Селекцияда мутагенді факторларды олдану болашаын крсетііз.
Сорттар мен тымдарды шыару дербес блек ылым селекцияны міндеті боланымен, селекция тымуалаушылы пен згергіштікті задарын мегермейінше дами алмайды. Селекция шін генетика жаа жолдар ашып береді. Тымуалаушылы пен згергіштік. Жер бетіндегі органикалы формаларды эволюциясын амтамасыз ететін негізгі екі фактор (шінші срыптаумен оса). азіргі кезде тымуалаушылык пен згергіштілігі зерттеу тірі материя рылымыны ртрлі дегейде жргізіледі: молекулалы, хромосомалы, клеткалы, организмдік жне популяциялы. Бл зерттеу бірнеше жолмен (діспен) іске асырылады, оларды е негізгісі генетикаль анализ болып табылады. Жыныс жолмен кбеюде организмдерді жеке асиеттері мен белгілері тым уалауын жне тым уалаушылы задылытарын талдауа ммкіндік береді. Шаылыстыру (бірнеше рпа бойы) жейсін, сол сияты гендерді згергіштілігі мен оларды комбинаторикасын гибридологиялы анализ деп атайды. Бл генетикалы анализді негізгі дісі. Оан математикалы статистиканы басты элементтері де кіреді. Бдан оса генетикалы, анализге эмбриологиядан, цитологиядан, физиологиядан таы сол сияты алынан біратар кмекші дістер де енеді. Тымуалаушылыты материалды негізгі цитологиялы дісті кмегімен зерттелінеді. Бл діс тымуалаушылыты «анатомиясын» зерттеуге арналан деуге болады, Клетканы рылымы жары, электронды микроскоппен, рентгеноскопия жне баса да тсілдермен зерттеледі. Тымуалаушылыты материалды негіздерін зерттеу шін цитохимиялы, биохимиялы, биофизикалы жне физиологиялы дістер баран сайын кеірек олданылуда. Гибридологиялы анализ бен цитологиялы анализді йлесімді олданылуы нтижесінде цитогенетикалы діс пайда болды. Организмні жеке зіні дамуында оны кріністерін жне генні серін зерттеу генетиканы бір блігі феногенетика деп аталады. Біздіше, ол саланы онтогенетика деп атау дрыс болар еді. Онтогенетикада гендер серін анализдеуді алуан трлі тсілдері олданылады: тым ууы ртрлі лпаларды транс плантациялау, бір клетканы ядросын екінші клеткаа ауыстыру, лпаларды сіру дістері, дамуа эмбриологиялы анализ жасау, иммунологиялы реакциялар жне т.б. Сонымен, генетика ымуалаушылыты жне тым уалайтын згергіштікті негізі ш баытта зерттейді: организмдерді кбею процесіндегі гендердін жадайы, генні материалды рылымы, генні онтогенездегі згергіштіктігі мен ызметі.
Ауылшаруашылы селекциясында азіргі кезге дейін, гибридизация дісі олданылып, кптеген жасы сорттар алынан. Мутагендер организм згергіштігін кенет жеделдетеді, бл селекция жмысыны нтижелі туіне жадай туызады. Табии мутагендерді пайдаланып селекциядаы пайдалы трлерді сапасын арттыруа болады. Химиялы мутагенні серінен майыны рамындаы олеин ышылыны млшері жаынан оливка майынан кем тспейтін кнбаысты жаа сорттары алынан. ылыми-техникалы прогресті нтижесінде адамды оршаан орта жептуір згеріске шырады. Адамны тірішілік ортасындагы физикалы жне химиялы факторларды едуір блігі адамны тымуалаушылыына жне баса асиеттеріне серін тигізеді. Мндай жадайларды туызбауа арсы Крес жургізуі тиіс. Мутагендер, жасушаа сер ете отырып, оны ліміне келмейді, олар мембрана арылы кіріп, протоплазмаа кейін кариоплазмаа енеді жне генні радикалдарымен серлесе отырып, гендік жасушаны химиялы рылымын згертіп, жаа тракты рылымды туызады.
60. Геномды, хромосомалы жне гендік мутацияларды пайда болу механизмдерін растырыыз. Мутацияны жіктелуі. Мутациялар кезінде ДН-даы бірлі-жарым азот негіздері немесе ттас гендер немесе хромосомаларды згеруі ммкін. Атап айтанда лескіні мутагендік млшері оларды жіктеу негізіне жатады. Генетикалы аппаратты згеруіне байланысты мутацияны: геномды, хромосомалы, гендік немесе нктелік деген трлері бар.
1. Гендік немесе нктелік мутация ген рылымы шегіндегі згерістер. Бл нруызды бір молекуласын згерте алады.
2. Хромосомалы мутация (аберрация) - хромосома рылымындаы згерістер. Бтін хромосоманы млшері мен пішінін згерте алады;
3. Геномды мутация - хромосома саныны згеруі, яни рам саныны ауытуы. Генотип бойынша мутацияларды жалпыа бірдей абылданан. Оны пайда болу себептері ртрлі. рбір тр шін хромосоманы саны, формасы мен млшері жйелік белгі болып табылады. Кариотипті негізгі бірлігі хромосомаларды гаплойдты жиынтыы, яни гомологты хромосо- маларды рбір жбыны біреуі ана болады. Мндай жиынтыа шоырланан гендер тобын геном деп, ал ондаы хромосомалар санын негізгі сан деп атап оны п арыпімен белгілейді Митоз бен мейоз рпатан - рпаа берілетін храмасомалар саныны тратылыын амтамасыз ететін клетка блінуіні аса дл механизмі болып табылады. Алайда кейбір жадайларда храмасомаларды клетканы блінуінсіз екі еселенуінен бл механизм бзылады. Осыны нтижесінде хромосомалар саны згеріп 2n деттен тыс хромосомалар саны кбейген клеткалар пайда болады.