Адам денсаулыына мнай жне мнай німдеріні серін тсіндірііз

Бл жаын аудандаы халыты денсаулыынада сер етеді. Газ жне мнай ндірісіні лкен кешендері табиа ортаа, халыты мір тіршілігіне, оны денсаулыына кері сері тигізеді, жергілікті орау фактілеріне жне жалпы тзімділік организмін тмендетуге келеді.

Адам шін е улысы бірталай ауруларды оздыратын шикізат пен корасынны байланысы болып табылады. Сонымен атар, канцерогеннді эталон болып есептелетін бензапирен. Маызы, атмосфераа ертерек енгенде оларды згеруі нтижесінде ауіптілік туындайды. Ксіби за байланыста жне ауіпті аумата болуы халыты бір блігін психосоматикалы «стрессогенді» ішек арын потологиясын асындатады. Сонымен атар терілік гипо жне авитаминоз, блек аланда С витамині, бірінші кезекте гранулоцит есебінде,асазан секрециясы тмендейді.

Адам денсаулыына кптеген факторлар сер етеді: тама, су баса сапалары бойынша леуметтік трмысты жне климатты жадай. Біра адам денсаулыына сер ететін е басты фактор ауаны сапасы болып табылады. ндіру клемі скен сайын атмосфераа улы заттарды тастауда седі, ауру адамдарды саныда сті. Жнеде, жыл сайын, ауа атмосфераны ластануы жне тасталан улы заттарды рамы сіп келеді. Мнайды жне мнай німдеріні булары улы болып табылады жне адам организміне улы сер етеді. сіресе, мнай німдері жне мнай ккіртіні улы булары, этил жанармайлары, ртрлі маркадаы жанармай, ртрлі сйытытар жмыскерді организмінде эндокриндтік аппарат,жрек тамыр жне нерв жйесі сияты ауытуларды шаырады. Жмыскерлерді мнай німдерімен за ксіби байланыста миокардпен клиникалык заымдануы пайда болады. Шикі мнайды деуді німдері жоары тыныс алу жолдарыны кілегейлі абытарына ушытыру- ына келіп сотырады. Анемия кбнесе йел адамдарда кездеседі, Жмыскерлерді аурулар рылымында тыныс мшелеріні ауруы 60.2 ден 66,8 % дейін сті. Тараланды жаынан екінші орынды жрек тамыр жйесіні потолгиясы алады - 7.0 - 8.7% 1985 - 1990 жылдар аралыында тері аурулары кп таралан еді 2.0 - 3.9 %.

Халы денсаулыыны жадайы, табии ортаны ластану крсеткіші болып табылады. ВОЗ млімдесі бойынша, ауруды 80% биологиялы, физикалы, химиялы табиатты экологиялы факторлары адам азасына сер ету салдары. Улы химиялы элементтерді барынша рсат етілген шоырлануы, оларды байланысы, заттары, кемістігі жне артылуы оршаан ортада ауруды наты бір трлерін шаырады.

 

 

42. Биоиндикаторларды типтерін жазыыз. Биоиндикация- биоиндикатор организм деріні даму ерекшеліктері, кездесу немесе млде болмау факторына арап оршаан орта жадайларына баа беру дісі. Биоиндикаторлар кмегімен аныталынатын жадайлар- биоиндикацим объектісі деп аталынады. Мндай объект ретінде табии объктілерді белгілі типтері (топыра, су, ауа) мен осы объектілерді ртрлі асиеттері (механикалы, химиялы рамы), оршааи ортада жріп жатан белгілі бір процестер (эрозия, дефляция, батпатану т.б.) мен адам рекетіні сер нтижелері де алынуы ммкін.Биоиндикатор тадауда ататы американ алымы Ю. Одум келесі жадайларды ескеруді сынды:ауымдастыта сирек таралан стенотипті трлер (белгілі бір жадайларда ана тіршілік етуге бейімделген организмдер) эвритиптерге (ке таралан, экологиялы тзімділік диапазоны ке организмдер) араанда кбінесе жасы индикатор болып саналады.Майдалара араанда ірілеу трлерін биоиндикатор ретінде тадаан жн, себебі майда организмдеріні биоценоздаы айналым жылдамдыы жоары болып келеді жне де зерттеу кезінде сынауа алынан объектіге тсіп кету ауіптілігі бар (за периодты баылаулар жргізу кезінде).Индикатор ретінде алынатын трді (немесе тр тобын) тадауда эксперименталды немесе далалы жадайларда алынан трді толеранттылыы, трге сер етуші факторлар, бл факторларды шектеуші (лимиттеуші) мні, организні компенсациялау реакциялары сияты мліметтер болуы тиіс.ртрлі трлерді (популяция, ауымдасты) санды атынасы бір трді санына араанда крнекті жне сенімді индикатор болады (бір блігіне араанда бтіні жадайды жалпы клемін крсетеді)Жинатаушы индикаторларластаушы заттарды здеріні лпаларында, белгілі бір дене мшелерінде концентрациялайды. Кейін олар химиялы анализ кмегімен оршаан ортаны ластану дегейін анытауда олданылады. оршаан ортадаы оспаларды зияндылыын анытау мен ластануды баылауда олданылатын аппараттар азіргі замана сай дамыан болса да, Крделі «тірі аспаптармен» те бола алмайды. Біра, «тірі аспаптарда» бір маызды кемшілігі бар. Олар Крделі кп рамды оспаларды барлы жиынты комплексіне жауап беріп, сол оспадаы белгілі бір заты концентрациясын анытай алмайды. Сонымен катар физикалы, химиялы дістер сер етші факторды санды, сапалы мінездемесін береді. Ал биологиялы сер жайында жанама трде ана малмат алынады. Биоиндикаторлар кмегімен биологиялы салдары жніндегі информацияны алып, сер етуші факторды зіні ерекшеліктері туралы тек жанама орытынды жасауа болады. Биоиндикатор ретінде олданылатын организм тобыны, биоиндикация мселесін шешуде колданылатын шекарасын анытаушы зіне тн артышылыы мен кемшіліктері болады.

43. оршаан ортаны мутагендік тератогендік жне канцерогендік асиеттері бар физикалы жне химиялы табиатты факторлармен ластану, генетикалы салдарын зерттеу мселелерін крсетііз. . Мутагенді факторлар немесе мутагендер - мутация санын арттыратын химиялы немесе физикалы сер. Мысалы, электромагнитті суле шыаруды кейбір трлері физикалы мутаген болатыны бгінгі кні наты белгілі. Ультра клгін, рентген, сондай-а радиоактивті суле шыаруды барлыы да млім. Бдан баса мутагенді сер туызатын химиялы заттар да, мысалы, азотты кышыл бар. азіргі кезде оршаан ортаны ластану дегейіні артуына байланысты адамда жне аламшарымыздаы зге азада мутагенезді (сіресе ауру тудыратын са азаларды) кездейсо жадайлара шырату аупі туралы сз ріс алуда. Ттастай аланда мутацияны рлі те зор. Азаа негативті сер етуші мутацияларды орасан жиі (шамамен 10 000 есе) кездесетініне арамастан, оларды тірі азаларды жаа сапалары мен асиеттеріні пайда болуына бірден-бір айнар кз екенін атап айтан жн. Тірі жйелер эволюциясыны мутациялы деріссіз жзеге асуы ммкін емес. Бір кезде пайда болан тіршілікті згермей алуы ммкін емес. Сондай-а тіпті егер мндай азалар згеретін оршаан ортада саталып алан кнні зінде де олар з кшірмесін ана рпаа алдыратын жаа формаларды ешашан бере алмас еді. Сондытан тым уалау апаратыны берілуі айтарлытай длме-дл болуы ажет, тіпті болмашы ммкіндікте згеріс болуы тиіс. Тіршілік мутациялары арасында жер бетіндегі здері кріп жрген р алуан азалар мір сруде. Мутагендер физикалы жне химиялы факторлар. Оларды серінен организмде пайда болатын мутациялар саны табии мутациялар санынан кп жоарылайды. Физикалы мутагендерге иондайтын сулелерді барлы трлері, УК-сулесі, жоары жне тмен температура жатады. Химиялы мутагендерге кптеген алкилдейтін заттар, азот негіздері, кейбір биополимерлер (нуклеин ышылдары), алкалоидтар т.б. жатады. Мутациялар санын жздеген есе кобейте алатын мутагендерді супермутагендер деп атайды. Кбіне мутагендерді канцерогендік жне тератогендік асиеттері болады. Кп елдерде жаадан тзілетін химиялы осылыстарды мутагендік касиетін тексеретін арнайы зерттеу орталытары рылан. Табии згерістер (гендегі жне хромосомадаы) физикалы жне химиялы сер ету арылы пайда болады. Мутагендер - мутациялы процесті отуіне сер ететін заттар. Мутагендерге сер етуші сырты серлер физикалы, химиялы жне биологиялы (вирустар) факторлар тірі организмдерге сер етіп мутация жиілігін (жептуір жоарылатады) жне спонтанды мутация дегейін жоарылатады.Сонымен, физикалы мутагендерге ионды сулелерді барлы трлері (гамма жне рентген сулесі, протон, нейтрон, т.б.) ультраклгін сулелер, жоары жне тменгі температуралар жатады. Химиялы мутагендер - кптеген алкилдеуші осылыстар, нуклеин ышылдарыны азотты туындылары, алколоидтар жне басалар. Мутация жиілігін жз есе лайтушы мутагендер - супермутагендер деп аталады. Олара - нитрозоалкилмочевина, N-нитрозоалкиламин, N-нитрозоалкиламид, диалкилсульфат, этиленимин жне басада туындылар жатады. Мутагендерді сері, оларды табиатына, млшеріне сер ету жадайына сондай-а организмні генотипіне, даму сатысына жне физиологиялы жаайына байланысты. Генетикалы тжірибелерде химиялы мутагендерді микроорганизмдер, сімдіктер мен жануарлар селекциясында, медицина салаларында пайдалануа ммкіншілік туады.Сондытан микроорганизмдерді биохимиялы мутанттарыны генетикалы аппараттарын толы зерттеуді лкен мні бар. Химиялы мутагенсіз антибиотиктерді, витаминдерді, аминышылдарын, белоктар мен ферменттерді синтездейтін микробиологиялы ндірістерді алу ммкін емес. Оларды кмегімен ртрлі синтездерге атысатын жздеген ндірістік микроорганизмдер штамдары алынан. Ауылшаруашылы селекциясында азіргі кезге дейін, гибридизация дісі олданылып, кптеген жасы сорттар алынан. Мутагендер организм згергіштігін кенет жеделдетеді, бл селекция жмысыны нтижелі туіне жадай туызады. Табии мутагендерді пайдаланып селекциядаы пайдалы трлерді сапасын арттыруа болады. Химиялы мутагенні серінен майыны рамындаы олеин ышылыны млшері жаынан оливка майынан кем тспейтін кнбаысты жаа сорттары алынан. ылыми-техникалы прогресті нтижесінде адамды оршаан орта жептуір згеріске шырады. Адамны тірішілік ортасындагы физикалы жне химиялы факторларды едуір блігі адамны тымуалаушылыына жне баса асиеттеріне серін тигізеді. Мндай жадайларды туызбауа арсы Крес жургізуі тиіс. Мутагендер, жасушаа сер ете отырып, оны ліміне келмейді, олар мембрана арылы кіріп, протоплазмаа кейін кариоплазмаа енеді жне генні радикалдарымен серлесе отырып, гендік жасушаны химиялы рылымын згертіп, жаа тракты рылымды туызады.

44. Селекцияны негізгі дістерін з сзіізбен тізбектеп жазыыз. Селекцияны негізгі дістеріне срыптау, будандастыру, полиплоидия, мутагенез, жасушалы жне гендік инженерия жатады.Срыптау табии жне олдан срыптау болып екіге блінеді. олдан срыптау масата сай жне масатсыз болады. Адамны белгілі масатсыз е жасы дараларды кбеюге алдырып, нашар дараларды орекке олданып баалы іріктемелер жне тымдарды дамытуын масатсыз срыптау дейміз. Іріктемелер мен ол тымдарды нды бір немесе бірнеше белгілерін барынша дамытуа масата сай срыптау деп аталады. Срыптау рдісінде олдан срыптау мен атар азаларды оршаан орта жадайларына бейімділігін арттыратын табии срыптауды да сері бар.Срыптау жаппай жне жеке болып екіге блінеді. Жаппай срыптау дегеніміз бастапы материялдардан срыптаушыа пайдалы, тиімді белгілері бар даралар топтарын бліп алу. Жеке срыптау адамны назарын аударатын белгілері бар жне олардан рпа алуа болатын жекелеген дараларды бліп алуа негізделген.

Будандастыру (гибридизация). Срыптау дістерімен жаа генотиптер тзілмейді. Жаа пайдалы белгілерді комбинациясы тзілуі шін гибритизация жргізіледі. Гибритизацияны тріші жне траралы деп бледі.

Тріші гибридизация кезінде бір трге жататын дараларды будандастырады. Туыстас азаларды жне туыс емес азалара гибридизация жргізуге болады.

Генетика - азаларды тымуалаушылы жне згергіштікті зеріттейтін ылым. Тымуалаушылы - азаларды рпатан рпаа здеріні белгілерін (крылысы, даму, ызметіні ерекшеліктерін) беру абілеті. згергіштік деп азаларды жаа белгілерді иемдену абілетін айтамыз. Тымуалаушылыпен згергіштік тірі азаларды бір-біріне арама-арсы, сонымен атар бір-бірімен тыыз байланысты асиеттері.

Мутаген (латын тілінде mutatio - згерту жне ген) - клетканы генетикалык материалын бзатын жне мутациялы згерістерді пайда болуына ыпал ететін ртрлі факторлар. Олар химиялы, физикалык жне биологиялы болып блінеді. Химиялы мутагенге: кптеген алкилдеуші осылыстар, нуклеин кышылдарыны азотты негіздеріні аналогтары, алкалоидтар, і.б.; физикалы мутагенге: иондаушы сулелерді барлы трлері (гамма, рентген сулелері, протондар, нейтрондар), ультраклгін сулелері, жоары жне тм. температура, т.б.; ал биологиялы мутагенге: кптеген вирустар жатады. мутагендерді серінен клетканы, ала берді организмні алыпты тіршілік ету жадайы бзылады. Соны нтижесінде мутацияны барлы типтері (гендік, хромосомды, геномды) крінеді. Организмде мутация жиілігін жздеген есе сіретін мутагендерді «супермутагендер» деп атайды. Кейбір мутагендер канцерогендік те сер етеді.Эмбриологиялы длел р алуан азаларды рыты даму сатысын зерттеумен байланысты. Бл саладаы ойдаыдай алашы маызды зерттеулерді бірін Э. Геккель жне Ф. Мюллер іске асырды. Олар биологияа биогенетикалы састы заын анытады. Оны ысаша былай жазуа болады: «Онтогенез дегеніміз фило- генезді ысаша жне толы емес айталау». Онтогенез - бл бір дараты туу дерісінен лгенге дейінгі жеке дамуы. Ал филогенез - бл барлы тіршілік атаулыны тарихи даму дерісі. Биогенетикалы за биологиялы терминсіз былай тжырымдалады: «рбір тірі аза аламшарда тіршілікті даму тарихын ттасымен айталайды». рине біз сімдіктерді даму сатыларын айталамаймыз, сондай-а саыраулатар жануарларды пайда болу жолын айталамайды. Алайда тірі азаларды барлыына здеріні ата тектеріні негізгі алыптасу кезедері тн асиет.

45. оршаан орта мутагендеріні адам популяциясына, трындарды денсаулыына экогенетикалы серін зерттеу проблемаларын айындаыз. Адам генетикасы. Адам генетикасыны ерекшеліктері. Генетика ылымы арастыратын ткымуалаушылы пен згергіштікті барлы задылытары адама да тн болып есептеледі. Себебі ол да тіршілікті бір тріне (Homo Sapiens) жатады. Тым уалаушылыы мен згергіштігі жаынан адамны баса жануарлардан айтарлытай згешелігі жо. Брінде де тым уалайтын асиет рпактан-рпаа хромосома рамында болатын гендер арылы беріліп отырады. Адамны жануарлардан айырмашылыы оны саналылыы мен екінші сигналды жйесіні (системасыны) болатындыында, соан байланысты оны сырты ортаа бейімделу ммкіндігі де мол болып келеді.

Жалпы адамзат оамда мір сретіндіктен оны эволюциялы дамуында леуметтік факторларды да рлі бар. Біра, біз тек биологиялы жаын арастырамыз.

Адамны генетикалы объект ретіндегі ерекшелігі - оны генетикасын зерттеуді иындататын кптеген айшылытар бар. Олар: жынысты жаынан кеш-пісіп жетілетіндігі; р отбасынан тарайтын рпа саныны аздыы; барлы рпаты тіршілік ортасын теестіруді ммкін еместігі, хромосома саныны кп болатындыы, адама тжірибе жасауа болмайтындыы жне басты бір айшылы -адамны кейбір тым уалайтын асиеттеріні мысалы, абілеті мен мінез-лыны дамып алыптасуына кедергі келтіретін лтшылды, нсілшілдік сияты леуметтік тесіздікті болатындыы. Осы аталан иыншылытара арамастан, кейінгі кездерде адам генетикасы жедел арынмен дамуда. Е соы жаалытарды бірі - XXI асырды басында адамны генетикалы кодыны шешілуі. Адамны тым уалаушылыын зерттеу дістері. Адамны генетикасын зерттеудегі кездесетін иыншылытар туралы жоарыда айтылды. Соан арамастаи оны тым уалаушылыын зерттеуге ммкіндік беретін дістер бар. Олар: будандастыру, генеологиялы, цитогенетикалы, егіздік, онтогенетикалы, популяциялы жне биохимиялы дістер Будандастыру (гибридизация) дісі бойынша бір немесе бірнеше белгі бойынша айырмашылыы бар екі азаны будандастырады. Будандастыруды нтижесінде алынан рпа гибридтер деп аталады.

Жыныс генетикасы. Гаметалар (аналы, аталы) арылы аза екі топа блінеді: гомогаметалы - егер де гаметалары біркелкі; гетерогаметалы - егерде екі трлі. Мысалы:

- ZW, ZZ - стара, бауырымен жоралаушылара, кейбір осмекенділерге жне балытара, кейбір бунаденелерге тн, Бл азаларда керісінше аналытары гетерогаметалы, аталытары гомогаметалы.

- XX, Х0-(О арылы хромосома болмауын белгілейді) кейбір буна денелерге тн. Аналытар гомогаметалы, аталытарыныц жыныс гаметасыны біреуі млде жо.

- гаплоидті тип (2n, n) араларда жне мырсаларда кездеседі: аталы даралар рытанбаан гаплойдті (n) жмырта жасушасынан дамиды (партеногенез), аналы даралар рытанан диплойдті (2п) жмырта жасушаларынан дамиды.

- ХО, ХХ-кейбір бунаденелерде кездеседі.

Жыныс хромосомаларында X- жне У- хромосомаларында орналасан гендерді тымуалауы жыныспен бірге тым уалау деп аталады. Жыныс хромосомаларында жыныс белгілеріні алыптасуына ешандай атысы жо гендер болуы ммкін.

Жыныс хромосомасы ХУ типіне жататын азаларды X- хромосомасындаы кптеген гендерді аллельді жбы У- хромосомасында болмайды. Сол сияты, У- хромосомасыны аллельді жбыны екіншісі X- хромосомасында болмауы ммкін. Мндай азалар гемизиготалы деп аталады. Мндай жадайда генотиптегі дара рецессивті ген бірден фенотипте крінеді. Мысалы, гемофиля (анны йымауы) ауруыны гені (бл белгіні рецессивті ген алыптастырады) X- хромосомада орналасан болуы ммкін. Бл жадайда аталы дара ауру болады, йткені оны У- хромосомасында бл генні доминантты (анны йыуы доминантты белгі) аллелі жо.

Тымуалаушылыты хромосомалы теориясы. Томас Морган жне оны шкірттері тіркес тым уалауды зеріттеу баытында жргізген тжірибелеріні нтижесін орытындылай келіп тымуалаушылыты хромосомалы теориясын жариялады. Теорияны негізгі аидалары:

- Тым уалауда негізгі рлді хромосомалар атарады;

Гендер хромосомалар бойымен белгілі кезекпен тізбектеле орналасады;

р генні хромосомада наты белгілі орында (локуста) орналасады; аллельді гендер гомологты хромосомалар бірдей локустарда орналасады;

- Бір хромосомада орналасан гендер тіркесу топтарын райды;

- Гомологты хромосомаларды арасында гендер мен алмасуы (кроссиговер) болуы ммкін.

Кроссиговер жиілігі гендерді араашытыына тура пропорционалды.

згергіштік. згергіштік деп азаларда жаа белгілерді пайда болуы рдісін айтамыз. Фенотипті згеруіні себебі сырты ортаны генні экспрессиясына сері немесе генетикалы затта болан згерістер болуы ммкін. Осыан байланысты тым уаламайтын (модификациялы) згергіштік жне тым уалайтын (генетикалы) згергіштікті ажыратады.

Модификациялы згергіштік. Модификациялы згергіштік:

- Тек фенотипке сер етеді, генотиппен байланысы жо

- Тым уаламайды

- Азаны сырты ортаа бейімделуі шін маызы зор

Модификациялы згергіштікті негізінде белгіні зі емес, белгіні алыптасуы шегіні тым уалауы жатыр. Сырты ортаны жадайына байланысты белгі ртрлі дрежеде алыптасады. Белгіні згергіштік шегі реокция млшері деп аталады.

Белгіні згергіштігін анытау шін кптеген дараларды зерттеу ажет. Бл шін вариация атарын рып, белгіні орташа крсеткіші аныталады. Белгі орташа дреже алыптасан дараларды саны е кп кездеседі. Белгі аншалыты орташа крсеткіштен ауытитын болса, оны таситын даралар саны да аз болады.

Тым уалайтын згергіштік:

- Генотипке сер етеді

- Тым уалайды

46.Адамны тым уалаушылыын зерттеуде олданылатын дістерді тжырымдаыз.

Жалпыадамзатоамдамірсретіндіктеноныэволюциялыдамуындалеуметтікфакторларды да рлі бар. Біра, біз тек биологиялыжаынарастырамыз.

Адамны генетикалы объект ретіндегі ерекшелігі - оны генетикасын зерттеуді иындататын кптеген айшылытар бар. Олар: жыныстыжаынанкеш-пісіпжетілетіндігі; р отбасынантарайтынрпасаныныаздыы; барлырпатытіршілік ортасынтеестірудіммкінеместігі, хромосома саныныкпболатындыы, адаматжірибежасауаболмайтындыыжнебастыбірайшылы -адамныкейбіртымуалайтынасиеттерінімысалы, абілеті мен мінез-лыныдамыпалыптасуынакедергікелтіретінлтшылды, нсілшілдіксиятылеуметтіктесіздіктіболатындыы. Осы аталаниыншылытараарамастан, кейінгікездердеадамгенетикасыжеделарынмендамуда. Есоыжаалытардыбірі - XXI асырдыбасындаадамныгенетикалыкодынышешілуі. Адамнытымуалаушылыынзерттеудістері. Адамныгенетикасынзерттеудегікездесетіниыншылытартуралыжоарыдаайтылды. Соанарамастаионытымуалаушылыынзерттеугеммкіндікберетіндістер бар. Олар: будандастыру, генеологиялы, цитогенетикалы, егіздік, онтогенетикалы, популяциялыжнебиохимиялыдістерБудандастыру (гибридизация) дісібойыншабірнемесе бірнешебелгібойыншаайырмашылыы бар екіазаныбудандастырады. Будандастырудынтижесіндеалынанрпагибридтер депаталады.