайды. Гендік мутация кезінде организм лкен згеріске шырайды. Кейде бір генні згеруінен организмні бірнеше белгі-асиеттері згереді (плейотропия). Гендік мутация доминанты (басыы), жартылай доминанты жне рецессивті (басылыы) болады. Хромосомалы жне гендік мутацияларды себебі кпке дейін белгісіз болып келді. Бл згерістер организмге ртрлі физикалы, химиялы факторлар - мутагендерді сер етуінен пайда болады.
19. Биологиялы ластаушыларды сері.
Ластаушы - оршаан ортаа сер ету млшері табии дегейден жоары субьектілер (физикалы агент, химиялы зат, биологиялы тр). Ластану кез-келген агентпен болуы ммкін. Тіпті е таза агент те ластаушы болуы ммкін, яни, ластаушы дегеніміз табиатты з тепе-тедігінен шыуына алып келетін фактор.
Жоарыда айтыландай, шыу тегі бойынша ластану табии жне антропогенді (адамны атысуымен) болып келеді. Табии ластану - табии, детте лкен апаттар, зілзалалар (жанартау атылауы, жер сілкіну) нтижесінде пайда болады.
кінішке орай, нерксіпті дамуына байланысты оршаан ортаны ластануы антропогендік ластану болып отыр. Оларды з кезеінде жергілікті жне аламды деп блуге болады. Жергілікті ластану нерксіп айматарында немесе ала тірегінде болуы ммкін. аламды ластану лкен ашытытара тарап биосфералы процестерге, Жерге сер етеді. Антропогендік ластану адам атысуымен, олардын тікелей немесе жанама сер етуінен пайда болады.
Атмосфералы ауаны ластаушылар - механикалы, химиялы, физикалы, жне биологиялы болып блінеді.
Механикалы ластаушылар - ша, оыс. Олар органикалы отынды жа анда жне рылыс материалдарын дайындау процестері кезінде пайда болады. Мндай ластану кезіндегі е ауіптісі диаметрі 0,005 мм-ге дейінгі блшектер. Кптеген аурулар ауаны ша болуымен байланысты: кпе рт ауруы (туберкулез), кеірдекті аллергиялы аурулары жне т.б. ауадаы шаны жоары конентрациясы мрынны шырышты абыыны жмысын нашарлатады, мрыннан ан кетеді.
Американды алымдар халыны саны 1 млн-нан асатын алалардаы трындарда ауаны ластануы мен тыныс алу жолдарыны атерлі ісік (рак) ауруыны жиілігі арасында тікелей байланыс бар екенін анытады. Кз ауруы, созылмалы коньюнктивит кбіне ауаны ластануымен байланысты. Сондай- а атмосфералы ауадаы ша Жер бетіне тсетін ультраклгін сулелердін млшерін де азайтады.
Жасыл сімдіктер ауадаы шады тазартып баса оспаларды серін тмендетеді. Мысалы, шыршалы ааштар ауадан 1 гектардан 32 тонна, араайлар 36,4 т, шамшаттар - 68 т ша жинайды.
Химиялы ластаушылар - экожйедегі концентрациясы нормадан жоары немесе баса жатан енген заттар. Ауаны мейлінше ластануы нерксіп ажеттілігі шін отындарды жау, йлерді жылыту, транспорттарды жмысы кезінде, трмысты жне ндірістік алдытарды жау, айта деу кезінде байалады.
Атмосфераны атты ластайтын улы заттара: кміртегі осылыстары (кмір ышыл газы, кміртегі тотыы, альдегидтер, ышылдар), ккірт осылыстары (ккіртті ангидрид, ккірт ышылы), азот тотытары (NO жне N02) жатады.
Екпе ааштар газдар шін механикалы бгет жне атмосфераны химиялы ластануына ораныш бола алады. Ккірт оксидін жасы жтатын ааштара: терек, жке, айы ааштарын жатызуа болады. Фенолдарды мамыргл, аюбадам жасы сііреді. Сондытан жерге тскен жапыратарды ртемей, жерге кміп тастаан дрыс.
Орман экожйелері ядролы жарылыстарды зардаптарын тмендетуде лкен роль атарады. Ааштарды ыландары мен жапыратары радиоактивті йодты 50% жинатай алады. Орманы жо жерде радиоактивті тнбаларды белсенділігі 32 есе жоары болады.
оршаан орта ндірістік алдытар мен автоклік ттіндерінен ластананда ауыл шаруашылыы німдеріні сапасы тмендеп, сол арылы адамдарды денсаулыы зардап шегеді. сіресе минералды тынайтыштар мен зиянкестерге олданатын аестицидтер жеміс-жидек арылы адам организміне нитрат ретінде тседі. Мерзімінен ерте піскен ккністерде (арбыз, ауын, картоп, пияз, сбіз жне т.б. нитраттар кп болады. Мысалы, мамыр айларында піскен ккністерде кбіне зиянды заттарды шекті млшері 2-3 есеге артып тседі. Сондытан ерте піскен ккністерді пайдалананда са болан жн.
Физикалы ластаушылар - Бл биосфераа техногендік себептерден тсетін энергияны арты кздері. Мысалы, жылу (атмосфераа ызан газдарды блінуі); жары (жасанды жарыты серінен табии жарыты нашарлауы); шуыл (шуылды ммкін дегейден артуы); электромагнитті (электр желісі, радио, теледидар); радиоактивті (атмосфера радиоактивті заттарды блінуі); озон бзыш (фреондарды атмосфераа блінуі).
ала шін жаымсыз факторларды бірі физикалы табиаты ртрлі дыбыс тербелісінен пайда болатын шуыл. детте тменгі жиіліктегі автокліктерді шуылы жоары жиіліктегі шуыла араанда алыса тарайды. Зерттеулер крсеткендей, тіпті ыс а уаытты шуыл организмні барлы жйелеріне (сіресе жре- ан жне жйке жйелеріне) жаымсыз сер етеді. Адам 30-40 дБ шуылда зін олайлы сезінгенімен, 120 дБ-ден жоары шуыл оранизмге лкен ауыртпалы тсіреді.
сімдіктер шуылдан орауда да лкен роль атарады. й абырасыны жартысына дейін сіп тран жзім сімдігі птердегі шуылды екі еседей тмендетеді. сімдіктерді шуылдан орау асиеті сімдікті еніне (габитусына), алы болуына, рамына, биіктігіне байланысты. Шуылдан арнайы (бетонды, металл, йнекті аашты) ондырылар жасы орайды.
Биологиялы ластаушылар - экожйеде брын болмаан немесе млшері алыпты жадайдан аспаан организмдер трлері. Микрорганизмдермен ластануды бактериологиялы ластану деп атайды. сіресе кейбір елдерді арулы кштеріні лабораторияларында жасалатын арнайы немесе кездейсо ауру тудырыш микроорганизмдерді штаммдарымен атмосферанын ластануы те ауіпті.
Экожйедегі сімдіктер бтен трлермен здері бліп шыаратын фитонцидтер деп аталатын арнайы заттармен кресе алады. Кейбір фитонцид трлері кп клеткалы организмдерге атты сер етіп тіпті жндіктерді лтіріп те жібереді. Олар сіресе бактериялы жне саыраулаты флораа атты сер етеді. Емен аашыны фитонциді ашытан дизентерия мен паратиф оздырыштарын лтіреді. Эвкалипт аашыны жапыратары блетін фитонцидтер стрептококты, май араай ыландары - дифтерия оздырышын, араайды ыландары - кпе - рт ауруы оздырыштарын лтіреді. 1 га арша тоайы кніне 30 кг фитонцидтер бледі. Олар зиянды микроорганизмдерді лтіріп ана оймай, шыбындарды жне баса да жндіктерді жолатпайды.
20, Сторектілерді жне адамны азасына оршаан ортаны ластаушы заттарды тсуі
Сторектілерді жне адамны азасына оршаан ортаны ластаушы заттар ауыз арылы сумен жне тааммен, сонымен атар тыныс алу кезінде тседі. Кейбір заттар теріге тседі. Бірініші жадайда per os бгде агенттеріні ана адалу арылы тсуі кезінде тура бауыра т- седі, бл жерде бл осылыстарды негізгі метоболизмдік згерістері (активация, дезактивация) теді жне кейін олар ана тседі жне азаны барлы лпалары мен мшелеріне тарайды. Зерттеліп жатан зат мутагендік белсенділігін крсетпеген жадайда, біра бауырдаы метаболизмдік активациясы кезінде мутагендік фактора айналады, ол аза бойынша ан тогымен таралады, сйкес мутагендерді тудырады. Бауырда дезактивациялана алатын per os азасына тскен зат мутагенді фактор болып табылса, оны мутагендік сері ішек-арын жолыны, е бастысы асазанны дене жасушаларымен шектелуі ммкін. Ингаляция жолымен оршаан ортаны ластауыш заттарыны азаа тсуі кезінде газтріздес заттар немесе жеіл буланатын сйытытар бірден тура ана тседі. Ірі жне орташа лшемді блшектері бар аэрозольдер ауатамырларды шырышты абытарында орналасады жопе одан аа сііріледі. Теріге тиген ластауыш заттар тура ана тседі. Бл жадайларды барлыында заттар анны тогымеп барлы аза бойынша тарайды жне кейін бауыра тседі. Тжірибеде оршаан ортаны ластауыш заттарыны азаа ену жолдары Кре тамыра, блшыетке жне ректальды енгізу кезінде еліктелінуі ммкін. Жоары сипатталан барлы тесттер бір- бірін толытырады, сондытан бл дістерді кешенді олданылуы оршаан ортаны ластауыштарыны мутагенді потенцианын жан жаты тексеруге ммкіндік береді жне адама атысты мліметтерді экстрополяциялы мліметтерін жеілдетеді.
21, Р бойынша азастан Республикасыны территориясындаы жаан- дануды экологиялы мселелері
Атмосферада жылыжайлы (парниктік) газдарды млшеріні артуынан болатын климаттаы згерістер. Озон бзушы заттарды тасталуына байланысты жерді озон абатыны бзылуы. Ааштарды жою, лдырату, топыра эрозиясы, суоймаларды ластануына, сімдік пен жануарларды трлерін дайындау есебінен био ртрлілікті жоалуы. Жерді топыра-сімдікті абатыны бзылуынан жер ойнауыны клдырауы жне бостануы. Осымен байланысты
азастанны лтты экологиялы мселелері:
- Арал теізіні акваториясыны тарылуы жне оны тбіні жалааштануы, тздануды жоары дрежесімен жаа шл ауатарыны алыптасуы;
- Брыны Семей ядролы сына полигоныны болуы.
- Каспий теізіні орларын арынды мегеруді теіздік жоне су жаалауындаы экожйеге сері.
- Су орларыны ждеулігі жне ластануы.
- Тарихи ластанулар.
- Трансшекаралы экологиялы мселелер.
- скери-космосты жне сына комплекстік полигондарыны сері.
азастанны жергілікті экологиялы мселелері:
- Ауа бассейніні ластануы.
- Радиоактивті ластанулар.
- Бактериологилы ластанулар
- Химиялы ластанулар.
ндірістік жне трмысты алдытар (Р экологиялы мселелеріні реестрі, 2008). Табии ортаа биотаа зиянды сер ететін улы заттарды орасан зор клемі тседі. Статистика бойынша Р агенттігіні деректері бойынша 2003 жылы нерксіптік ндірістерді улы алдытары 141,9 тонна болды. Осы клемнен 20,5% (29,1 млн т ) айта олданылды, тек 2,6% (3,7 млн т) ана толы залалсыздандырылды. алан 109,1 млн.тонна оршаан ортаа ауіпті заттар керексіз алдытар болып саналады, олар табии ортаны ластайды жне биотаа потенциалды ауіп тндіреді.
1999-2007 жылдар аралыында азастан атмосферасыма стационарлы кздермен зиянды заттарды алдытарыны клеміні жылына 2308,6-дан 2884,3 мы тоннаа артуы тіркелеген
22. Модификациялы жне генотиптік адаптацияларды арасындаы байланысты салыстырыыз.
Тым уалауа байланысты бейімделу жіктеледі: Генотиптік бейімделу – азаны туа пайда болан морфофизиологиялы ерекшеліктері мен ртрлі оршаан орта жадайында олайлы мір сруге ммкіндік беретін особьтарды болуы. Фенотиптік бейімделу – оршаан орта серінен жре болан реакция (мысалы, кшті физикалы жкке дайын емес адам азасыны бейімделісі). Бейімделіс процесіні айтымдылыы. оршаан орта факторыны сері тотаанда азада деадаптация туындайды, яни азаны тканіні р трлі жйелерінде пайда болан морфологиялы жне биосинтетикалы бейімделісті згеруіні жоалу процесі. Азаны арнайы емес бейімделіс реакциялары Адам азасыны оршаан ортаны ртрлі тітіркендіргіш кштеріне бейімделісі нейрогуморальды жйені йымдасуымен бірнеше азаны арнайы емес бейімделісі механизмдерін тудырады: Симпатоадреналинді реакция; Стресс-реакция; Шынытыру реакциясы; Активация реакциясы. лкен кшті немесе стрессорды кез келген тітіркендіргіштеріне аза арнайы емес бейімделіс реакциясы – симпатоадреналинді жне стресс-реакциясы дамуымен жауап береді. Симпатоадреналинді реакция азаа стрессор сер еткенде вегетативті жйке жйесіні симпатикалы блімін белсендендіретін норадренергиялы нейрондар маында орналасан рефлекстік озу нтижесінде пайда болады. Адреналинні серінен жмыс істейтін блшыет пен жректі энергетикалы ресурстармен жне оттегімен амтамасыз етеді. Адреналин гликогеннен глюкозаны, шглицерид май тканінен бос май ышылына айналуын, оттегі тасымалдаушы жйе функциясын белсендендіруін: ан айналу – жрек соуыны саны мен кшіні артуы; тыныс алу – минутына тыныс алу клеміні артуы, кпеде кмірышыл газыны азаюы; эритрон – анда оттегі клеміні артуы, т.б. реттейді. Стресс реакциясы. «Стресс» термині азаны бейімді белсенділігі мен оны стрессор сер еткендегі жйесіндегі арнайы емес нейрофизиологиялы крініспен тсіндіріледі. Стресс кезінде адам азасында тек ана бейімделіс згерістері ана туындап оймай, мір сруге ауіпті, тіпті ауруа келіп соатын бзылыстар туындауы ммкін. Мысалы, соны бірі конфликт кезінде байалатын стресті ке тараан формасы – эмоционалды стресс болып табылады. Эмоционалды стресті жиі айталанып отыруы ртрлі психосоматикалы аурулар –психоз, неврозды; жрек-ан тамыр – аритмия, миокард инфаркті, гипертониялы аурулара келеді. Стресті за уаыта созылуы жыныс гормондарды дегейі тмендеп, нтижесінде ер адамдарда сперматогенезі бзылып, рпасыз алу аупі тнеді. Сондытан стресс бірнеше формаа: о, физиологиялы жне теріс, патологиялы болып блінеді. ртрлі жадайлардаы бейімделіс Организмні кнделікті тіршілік жадайына, ебек жктемелерінде, азалары мен тканьдерінде немі оректік заттар мен су тапшылыы, оттегі жетіспеушілігі, температуралы ауытулар, газдарды лестік ысымыны згерістері байалады. Осы згерістер жне оларды реттеуші жйелер алыпты физиологиялы механизмдер арылы организмні бейімделіс негізін жасайды. андай да бір климатты факторлара бейімделіс кезінде адам азасы алыпты мір сру алаында рдайым факторларды крделі комплекстерімен кездесіп отырады. Температура серіне бейімделу. Аза оршаан ортаны температура згерістеріне ртрлі бейімделеді. Адам суы жерлерде немесе тоазытыштарда жмыс істегенде, алашы кезде оны азаны жылу ндіруі тиімсіз, орасан кп, ал жылу шыаруы лі де жеткіліксіз болады. Кейін жылу ндіру мен жылу шыару процестері теестіріліп бейімделісті тиянаты кезі алыптасады. Сйтіп бл адамны зіне тн температуралы режимі пайда болады. Мнда бейарнамалы бейімделіс былыстарымен атар, суыты абылдауды бейімдейтін жне дене температурасыны белгілі ыраын жасайтын арнайы механизмдер атысады. Балаларды температуралы згерістерге серленісі жас кезедеріне сйкес жетіледі. Алашы балалы шата олар жоары температурадан грі салындыты жасы креді. Бл, рине, оларды жылу реттелісіні толы жетілмегендігін крсетеді. йткені балаларды осы жас кезедерінде жылу реттелуі, терісіні рылысы, оны тамырлануы жете алыптаспайды. Сондытан тері бездеріні саны жеткілікті боланымен, терлеу серленісі азаны жылу шыаруын толы амтамасыз етпейді. Жас лайан сайын терлеу кшейе тседі. Балалар міріні алашы айларында тері рі суыты, рі жылылы тітіркеншдіргіштерге бірдей шыады. Бір жаса дейінгі балаларда, лкендерге араанда, ішінара рефлекстік терлеу те жоары температурада байалады. Сонымен бірге балаларды дене аумаы мен салмаыны араатынасы лкен боландытан, азаны жылу шыаруы арынды теді. Балалы шата басталан климата бейімделіс те тиімді жне орныты болады. йткені жас организм, оны текті аппараты бейімделісті те зор жне жан-жаты рылымды негізін жасайды. рине, бл шін балаларды алыпты тласын, жйке-психикасыны дамуын, жоары иммуналы сіребелсенділігін амтамасыз ететін, оларды анатомиялы-физиологиялы ерекшеліктеріне сйкес жадайлар жасалуы тиіс.
23, Геном туралы тсінік жне азіргі геномика ылымын тжырымдаыз
Геном (аылшынша genome, грекше genos - шыу, тек)- хромосомаларды гаплоидты (сыар) жиынтыында шоырланан гендерді бірлестігі. Геном терминін 1920 жылы неміс биологы Г. Винклер енгізді. Гаплоидты жиынты кбінесе жыныс жасушаларына тн, ал сомалы (дене) жасушаларында хромосомаларды диплоидты (екі еселенген) жиынтыы болады. Кейде хромосомаларды саны алыпты диплоидты жадайдан артып кетеді. Егер гаплоидты жиынтытан геном ш не трт есе арты болса, триплоидты жне тетраплоидты, ал бір геном азада бірнеше рет айталанса, автополиплоидты, ал ртрлі біріккен аза аллополиплоидты деп аталады. Хромосомаларды жиынтыы еселеніп, артан сайын геном саны да сіп отырады. детте диплоидты клеткада хромосомалар жп болып келеді. Себебі, рытану кезінде оны бір сыары аналы гаметадан, екіншісі аталы гаметадан беріледі, яни бл геномдар сйкес (гомологты) болады. Сйтіп екі гаплоидты жасушадан бір диплоидты жасуша тзіліп, жаа аза алыптасады. р хромосомада тізбектеліп орналасан гендерді зара дл келуін екі геномны сй кестігі деп атайды. Туыстыы ашы буындарда барлы немесе бірнеше Геномдар арасында сйкестік болмайды. Бл тратылы бзылып, белгілі бір факторларды серінен хромосома саныны згеруін (мысалы, артып, не кеміп кетсе) геномды мутация деп атайды.
Тірі азаларда хромосомаларды саны траты болады. Мысалы адамда - 46, маймылда - 48, иярда - 14, жгеріде - 20, атты бидайда - 28, жмса бидайда - 42, дрозофила шыбында- рында - 8, т.б. Организм эволюциялы дамуында нерлым жоары сатыда трса, сорлым оларды геномында ДН кбірек болады.
24. Экогенетика генетикалы дерістер мен экологиялы арым-атынастарды зара серін тсіндірііз
Экогенетика генетикалы дерістер мен экологиялы арым-атынастарды зара серін зерттейді. Медицина шін экогенетиканы жне ластануды е маызды аспекті оршаан ортаны мутагендік, тетратогендік жне канцерогендік асиеттері бар физикалы жне химиялы табиатты факторлармен ластануды генетикалы салдарын зерттеу болып табылады. Бл факторларды сері тым уалайтын патологияларды, атерлі ісіктерді, дамуды туа біткен ааулытарыны, репродуктивті ызметті бзылу жиілігіні жоарлауымен крінетін популяцияны генетикалы жгіні кбеюіне алып келетіндігін, оршаан орта жадайы згергенде олар патологиялы крініс беруі ммкін екендігі туралы тсінік алыптастыру;
- Организм дамуыны молекулалы-генетикалы механизмдерін крсету; анытауа дадылану.
-оршаанортаа сер ететін факторларды жне орта жадайын баылау кезедегі згерістерді мегеру. - - Студенттерді азастандаы экологиялы зардап шеккен айматаы (Семей ядролы полигон, Арал аймаы) трындарды денсаулы жадайымен таныстыру.
- Студенттерді айматы экологиялы жадайын талдауа, оршаан ортаны негізгі ластаушыларын анытауа, халыты денсаулыына, соны ішінде генетикалы жадайына зиянды сер ететін факторларды анытап, оны дрігерлік практикада олдануа йрету
25. Адамны мір сру ортасыны факторлармен ластануымен оны генетикалыматериалды заымдау механизмдерін тсіндірііз.
Ластану — адама жне табии экожйеге зиянды сер ететін физикалы-химиялы жне биологиялы заттарды оршаан ортаа залал келтіруі.
Ластануды салдарынан зиянды жне улы заттарды млшері кбейіп, оршаан ортаны экологиялы тепе-тедігі бзылады. Тіршілік ортасы мен орнына арай: арышты, атмосфералы, гидросфералы, т.б.; ерекшеліктеріне арай:
физикалы (электрмагнитті, радиоактивті, сулелі, жарыты, жылулы)
химиялы (мнай, ауыр металдар жне оларды тздары мен тотытары)
биологиялы (микробты, бактериялы, вирусты)
механикалы ластану (агенттерді з арасындаы ластану, мысалы, оыс) болып блінеді.
Ластану кздеріне арай:
ндірістік
кліктік
ауыл шаруашылы
трмысты, т.б. болып ерекшеленеді.
оршаан ортаны ішіндегі е кп ластанатын атмосфералы ауа, су, топыра. Ауаны негізінен: жылу электрстансалары, тсті жне ара металлургия нерксіптері, зауыттар, ал ауылды жерлерде ауа мен топыраты, кбінесе, мал жне с сіретін шаруашылытар, ет жне ст ндіретін ксіпорындар, сондай-а, егістік жерлерге олданылатын улы химикаттар, пестицидтер жне минералды тыайтыштар ластайды.
Ірі алаларда негізгі ластану кзі — автокліктер, себебі олар шыаран газдарды рамында кп млшерде зиянды заттар (кміртек жне азотты тотытары, кмірсутектер, орасынны токсиндік байланыстары, канцерогенді заттар, т.б.) кездеседі. Мысалы, бір жеіл автоклік ауаа саатына шамамен 6 — 10 м2 улы газ бліп шыарады. оршаан ортаны ластану дрежесі р трлі алыптар (стандарттармен) мен нормативті крсеткіштер арылы баыланады.
26 Хромосомалы жне геномды мутацияны айырмашылытарын тсіндірііз.
1. Хромосомалы мутация (аберрация) - хромосома рылымындаы згерістер. Бтін хромосоманы млшері мен пішінін згерте алады;
2. Геномды мутация - хромосома саныны згеруі, яни рам саныны ауытуы. Генотип бойынша мутацияларды жалпыа бірдей абылданан. Оны пайда болу себептері ртрлі. рбір тр шін хромосоманы саны, формасы мен млшері жйелік белгі болып табылады. Кариотипті негізгі бірлігі хромосомаларды гаплойдты жиынтыы, яни гомологты хромосо- маларды рбір жбыны біреуі ана болады. Мндай жиынтыа шоырланан гендер тобын геном деп, ал ондаы хромосомалар санын негізгі сан деп атап оны п арыпімен белгілейді Митоз бен мейоз рпатан - рпаа берілетін храмасомалар саныны тратылыын амтамасыз ететін клетка блінуіні аса дл механизмі болып табылады. Алайда кейбір жадайларда храмасомаларды клетканы блінуінсіз екі еселенуінен бл механизм бзылады. Осыны нтижесінде хромосомалар саны згеріп 2n деттен тыс хромосомалар саны кбейген клеткалар пайда болады. Гаплоидты жиынтытары ттас кбейген организмдердегі полиплоидтар деп аталады. Егер хромосомалар саны гаплоидты жиынтыа еселі болмаса ондай организмдерді анеуплоидтар, гетероплоидтар деп атайды. Организм клеткаларындаы хромосомалар саныны згеруі оны белгілерімен асиеттеріні згеруімен атар жреді, сондытанда оларды геномды мутациялар деп атайды. Полиплоидия (грек полиплос - кп айтара «ейдос»
тр) сімдіктермен жануарлар клеткаларындаы хромосомалар саныны еселенуі полиплоидия - деп аталады.
Хромосомалы мутациялар - хромидтік жне хромосомалы болып блінеді. Клеткаларда хромосомаларды айта рылуы детте осы клеткалар асиеттеріні немесе олардан пайда болан организмдерді згеруімен байланысты болады. Хроматидтік згерістерге хромосом бліктеріні жетіспеушілігінін белгілі бір жеріні екі еселенуіні жекелеген блшегіні 180-а аударылуы салдарынан. хромосомадаы гендерді алмасуын, сызыты орналасуыны згеруін жатызады. Хромосома бліктеріні жетіспеушілігі зындыктары ртрлі хромосома учаскелерін жне оны трлі бліктерін амтуы ммкін. Егер хромосома иіндері- ні біріні шы зіліп центромералары жо болса блініп алан зінді ондаы гендермен бірге ядроны таяудаы блінуі кезінде жойылады. Мндай жетіспеушілікті терминалды немесе шты деп атайды. Егер хромосоманы негізгі трін-12345678910 деп т.с.с. локустардан десек оданда 4-ші локустарды делециясы 1235678910: 6-9 локустар жетіспеушілігін 123410 т.с.с. негізгі дупликацияларды былай крсетуге болады. Кейде хромосоманы иіні зіледі осыны салдарынан екі шы да жойылады. Бл жадайда оны алша штары митозда шебер тарызді хромосома тзе отырып осылуы ммкін. Хромосоманы бір иіні бір мез- гілде екі жерден зілгенде хромосома бліктеріні жетіспеушілігі байалады. зілген жерлер осылып, хромосома ысарады, бл кезде локустар жойылады. Егер блініп алан зінді айтарлытай лкен болса жойылар алдында оны ашы штары осылуы ммкін, ал метафазада ацептірлік шебер тзіледі. Хромосома бліктеріні лкен жетіспеушілігі детте гоммозиготалы кйде леталды болады, ал хромосоманы рбір локусыны клеткамен организм тіршілігі шін зор маызы бар екендігін длелдейді.
27. оршаан орта факторларыны мутагендік ауіптілігін анытауда олданылатын тест жйелерді тсіндірііз
Сторектілер мен адамдара атысты мутагендік асиеттерді бар-жотыын биологиялы тестілер арылы апаратты алынуы
Нтижесінде сторектілер мен адамдара атысты мутагендік асиеттерді бар-жотыын биологиялы тестілер арылы апарат алынады. Тексеріс барысында трлі тест-жйелер олданылады. Ортаны трлі мутагендік факторларын баалауды есті-желерді жиынтыымен ткізу ажет. Кптеген зерттеулерге арамастан, ертеден келе жатан тест-жйелеріні бірі де адам ушін тексеріліп жатан осылыстардаы мутагендік асиеттерді бар-жотыын баалауа атысты 100% тиімділікке ие емес. азіргі кезде жзге жуы тест-жйелеріні бар болуына арамастан, адетте биологиялы тестілеуді ткізген кезде наты сипатталан юстілерді шектелген жиынтыы ана олданылады. детте бірбір тест-объектіде оршаан ортаны жадайын адаалауда ммкін дістеріндегі критерийлерді бірі олданылады. Олар Heir ішінде хромосома аберрациялары, анеуплоидты жасушаларды жиілігі жне микроядролы тест. Жеке алынан тест-жйесыны бірі де барлы мутагендерді анытап сипаттауа бейімсіз болып андыан, Дниежзілік денсаулы астау йымыны мамандары бернеше тесттерді олдану ыайлы екендігін жне оларды сторектілерге атысты олдануды ыайлы деп йарды. Одан баса in vitro тест-жйелеріні атарын сторектілерге атысты оііндік сратарды шешу шін олдануа болады.азіргі кезде трлі химиялы осылыстарды мутагенді жне канцероген- ді сер етуін анытау шін биологиялы тестілерді ке спектрі олданылады. Адам шін мутаген ауіптілігін сапалы анытауды откізу бірнеше тест-жйелерді атар олдануды талап етеді.
• - Тест-жйелер келесі талаптара жауап беруі тиіс:
• - Мутагендерді тіпті кішкентай млшерлеріне жоары сезім- іалдыы;
• - Тек ана мутагендерге емес, одан баса метаболиттерге де оезімталдыы;
• - Тестілеу дістеріні жылдамдыы жне немділігі;
• - Жаырту асиеті (бл тест-жйесіндегі барабар нтижелер- ді алу ммкіндігі);
• - Тест-жйелер реакциясы негізгі мутациялы спектрді ажырау керек жне ДН жне хромосома згерістерін объективті тіркеуі тиіс (нтелік, хромосомды жне геномды мутациялар);
- in vitro зерттеулері кезінде алынан мліметтерді in vivo жадайына экстраполациялау ммкіндігі
28. Ген, аллель, генотип жне фенотип туралы тсініктерді з сзіізбен жазыыз.
Ген дегеніміз (грек.genos – тым ,тек ) тым уалауды андай да бір элементар белгісін алыптастыруа жауапты материалды бірлік. Генде жасушаны рылымы мен ызметін анытайтын генетикалы апарат болады.
Аллель сйкес хромосомаларды бірдей лескілерінде болып , баламалы белгілеріні дамуына жауап беретін дл сол генні р трлі алпы. Мыс, асбршатарды сары жне жасыл тсі.
Генотип (ген жне гр. typos - пішін, лгі) - тірі организмдерді кбеюі кезінде ата-анадан берілетін клеткадаы барлы гендерді жиынтыы. «Генотип» терминін 1909 жылы даниялы генетик В. Иогансен сынан. Оан барлы геном (ядролык гендер) мен плазмогендер (цитоплазмалы гендер) жатады. Генотип азадаы тымкуалаушылы асиетті негізі болып есептеледі. Генотип болаша организмні дамуында, рылысында, тіршілігінде, яни барлы белгілерінде, асиеттерінде, фенотипінде крінеді. Организмні тым уалау белгісі немесе асиеттері, оны дамып алыптасуы Генотипті крамындаы белгілі бір генні ызметіне байланысты болады, сондытан бір генні ызметі зін оршаан генетикалык ортаа байланысты. Мысалы, сімдік жапыраына жасыл тс беретін пигмент хлорофилді тзілуін белгілі бір ген анытайды. Ал ол ген з ызметін атару шін оан олайлы жадай, я