Будандастыру (гибридизация).
Срыптаудістеріменжаагенотиптертзілмейді. Жаапайдалыбелгілердікомбинациясытзілуішінгибритизацияжргізіледі. Гибритизациянытрішіжнетраралыдепбледі.
Тріші гибридизация кезіндебіртргежататындаралардыбудандастырады. Туыстасазалардыжнетуысемесазалара гибридизация жргізугеболады.
Генетика - азалардытымуалаушылыжнезгергіштіктізеріттейтінылым. Тымуалаушылы - азалардырпатан рпааздерінібелгілерін (крылысы, даму, ызметініерекшеліктерін) беру абілеті. згергіштікдепазалардыжаа белгілердіиемденуабілетінайтамыз. Тымуалаушылыпензгергіштіктіріазалардыбір-бірінеарама-арсы, соныменатар бір-біріментыызбайланыстыасиеттері.
Генеалогиялыдіс.Блдістінегізіндеадамдаболатынтрлібелгілер мен асиеттердінемесеаурулардытымуалауынонышыантегінеарайзерттеужатады. Олшінзерттелетінмселебойыншакесіжнешешесіжаынанбірнешебуынбойымліметтержинаталып, сонынегізіндешежіреліксызбансажасалады. Кейбірбелгілер мен асиеттеркезкелгенрпааберілеалады, янидоминанттылыжолментымуалап, Мендель задарынабаынады. Мндайжолментымуалайтынбелгілерге полидактилия (саусатардыартыболуы), беттісекпілі, катаракта, шаштыаралыыжнет.б. жатады. Генеологиялыдіспенадамныкейбірабілеттерінімысалы, музыкаа, шешенсйлеуге, математикаабейімділігіжнет.б. ту ымуалайтындыыаныталан. Ондайасиеттеррпатан-рпааберіледі.
Цитогенетикалы діс. Бл діспен сау немесе ауру адамны кариотипіне (хромосома жиынтыына) цитогенетикалы талдау жасалады. Цитогенетикалы дісті пайдаланып тыш рет 1956 жылы Дж. Тийо мен А. Леван алыпты жадайда адамны дене клеткаларында 22 жп аутосомалар жне бір жп жынысты хромосомалар болатындыын анытады. Брыны жыныс генетикасы таырыбында айтыландай ер адамда жынысты хромосома гетероморфты (XV), ал йел адамда гомоморфты (XX) болып келетіндігі длелденді. Бл дісті олдану адамны дене жне жыныс клеткаларында пайда болатын хромосомалы згерістерді байауа ммкіндік туызады. Мндай згерістер трлі ауруларды тууына себепкер болады. Сондытан цитогенетикалы дісті медицинада диагностикалы масатта олданады.
Егіздік діс. Егіз болып туу адам баласында жиі кездесетін былыс. Оларды екі трі болады: бір жмырталы жне р жмырталы. Бір жмырталы егіздер дегеніміз - бір жмырта клеткасыны бір спермато-зоидпен рытануынан екі зиготаны дамуы. Мндай егіздер бір-біріне айнымастай сас болады, еебебі, оларды генотипі бір.
Ал р жмырта клеткаларыны ртрлі сперматозоидтармен бір мезгілде рытайуынан дамыан егіздер бір-біріне онша самауы ммкін. Себебі ртрлі жмырта клеткалары мен сперматозоидтардаы гендерді йлесімі трліше болып келеді. Осыны ішінде бір жмырталы егіздер аса маызды жалпы биологиялы проблеманы, атап айтанда, белгі-асиеттерді дамып алыптасуы шін тымуалаушылы пен сырты ортаны серін зерттеуде ыайлы материал болып табылады.
Онтогенетикалы діс. Бл діспен адамны онтогенезі (жеке дамуы) барысында тым уалайтын згерістерді баржоы аныталады. Кейбір тым уалайтын ауруларды соан жауапты рецессивті гендерден тратын гомозиготалы организмнен ана емес, аз да болса гетерозиготалылардан да байауа болады. Мысалы, шизофрения ауруын рецессивті ген анытайды, жне ол ауру адам ата-анасыны екеуінен де сондай генді алса, яни ре- цессивті гомозигота (аа) болса ана білінеді. Ал, гетерозиготалы (Аа) болса, ол адам ауру болмауа тиіс. Біра, кейде онтогенез барысында ондай адам бір айылы жадайа шырап, стресс болса ол ауруды шыуы ммкін. Сонымен, онтогенетикалы дісті маызы - онтогенез барысында белгілі бір ауруды тасымалдайтын рецессивті гендерді анытау арылы болаша рпаты ауыр зардаптардан алдын ала сатандыру.
Популяциялы діс.Бл діспен трлі тым уалайтын згерістерді адам популяциясына таралу жиілігі зерттеледі. Адамны ртрлі популяцияларында тым уалайтын генотиптік згерістерді таралуы трлі млшерде болады.
Мысалы, Мариан жне Гуам аралдарындаы жергілікті трындарды жлын клеткасыны склерозы ауруынан аза
болуы баса елдермен салыстыранда 100 есе кп. Сол сияты Швейцарияда Роне зеніні жаалауында орналасан бір ауылды 2000 тр ыныны ішінде 50 адам саырау-мылау, 200 адам саырау болып шыан. Себебі, кші-онны болмауынан жекелеген от басылар мен туыстар кп таралып кбейе алмайды. Сондытап кейбір тым уалайтын ауруларды тасымалдайтын ген млшері артып кетеді.
Биохимиялы діс. Бл діс адам генетикасын зерттеуде соы кездері кеінен олданылып жр. Жалпы адамда болатын трлі тым уалайтын згерістер клеткадаы зат алмасуды бзылуына тікелей байланысты. Олар сол клетканы крамына кіретіи белоктар, нуклеин ышылдары, кмірсулар, майлар, липидтер жне т.б
47. Генетика ылымдарындаы тым уалаушылы пен згергіштікті асиеттерін талдаыз.Генетика-организмні негізгі екі асиетін-тымуалаушылы пен згергіштікті зерттейді. Тымуалаушылы дегеніміз организмні кбеюі кезінде зіні, асиеттері мен даму ерекшеліктерін рпаа беруі. Тымуалаушылыты нтижесінде кейбір организм трлері кптеген рпатарды мірге келтіре отырып жздеген миллион жылдар бойында біршама ана згеріске шырады. Мысалы, азіргі опоссумны, (Didelphys) байыры бор дуіріндегі опоссумнан айырмашылыы шамалы, сол сияты сауса анатты балы латимерияны да (Latimeria) здеріні девонды ата-тегінен кп айырмасы жо. Организмдер белгілі бір састы белгілерін ана емес, оларды, арасымдаы айырмашылыты сатайтын тымуалаушылы жзеге асанда ана ммкін болады. Белгілерді бірнеше рпа бойы траты (константты) саталуы тым уалаушылыты бір жаы ана, оны екінші жаы онтогенезде белгілі бір трдін дамып жетілуі мен зат алмасу ерекшелігін амтамасыз етуі. «Тымуалаушылы» деген термин кбінесе ке маынада олданылады. Ол ыма тымуалаушылы та, тым уалау да, сол сияты рпатар арасындаы сабатастылыты баса формалары да кіреді. Мндай жадайда тымуалаушылыты рпатар арасындаы материалды жне функционалды сабатастыты амтамасыз ететін, сондай-а, сырты ортаны белгілі жадайында жеке организм дамуыны зіне ана тн ерекшелігі жне организмні крылыс жоспарын анытайтын организмдерді асиеті деп білу керек. Тымуалаушылы былысымен атар генетика пніне згергіштікті зерттеу кіреді. згергіштік организмні тымуалаушылы асиеттеріні рдайым саталып отырмауыны крінісі болып табылады. Ол гендерді згеруіне жне оларды комбинациясына, сондай-а, организмні жеке даму процесінде гендерді крінісіні згеруіне байланысты болады. Сонымен, тымуалаушылы рпатар тізбегінде организмдерді састыын ана емес, сондай-а айырмашылыын да сатайды.
48. Молибден, вольфрам, кобальт, кадмий, стронций сияты коптеген поллютанттар жне оларды осылыстары адамны мсрифириялы анындаы жне сторектілерді жілік майындаы лимфоциттерінде кездесетін хромосомалы бзылыстарды индукциялауы ммкін.
Экологиялы-генетикалы мониторинг шін модельді объективтер ретіндегі са сторектілерді олдану аталан, сондытан метаболизмні жоары арындылыыны арасында оларды м шелері мен лпарларындаы поллютанттарыны тепе-те концентрациясы ірі жануарлара араанда жылдам орнатылатыны ішыталан. Адамдара араанда жабайы сторектілер экологиялы-генетикалы факторларды лкен ысымына тап болатын сскеру ажет, йткені азаа тсетін барлы заттарды рамын табылады. Сондытан жабайы жануарларды тістикалы ырылу дегейін (сйкес экстраполяциядан кейін) ол ауданда тратын адамдара атысты оршаан ортаны ммкін болатын максималды мутагендік тиімділігін баалау ретінде арастыруа болады.
Сторектілерді жілік майларындаы жасушаларыны хромосомды аберрацияларын есептеу дісі трлі мімиялы осылыстардаы мутагендік асиеттерді баалауды барлы кешенді дістеріні рама блігі болып табылады. Осыдан цитогенетикалы зерттеу жмыстарын ткізілетін объекті тадау жне ол жеткізген нтижелерін баса объектілерге і нрату ажеттілігі туындайды. Техногендік ластанулар жадайындаы уса сторектілерді жасушаларындаы экогенетикалы эффектілері. Молибден, вольфрам, кобальт, кадмий, стронций сияты коптеген поллютанттар жне оларды осылыстары адамны мсрифириялы анындаы жне сторектілерді жілік майындаы лимфоциттерінде кездесетін хромосомалы бзылыстарды ішдукциялауы ммкін. Айын мысалдардьщ бірі ретінде сторектілерді генетикалы аппаратына хром осылыстарыны сер стуін зерттеу болып табылады. Осылайша, хромны ткір ары сатанан сер етуі кезінде егеуйрытарды жілік маларындаы жасушаларындаы хромосомаларды айта рылу жиілігіні жоарылауы орнатылан. Хромны осылыстары жасуша таралуыны згеруі гипоплоидия жаына келеді. Жоары мутагендік эффектіні айын крінуі сторектілерді хром осылыстарымен улануы кезінде крінетіні аныталды. Тжірибені трлі нсаларындаы жануарларды жілік майында хромосомалары жабысан хромосомалар саныны айтарлытай жоарылауы байалды. Негізінде жалыз фрагменттегі, ацентрлік саиналар жне ассимметриялы транслокациялар тріндегі хроматид типтес аберрациялар аныталды. Дара жадайларда дицентріктер табылды. Ластанан айматардаы кеміргіштер мен жндік жегіштерді зерттеу тек ана антропогендік пресс астындаы табии кешендерді жадайын баалау шін ана емес, одан баса бл аймата мір сретін адамдара мутагенді жне кацерогенді сер етуді болау шін.
Сімдіктер, жануарлар, тышан мен адамдарды оршаан ортаа серін баылау нтижелерін з сзіізбен жазыыз.
сімдіктер. Мнаймен ластанан айматардаы фитоценоздарды згеруі белгіленген. Ластануды лсіз дегейлерінде ыланды ааштарды рауы байалды. Ластауды кшті дрежелерінде мірге абілетті ааштарды жартысынан кбі тседі жне ааштарды рауы мнайды тгілуінен 2 жылдан кейін аяталады, ал ластануды лсіз жне орташа дрежесінде бл процесс бірнеше жылдара созылуы ммкін. Мнайды концентрациясы жер горизонтыны бірінен екіншісіне арай тередігі бойынша озалу арылы кенет тмендейді жне орман тсемелеріні жалпы санынан 15-20 см тередікте суглинисті жерлер шін 0.8% райды. Бл мнайды тасуынан кейінгі мнайлы ластанулары орман шптеріне, ааш тымдарына, тамырлар жйелеріне сер етеді. Орман тсемелеріндегі 10% тмен мнай концентрацияларыны кезінде ааш фитоценоздарыны, орман тзетін тымдар мен тірі жер сті жабындыларыны негізгі компоненттеріні са- тандыы 70% райды.
Жануарлар. Каспий теізіні жне жаалауындаы аймаыны экологиялы жйесіні ауыр жадайы сонымен атар суда жзетін старды жаппай ырылуымен, итбалытарды, бекіре балытарыны ауыруымен сипатталады, мны мамандары улы заттарды кбеюімен жне табии ортаны антропогенді ластануыны ке масштабымен байланыстырады. Мнайды сублетальды концентрациясы жыныс жасушаларына сер етеді, тымдылыты тмендетеді, эмбриондардаы трлі аномалияларды тудырады. Балытарды су жылдамдыы тмендейді. (оы жылдары ересек балытарды дамуындаы аномалияларды кезедсуі тмендемейді (3.5 - 6.5 %). йарынды концентрациясы бойынша ластанулар за уаыта сазылса, балытарды оректік объектілері (фито, зооплактон, бентос) барлы заттарды зіне жинатайды. Балы барлы заттарды орегімен жинатайды. Метаболизмге атыспайтын трлі заттарды жинаталуы бауырда, желбезектерде, сйектерде блшыеттерде жинаталады.
Тышандар (лат. Mus) - са кеміргіштер тымдасы. Дене зындыы 12,5 см дейін, йрыы, 10,5 см. Тышандарды пайда болан жері негізінен - Азия, кейбір трлері бкіл дниежзіне таралан. Африкада (Сахараны есептемегенде), Еуразияда, Малай архипелагыны кейбір аралдарында, Филипинде 40 трі гаралан. Біратар трлері - синантропты. ТМД-да, космопологитті синантропты 1 трі, й тышаны, жабайы табиатта немі мір сретін 2-3 трі бар. Днді даылдармен, астыпен, тамырлармен, жидектермен, шппен жне баса да жндіктермен оректенеді, тнде белсенді Отстік аудандарда жне йлерде жыл бойы кбейе береді. Сан шыл ауытуы ммкін. Егеуйрытар мен тышандарды блу шартты жне тышандарды клеміне негізделген. Баса тымдастара жататын кейбір тышандарды (мысалы, бы тышан, алталы секіргіш) да ешандай ылыми негіздемесіз тышандар деп атайды. Залал келтіруі ммкін, біра кбі зиянсыз. Кптеген жыртыш адарды олжасы болып табылады. А зертхана тышаны - й тышаныны трі.
Адам. Каспий жаалауыны ауданындаы жмыс істеп, тіршілік ететін адамдарды денсаулытарыны жадайы соы 10 жылдары нашарлаан. Экологиялы тепе-тедікті, су мен жер бетінен кмірсутектерін табу кезінде табиатты сатау шараларын орындауыны бзылуы, асыл тымды балытарды, жануарларды ырылуына жне аса баасыз, ортаны згеруіне бейімделуіне келеді. Бл осы аймата мір сретін адамдарды денсаулыына сер етпей оймайды. Мнай мен газ ндірістеріні ірі кешендері оршаан ортаа, халыты мір сру мен ызмет ету жадайларына, оны денсаулыына кесірін тигізеді, азаны жалпы резистенттігіні тмендеуіне жне ораныс факторларыны лсіреуіне келеді. Адам шін аурулар атарын тудыратын ккірт пен орасынны осындылары, одан баса канцерогендікті эталоны болып табылатын бенз(а)пирен улы серін тигізеді. Ертерек атмосфераа латырылан, оларды трансформациялануы кезінде пайда болан заттар ауіп тудырады. ауіпті аймата за уаыт бойы ксіби атынаста болан халыта психосоматикалы «стрессогенді» ішек-арын патологиялары Крделене тседі. Сонымен атар лпалы гипо- жне авитаменоз, сіресе С друменіні, лейкопенияны жеткіліксіздігі, е алдымен асазан секрециясы- ны тмендеуі, цереброастеникалы сидромымен атар за уаыт бойы ішек-арын бзылыстары білінеді.