Азастан Республикасыны Экологиялы кодексі

Арал іріндегі экологиялы асірет салдарынан зардап шеккен

азаматтарды леуметтік орау туралы

Атмосфералы ауаны орау туралы

Жер ойнауы жне жер ойнауын пайдалану туралы

Азаматты орау туралы

Ерекше оралатын табии ауматар туралы

Жануарлар дниесiн мемлекеттiк есепке алуды, оны кадастры мен мониторингiн жргiзу аидаларын бекiту туралы

Жануарлар дниесiн орау, сiмiн молайту жне пайдалану туралы

Жарылыс жмыстарын жргізуге рсат беру аидаларын бекіту туралы Сол сияты крлелі мселелер 2007 жылы 9 атардаы N 212 Кодексінде аралан

Арал іріндегі экологиялы асірет салдарынан зардап шеккен

азаматтарды леуметтік орау туралы

Атмосфералы ауаны орау туралы

Жер ойнауы жне жер ойнауын пайдалану туралы

Азаматты орау туралы

Ерекше оралатын табии ауматар туралы

Жануарлар дниесiн мемлекеттiк есепке алуды, оны кадастры мен мониторингiн жргiзу аидаларын бекiту туралы

Жануарлар дниесiн орау, сiмiн молайту жне пайдалану туралы

§ АЗАСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫ ЭКОЛОГИЯЛЫ КОДЕКСІ
2007 жылы 9 антар, № 212-III
(2007.27.07. берілген згерістер мен толытыруларымен)

ЖАЛПЫ БЛІМ

1-Блім. Жалпы ережелер

1-тарау. Негізгі ережелер

§ 1-бап. Осы Кодексте пайдаланылатын негізгі ымдар
1. Осы Кодексте мынадай негізгі ымдар пайдаланылады:
1) биологиялы ртрлілік - бір тр аясында, трлер арасындаы жне экологиялы жйелердегі жануарлар мен сімдіктер дниесі объектілеріні ртрлілігі;
2) биологиялы ресурстар - генетикалы ресурстар, организмдер немесе оларды бліктері, популяциялар немесе экологиялы жйелерді адамзат шін наты немесе ытимал пайдасы немесе ндылыы бар кез келген баса да биотикалы компоненттері;
3) генетикалы трлендірілген организмдер

§ 4) генетикалы трлендірілген німдер

§ 5) е озы олжетімді технологиялар

§ 6) инертті алдытар деген негізгі ымдар пайдаланылады

оршаан ортаа тнген атер

§ оршаан ортаа тнген атерді ауіптілік дрежесіні жоарылыы соншалы, бгінде ол тек мемлекетті ішкі шаралары ана емес, сонымен бірге мемлекетаралы шараларды да олдануды талап етіп отыр. 1992 жылы маусымда Рио-де-Жанейро аласында ткен оршаан орта жне оны дамыту жніндегі Б-ны конференциясында осы мселе бойынша Декларация абылданды. Аталан декларацияа бізді еліміз де осылды.

§ Адамны рекеті нтижесінде теіздердегі балы коры 75 пайыза дейін азайды, маржан рифтерінін 70 пайызы жойылу каупінде тр. Табиат тозуда, сонымен бірге адамзат та тозып барады, оршаан ортаны ластануы нтижесінде халыты денсаулыы да нашарлап келеді, ал мны соы адам тегіні бзылуына кеп сотырады, тым уалайтын аурулар, оны ішінде, е алдымен, психикалы жне туа біткен аурулар саныны суіне, маскнемдік, нашаорлы, СПИД, а ан ауыруы, атерлі ісік, жпалы жне вирусты аурулар таралуына келуде. Бгінгі тада барлы мемлекеттер зиян шеккен экологиялы ахуалды алпына келтіру жнінде іс-шаралар олдануда.

35. Дрозофиланы морфологиялы белгілері мен жынысты айырмашылытарын тсіндірііз. Дрозофила - жеміс шыбындары тымдасына жататын жндіктер. 1000-нан аса трі бар. Барлы жерде, сіресе, ккніс-жеміс сатайтын оймаларда кездеседі. Дрозофилалар са жндіктер; кзі ызыл, тры 2 - 3,5 мм-дей. Олар сімдіктерді шырынымен жне шіріген органикалы заттармен, ал дернсілдері микроорганизмдермен оректенеді. Дрозофилалар те сімтал, рбір 10-15 кнде рпа береді. сімтал боландытан генетикалы зерттеулерге пайдаланылады. Мысалы, дрозофиламен жасаан эксперименттік зерттеулерді нтижесінде америкалы алым Т. Морган тым уалауды хромосомалы теориясын ашты. азір лабараторияларда, негізінен, Дрозофиланы Drosophila melanogaster трі сіріліп, тжірибелер жргізіледі. Бл трді оршаан ортаны ластауды экоторксикологиялы жне генетикалы ауіпін, сіресе мнай мен ауыр металдарды асиетін баылау шін тест-объектілер олданылады.

анатты морфоздары детте ассиметериялы болады. Ассиметрияны пайда болу себептерін анытау шін кптеген авторлармен дара дамуыны сипаты, гентикалы орталы факторларды сер етуі зерттеледі. Сонымен атар, популяциялы генетикада ассиметрияны экологиялы аспектілерге толы зерттелмеген. Алматы аласыны жне оны жаын аймаындаы табии популяцияны зерттеген кезде мір жадайы саныны ауытуы тріндегі кезедік згерістерге атысты реакциялары аныталды. Осылайша 2006-2007 жылдары бізді зерттеулерде тамызды соында араанда мамырды соында З есе аз жне ыркйекті соына араанда 2 есе аз млшерде шыбындар сталды. 14 жне 15 кестелеріндегі мліметтерден Алматы аласыны маайынан сталан популяциялара араанда Атырау аласындаы бастапы популяциясы (0 и ,) анаттарды морфозыны лкен блігіне ие екендігі крінеді. Соысы баылау ретінде олданылады, йткені автотрассадан алша жерде жне дачалар маында, мегаполистан 11 км жерде сталан. анаттарды морфоздары детте ассиметриялы трде крінетіні аныталды. Торакс пигментациясыны морфозы трлі экспрессияа ие. Осы морфоздарды тым уалаушылыын зерттеу шін бір рашыны рпатарын талдауа ммкіндік беретін тізбектер орнатылан. Ассиметрияны пайда болу себептерін зерттеу шін азіргі кезде де дараты дамуыны сипатына орта факторыны серін анытау сратары да шешілмеген болып саналады.

36. Физикалы мутагендерді жазыыз.. Мутагендер - мутацияны жруіне сер ететін заттар. Мутагендерге сер етуші сырты серлер физикалы, химиялы жне биологиялы (вирустар) факторлар тірі организмдерге сер етіп мутация жиілігін (жептуір жоарылатады) жне спонтанды мутация дегейін жептуір жоарылатады. Физикалы мутагендер радиоактивті сулелер, ультраклгін сулелер, лазер сулелер, гамма сулелер,жоары немесе тмен температура жне т.б. жатады.

37. азастанны лтты жне жергілікті экологиялы мселелеріне мысалдар келтіре отырып жазыыз,

азастанны лтты экологиялы мселелері:

- Арал теізіні акваториясыны тарылуы жне оны тбіні жалааштануы, тздануды жоары дрежесімен жаа шл ауатарыны алыптасуы;

- Брыны Семей ядролы сына полигоныны болуы.

- Каспий теізіні орларын арынды мегеруді теіздік жоне су жаалауындаы экожйеге сері.

- Су орларыны ждеулігі жне ластануы.

- Тарихи ластанулар.

- Трансшекаралы экологиялы мселелер.

- скери-космосты жне сына комплекстік полигондарыны сері.

азастанны жергілікті экологиялы мселелері:

- Ауа бассейніні ластануы.

- Радиоактивті ластанулар.

- Бактериологилы ластанулар

- Химиялы ластанулар.

ндірістік жне трмысты алдытар (Р экологиялы мселелеріні реестрі, 2008). Табии ортаа биотаа зиянды сер ететін улы заттарды орасан зор клемі тседі. Статистика бойынша Р агенттігіні деректері бойынша 2003 жылы нерксіптік ндірістерді улы алдытары 141,9 тонна болды. Осы клемнен 20,5% (29,1 млн т ) айта олданылды, тек 2,6% (3,7 млн т) ана толы залалсыздандырылды. алан 109,1 млн.тонна оршаан ортаа ауіпті заттар керексіз алдытар болып саналады, олар табии ортаны ластайды жне биотаа потенциалды ауіп тндіреді.

1999-2007 жылдар аралыында азастан атмосферасыма стационарлы кздермен зиянды заттарды алдытарыны клеміні жылына 2308,6-дан 2884,3 мы тоннаа артуы тіркелеген (6-кесте).

Апарат кзі: статистика бойынша Р агенттігі, 2004

азастан территориясында рлыты бёткей суларыны сапасы. рлыты беткей суларыны сапасын баылау жмыс істейтін гидропосттарды кмегімен лтты гидрометерологиялы ызметпен жзеге асырылады. Гидрохимиялы крсеткіштер бойынша суды сапасыны негізгі критериі болып балы шаруашылыы, трмысты-сулык жне коммуналды-трмыстык суоймалары шін ластаушы заттарды ммкін болатын кон- центрациясы саналады (7-кесте).

азіргі уаытта мониторинг немесе экология-биохимиялы зерттеулер жргізгенде, е алдымен тізімі дайы кеейетін, зиянды ластаушылар атарына жататын беделді металдар мегеріледі. Осылай АШ оршаан ортаны орау агенттігіні кеесімен аса зиянды элементтер тізіміне келесі металдар кірді: Be, Al, Cr, Ni, As, Se, Cd, Hg, Pb, Na, V, Mn, Co, Cu, Zn, Mo, Ag, Ba,Tl (McKinney, Rogers, 1992). Мониторингті жергілікті дегейі (Павлодар облысыны мысалында)

Ертіс зені. ндірістік ластанулар, ерекше нерксіппен н- дірілетін ластанулар. Суды сапасына металлургиялы нерксіппен ндірілетін ластаушылар да лкен сер етеді. Ластаушы загтар: нитраттар, бензин, фенол,СПАВ, орасын, мырыш, мыс.

Облыстардаы е ткір экологиялы мселелері:

- облыс алаларында атмосфералы ауаны ластануыны жоары дегейі.

- елді мекендерде трмысты жне ндірістік алдытарды кму жне орналастыру мселелері;

- тазалау рылыларыны апатты жадайы жне алаларда нсерлік канализацияларды жотыы;

- О мониторингін жзеге асыру шін экологиялы бекеттер торыны

- орман рттері жне ааштарды засыз кесіп алу.

Сонымен, алалардаы ауаны ластаіуыны жоары дегейіні себептері ндірісті ескі технологиясы, тазалау рылыларыны тиімсіздігі, пайдаланылатын отынны тмен сапасы, уат кздеріні дэстрлі емес жне жаартылан трлерін лсіз олдану болып саналады. Осы трыда ндірістік орталытардаы трындарды айтарлытай блігі зиянды алдытарды жоары сер ететін зонасында трады, себебі нерксіптерді 20%-дан кбінде санитарлы-ораныс зонасы жо. оршаан ортаа жанама серді делген газдармен ондаан ластаушы заттар шыаратын автоклік крсетеді, оны жалпы клемі жылына 1098 мы тонна. Кптеген ірі алаларда ауа бассейнін ластауда автоклікті лесі 60 пайыза дейін жетеді, ал Алматы аласында жалпы санны 90 пайызын райды. Автоклік саныны бірден жоарылауы ірі алаларда (Алматы, скемен, Шымкент) кміртек тотыыны жне азот диоксидіні концентрациясыны суіне келеді, бл жерлерде бл заттарды концентрациясы болатын шамадан да арты.

оршаан ортаны ластану дегейін тмендету жне оны тратандыру бойынша шаралар жйесін ндіру шін «2005-2007 жж. аралыында Р оршаан ортасын орау» бадарламасы дамытылды, бл бадарлама елдегі атмосфералы ауаны сапасын айтарлытай згерту бойынша іс-шараларды жзеге асырады, ерекше бл дамыаі ндірістік-транспортты инфрарылымы бар урбанизирленген аумаа атысты.

38. Урбанизацияланан территорияларды сапасын анытау жне тіршілік ортаны экологиялы ауіпсіздігін жобалау масаттарын тсіндірііз. Улы элементтерді ааш жапыратарында жиналуы 1-3 ауіптілік класы- 1(11 жататын (мырыш, орасын, мыс, кадмий) улы токсиндерді жапыра пластинкаларындаы млшерін анытауа талдау жргізілді, химиялы талдауды екі дісі олданылды - вольтамперометрикалы инверсия (ВИ) жне инструментальды нейтронды-активационды талдау (ИНАА). СТА ралында ВИ дісін олдаиу арылы жргізілген зерттеуді нтижелері (мырыш, орасын, мыс, кадмий). Сынамалардаы кадмийді млшері анытау дпапазонынан тмен екендігі белгіленді жне берілген материалдарда крсетілмеген. Павлодар аласыны ртрлі зоналарында бтаты сімдіктердегі ауыр металдар млшерін анытау иотижелері 10-кестелерде крініс тапты.сімдіктердегі ауыр металдарды аккумуляциясы маызды юхногенді атмосфералы алдытар кздерінен алшатау шамасы (1-5км) бойынша теді солтстік жне отстік-шыыс мромзоналары. Атмосфералы ауада ауыр металдарды тарауыны баыты басым жел баытына сай келеді. Павлодар аласыны гидрометеорология орталыыны мліметтері бойынша , Павлодарда басым жел баыты батыс (20%), отстік (17%), отстік-батыс (15%) болып саналады. Мырышты биоиндикацнясы шін кбінесе жиде, айы жне йекі ааштарын пайдалануа болады. Сонымен оса мырышты терек, шырша, арааш, тал, араай жинайды. аланы барлы зонасында орасынды е кп дегейде араайды балауса бтаы жинайды, сонымен бірге шырша, терек, айы,йекі, арааш, талда жинайды. Мысты аккумуляцияа бейімділігі айы аашында айын Kepiледі, аз айындылы - теректе, араашта, йекіде, е тмен дегейі - араай мен талда.

39. азастанда экологиялы зардап шеккен айматаы (Арал жне т.б) оршаан орта ластануыны трындар саулыына ыпал етуін крсетіізАрал теізі – азастанны інжу-маржаны, шл белде-міндегі бірден-бір кгілдір су айдыны еді. Оны апата шыраана дейінгі клемі – 1066 км³, тередігі – 30-60 метр, тздылыы – 10-12% болан. ойнауы ксіптік баалы балытара бай, жаасы оа мен амысты теіз еді. Сол кездерде жылына 50-150 мы балы ауланса, теіз жаасынан едуір млшерде блын терісі игерілген. Арал іріні трындары 1970 жылдара дейін леуметтік-экономикалы трыда жасы амтамасыз етілген тіршілік кешті. Теіз іріндегі елді мекендерде 17 балы колхозы, 10 балы дейтін зауыт жне 2 балы комбинаты траты жмыс істеген.1960 жылдардан бастап Арал ірін игеру ола алынды. Осы айматаы игерілетін жер клемі брыныдай збекстан мен Тжікстанда 1,5,Трікменстанда 2,4, азастанда 1,7 есеге сті. Ал мудария мен Сырдария бойындаы Халыты саны 1960-1987 жылдар аралыында 2,2 есеге артты. Халы саныны суіне орай суа деген ажеттілік те артты. Осыан орай, 1970-1980 жылдар аралыында Арала йылатын су млшері азайды. Оны негізгі себептері антропогендік факторлар еді. Екі зен бойындаы суды мол ажет ететін кріш пен мата сіру ісі арындап дамыды (Шардара).

Оны стіне ауыл шаруашылыыны баса да салалары барынша дамыды. зен бойлары игеріліп, суды ысырапсыз пайдалану жзеге асты. Мселен, Арал 1960-1965 жылдар арасында 44 мы м³, ал 1990 жылдары екі есеге ысарды. Нтижесінде, Арал теізіні дегейі 23 метрге дейін тмендеп, оны су айдыны 30-200 км-ге дейін усырылды. Суды тздылыы 40 пайыза дейін артты. Оны стіне екі зен бойындаы шаруашылытарда тыайтыштар мен химиялы препараттарды олдану 10-15 есеге скен. Осындай антропогендік факторлар Арал ірін экологиялы апата шыратты.

рап алан теіз тбінен жыл сайын айналаа зияндылыы те жоары 2 млн тзды шадар ктеріліп, желмен тарай бастады.

40. азастандаы экологиялы зардап шеккен айматаы (Семей ядролы полигон) оршаан орта ластануыны трындар саулыынана ыпал етуін крсетіізТыш атомды жарылысты радиоактивті німдері айматы барлы елді мекендерін жауып алды. Крші онан скери объектіде не болып жатаны туралы титімдей тсінігі жо жаындаы ауылдарды трындары радиациялы сулені смды дозасын алды. Халыа сына туралы ескертілмеген де еді. Ядролы жарылыстар туралы халыа 1953 жылдан бастап ана ескертіле бастады. Онда адамдар мен малды радиоактивті заттарды таралу аймаынан уаытша кшіру, оларды арабайыр ораныш объектілеріне, орлара немесе кепелерге жасыру кзделді. Алайда жарылыстан кейін адамдар радиациядан быланан жерлердегі з йлеріне оралып отырды. Жарылыс толыны кптеген йлер терезесіні шынысын шырып жіберген, кейбір йлерді абыралары ирады. Кейінірек сына алдында уаытша кшірілген адамдар полигон жанындаы туан жерлеріне айтып орала бастаанда, оларды кбісі йіні орнын сипап алды, не аырап кеткен абыраларды крді. Семей ядролы полигонындаы сынатарды сері туралы алашы шын да жйелі деректер аза КСР ылым академиясы жргізген ке ауымды медициналы-экологиялы зерттеулерді нтижесінде алынды. Зерттеулерді, ылыми экспедицияларды профессор Б. Атшабаров басарды.Радиацияны адама ыпалыны механизмі азіргі кезде едуір жасы парыталан. Бл орайда е ауіптісі – иондалатын радиацияны ыпалы гендік кодты дауасыз згерістерге сотыруа ммкін екендігі. 1949 жылы алашы жер бетіндегі жарылыстан бастап Семей жне Павлодар облыстарыны радиациялы сулеленуді ыпалына шыраан баса ауматарды трындарыны арасында сырат саныны дайы сіп келе жатаны байалады. Блар кпе мен ст бездеріні рагы, лимфогемобластоз жне баса да атерлі ісікті патологиялары. Жалпы аланда рак ісігі сынатар басталалы бері ш есе сті. Семей полигонына жаын на сол аудандарда жетілуіндегі ртрлі ауытулар, тндік жне естік кемшіліктер рилы сбилер дниеге ерекше кп келеді. Мамангдарды айтуынша, соны брі на ыса мерзімді жне алдыты радиацияны кесірінен болатын генетикалы мутациямен байланысты. Адамдар ана емес, жер де азап шегеді. Жылма-жыл радионуклидтерді жинала беруі жерді нарлыын азайтады. Жерде орасан зор микроэлементтер: темір, мыс, магний жне баса металдар рттрлі днді даылдар адам организміне сіеді.