Мутагендік факторларды талылаыз.

Мутагендер — тірі организмні тым уалау асиеттерін (генотип) згертетін физикалы жне химиялы факторлар. Мутагендер физикалы (рентген жне гамма-сулелер, радионуклидтер, протондар, нейтрондар т.б.), физико-химиялы (асбест), химиялы (пестицидтер, минералды тыайтыштар, ауыр металдар), биологиялы (кейбір вирустар мен бактериялар). зіні тарихы нтижесінде адамзат генетикалы салдары бар аурулардан крініс табатын генетикалы жк жинатады. азіргі жне келешек адамдарды рпатарыны денсаулыы ткен адамзатты жинатаан генетикалы жгіне байланысты.

Скринигтеу міндеттері алыптасуда – ластаушы мутагендерді табу жне оларды оршаан ортаа тсуін адаалайтын за алыптастыру шін себу. Осылайша, ластануды генетикалы зардаптарыны екі мін­деті бар: ортаны трлі факторларын мутагендік асиетке зерттеу жне популяцияа мониторинг жасау.

Хромосоманы бірттастыыны саталуы оларды алыпты ызмет етуіні негізі болып табылады. ДНК рылымындаы кезкелген згерістер ате транскрипцияа келуі ммкін. Ал оны зілуі клетканы ліміне келуі ммкін. Трлі сырты орта серлері ртрлі хромосомды бзылулара келуі ммкін. Хромосомалы бзылулар кптрлі болуы ммкін: нуклеотидтік згерістерден ірі рылымды згерістерге дейін.

Радиациялы мутагенез.Хромосомалы бзылулара келетінсерлерді ішінде бірінші орында радиация (рентген сулелері, -сулелер, ультраклгін сулелер). Алайда олар химиялы осылыстарды серінен де жоары жиілікпен тзіледі.

Химиялы мутагенез. Химиялы мутагенез салыстырмалы трде улы емес заттарды мутацияларды тудыра алатыны белгілі болан со ХХ асырды 60 жж бастап зерттеушілерді кілін аударта бастады. Улы емес жне онша улы емес осылыстарды мутагендік асиеттері кешігіп, яни генетикалы бзылулар тзілген со крінетіндігі белгілі болды. оршаан ортаны ластаушыларды ішінде ауылшаруышылыында ке таралан пестицидтер жатады. Кптеген зерттеулер адамны олданып жрген пестицидтеріні кбісі улы, тератогенді жне мутагенді сері, химиялы жне биологиялы ыдырауа траты екендігін крсетті.

Биологиялы табиаты бар мутагендер. Физикалы жне химиялы мутагендерден баса О-да био­логиялы мутагендер де кездеседі. Вирустарды клетканы жтыран кезінде гендер мен хромосомалара сері брыннан бері белгілі боланымен де мутагендерді ішінде бл тр е аз зерттелген. Хромосомалы аберрацияларды вирустар, мысалы, желік, ызылша, эпидемиялы паротит туызатын вирустар туызуы ммкін.

51.Химиялы мутагендерді классификациялап, талылаыз.Химиялы мутагендерді екі класа блуге болады: тежелген жне тежелмен рекеттері бар мутагендер. Тежелген рекетті мутагендер класы, бл мутагендерді G( фазасындаы хромосомалара рекет етпеуімен сипатталады. Сонымен атар барлы айта рылулар хроматидті болады, яни мутацияларды пайда болуы жасушалы циклды S-фазасында теді. Тежелмеген рекетті мутагендер класы хромосомаларды айта рылуын циклды барлы фазаларында тудырады жне мутацияларды бекітілуі сол фазаны аймаында теді. Химиялы мутагендер ажырамауа, хромосомалы зілулерге жне нктелік мутациялара кеп соатын митозды бзылыстарын тудыруы ммкін. Ажырамауды наты механизмдері жайлы міліметтер аз, йткені бл былыстар хромосомалы дегейде теді. Оларды арасында ДН малекуласына химиялы заттарды сер етуі анарлым апаратты болып табылады. Кейбір нктелік мутацияларды малекулярлы механизмдер дегейінде тсіруге болады, бл механизмдер хромосомалы бзылыстарды индукциялануы кезінде маызды рл атарады.

52. Мутагендік факторлар серіні механизмдерін молекулалы, клеткалы жне аза дегейінде зерттеу ерекшеліктерін талдаыз.Мутагенді факторлар. Мутагенді факторлар немесе мутагендер - мутация санын арттыратын химиялы немесе физикалы сер. Мысалы, электромагнитті суле шыаруды кейбір трлері физикалы мутаген болатыны бгінгі кні наты белгілі. Ультра клгін, рентген, сондай-а радиоактивті суле шыаруды барлыы да млім. Бдан баса мутагенді сер туызатын химиялы заттар да, мысалы, азотты кышыл бар. азіргі кезде оршаан ортаны ластану дегейіні артуына байланысты адамда жне аламшарымыздаы зге азада мутагенезді (сіресе ауру тудыратын са азаларды) кездейсо жадайлара шырату аупі туралы сз ріс алуда. Ттастай аланда мутацияны рлі те зор. Азаа негативті сер етуші мутацияларды орасан жиі (шамамен 10 000 есе) кездесетініне арамастан, оларды тірі азаларды жаа сапалары мен асиеттеріні пайда болуына бірден-бір айнар кз екенін атап айтан жн. Тірі жйелер эволюциясыны мутациялы деріссіз жзеге асуы ммкін емес. Бір кезде пайда болан тіршілікті згермей алуы ммкін емес. Сондай-а тіпті егер мндай азалар згеретін оршаан ортада саталып алан кнні зінде де олар з кшірмесін ана рпаа алдыратын жаа формаларды ешашан бере алмас еді. Сондытан тым уалау апаратыны берілуі айтарлытай длме-дл болуы ажет, тіпті болмашы ммкіндікте згеріс болуы тиіс. Тіршілік мутациялары арасында жер бетіндегі здері кріп жрген р алуан азалар мір сруде. Мутагендер физикалы жне химиялы факторлар. Оларды серінен организмде пайда болатын мутациялар саны табии мутациялар санынан кп жоарылайды. Физикалы мутагендерге иондайтын сулелерді барлы трлері, УК-сулесі, жоары жне тмен температура жатады. Химиялы мутагендерге кптеген алкилдейтін заттар, азот негіздері, кейбір биополимерлер (нуклеин ышылдары), алкалоидтар т.б. жатады. Мутациялар санын жздеген есе кобейте алатын мутагендерді

супермутагендер деп атайды. Кбіне мутагендерді канцерогендік жне тератогендік асиеттері болады. Мутагендер - мутациялы процесті отуіне сер ететін заттар. Мутагендерге сер етуші сырты серлер физикалы, химиялы жне биологиялы (вирустар) факторлар тірі организмдерге сер етіп мутация жиілігін (жептуір жоарылатады) жне спонтанды мутация дегейін жоарылатады.

Сонымен, физикалы мутагендерге ионды сулелерді барлы трлері (гамма жне рентген сулесі, протон, нейтрон, т.б.) ультраклгін сулелер, жоары жне тменгі температуралар жатады. Химиялы мутагендер - кптеген алкилдеуші осылыстар, нуклеин ышылдарыны азотты туындылары, алколоидтар жне басалар. Мутация жиілігін жз есе лайтушы мутагендер - супермутагендер деп аталады. Олара - нитрозоалкилмочевина, N-нитрозоалкиламин, N-нитрозоалкиламид, диалкилсульфат, этиленимин жне басада туындылар жатады. Химиялы мутагенез бойынша са сторектілерде жргізілген кптеген зерттеулер, сер кшіні ата млшерленуімен зертханалы жйелерде орындалан, яни мселе сер ету мерзіміні затылыында жне сер ететін заттарды аны концентрацияларында. Дегенмен, осындай жолмен алынан деректерді табии популяциялара олдану иын, мысалы ерекше арынды мнайгаз ндіруші нерксіптерді аймаында бл популяциялар бір уаытта мутагендік факторларды кешеніне сер етедіде, олар зара серлесіп, бір-біріні серін лсіретуі немесе кшейтуі ммкін. Осыдан ластаушыларды мутагендік ауіптілік зерттеулерін са сторектілерде ткізу ажеттілігі айдан аны.

 

Сімдіктерді жаа сорттарын немесе малды жаа тымдарын алудаы экогенетиканы дістерін пайдалану жолдарын жазып крсетііз.

азіргі кездегі генетиканы дамуы тымуалаушылы пен згергіштік туралы ілімні барлы салаларында зерттеу жмыстары молекулалы дегейде жргізілетіндігімен ерекшеленеді. Мысалы, генді организмнен тыс олдан синтездеу, дене клеткаларын будандастыру, генетикалы материалды алмасуы (рекомбинация), генні айта алпына келуі (репарация), биополимерлерді олдан синтездеу, гендік инженерия сияты проблемаларды зерттеу кеінен таралып отыр. Генетика мен селекцияны дамуына азастан алымдарыны да осан лесі ерекше. Алша будандастыру, мутагенез, полиплоидия, гетерозис, т.б. мселелерді амтитын генетикалы зерттеулер жргізілуде. Днді жне техникалы даылдарды трішілік жне траралы будандастыруды нтижесінде бидайды, арпаны, кк саызды, жгері мен ант ызылшасыны жоары німді будандары мен сорттарын алуда К. Мыбаев, А. аббасов, . Бияшев, Н.Л. Удольская жне т.б. ебектері зор. М.Х. Шыаева мен Н.Б. Ах- матуллина микроорганизмдер генетикасыны дамуына айтарлытай лес осты. Н.С. Бутарин, .Е. Есенжолов, А.Ы. Жандеркин алша будандастыру дісімен ойды архаромеринос тымын алды. М.А. Ермеков, .Е. Еламанов, В.А. Бальмонт, Ф.М. Мухамедгалиев т.б. азаты биязы жн ойларын, азаты абас сиырын, Алатау сиырын жне останай жылысын кптеген асыл тымдарды шыарды. азастанда тыш рет М.А. Айтхожинні басаруымен молекулалы биология жне ген инженериясы саласында кптеген зерттеулер жргізіліп, ылыма айтар лытай жаалытар осылды. Соы жылдары елімізде генетиканы аса маызды салалары: молекулалы генетика, экологиялы генетика жне радиациялы генетика бойынша ылыми зерттеу жмыстары жргізілуде.