Ндірістік жарытандыру трлері мен жйелері

ндірістік й-жайларда жарытандыруды ш трі олданылады: табии (жары кзіне кн жатады), жасанды (тек жасанды жарытандыру кздері ана олданылады), бірлескен немесе аралас (табии жне жасанды жарытандыруды бірге олданумен сипатталады).

Бірлескен жарытандыру табии жарытандыру, ндірістік рекеттерді орындауа ажетті жадайларды жасай алмаан кезде олданылады.

азіргі кездегі олданыстаы рылысты нормалар жне ережелермен жасанды жарытандыруды екі жйесі арастырылан: жалпы жарытандыру жйесі жне йлескен жарытандыру жйесі.

Табии жарытандыру, табии жарытандыру кздерімен - тікелей кн сулелерімен жне кк кмбезінде диффузды таралан жарыпен (атмосферамен таралан кн сулелерінен) жасалады. Табии жарытандыру биологиялы трыдан адамны кзі жасы бейімделген е нды жарытандыру тріне жатады. Оны сері жары аымыны жоары арындылыымен жне крінетін, ультраклгін жне инфраызыл айматардаы сулелену трлерін йлестіретін олайлы спектралды рамыны болуымен аныталады. Табии жарытандыру, жарытандыру дегейі мен кріну жадайын анытайтын фактор ана емес, сондай-а жары ойытары арылы адамны оршаан леммен тікелей байланыс жасауыны арасында о психо-физиологиялы сер крсетеді.

ндірістік жадайларда табии жарытандыруды келесі трлерін олданады:

а) бйірлік - сырты абыралардаы жары ойытары (терезелер) арылы;

б) жоары - й-жай шатырларындаы жары фонарьлары арылы;

в) йлескен - жары фонарлары мен терезелер арылы.

Жоары немесе йлескен жарытандырумен жарытандыру6 бйірлік жарытандыруа араанда біркелкі жарытануды амтамасыз етеді. Тек бйірлік жарытандыруды олданан кезде терезелерге жаын жерлерде жоары жарытандыру болады да, ал цеха тередеген сайын жарытану дегейі азая тседі, сонымен бірге лкен клемді рал-жабдытар лкен-лкен клекелер тзуі ммкін.

Біра, біратар ндірістік й-жайлар шін табии жарытандыру жалыз зі жарытандыру кзі бола алмайды, себебі оны спектралды рамы мен арындылыы жер дегейінде те лкен шамаларда згереді жне кптеген факторлара: тулік мезгіліне, жыл мерзіміне, кнні ашытыына, жауын- шашына, географиялы ендікке жне атмосфералы ауаны ластану дрежесіне байланысты. Мысалы, атмосфераны жоары абатыны блттылыы, жарытандыруды екі есеге дейін жоарылатады, тменгі абатты блттылыы, оны 25-38% тмендетеді, найзаайлы ауа райы 87%-а тмендетеді. Атмосфералы ауаны шамен, ттінмен жне газдармен ластануы табии жарытандыру дегейін 25-40% тмендетеді жне кн сулесіні биологиялы белсенді ыса толынды УК- блігін біршама дрежеде ткізбейді. ндірістік тапсырмаларды орындау шін, тек табии жарытандыруды бір зін олдану, млдір жары конструкцияларын
олдануды жетілдірілмеуі жне оларды пайдалануды анааттанарлысыздыы себепті, жеткіліксіз болатындыы тжірибеде длелденген.

Табии жарытандыру жеткіліксіз, й-жайларда бірлескен жарытандыруда - табии жары пен жасанды жарыты бірге олданады. Бірлескен жарытандыру жйесіндегі жасанды жарытандыру траты трде осылып труы ммкін (табии жарытандыру жеткіліксіз ауматарда) немесе кн араылананда осылуы ммкін.

нерксіп орындарын жасанды жарытандыру, ызатын шамдармен жне газды разрядты шамдармен іске асырылады. Кзді кернеулігі ойылатын талап, жаа технологиялы рдістерді енгізу, ал рылыс салуды одан рі дамытыла тсуі, имараттарды жаппай блоктауды олдану, кбінесе жалыз жарытандыру кзі (терзесіз нерксіптік имараттар мен рылылар) болып табылатын немесе й-жайларды терезелерден алыс ауматарындаы жеткіліксіз жарытандыруды (фонарсыз жне кп абатты имараттарда) толытыратын жасанды жарытандыруды одан сайын кшейте тсуі. азіргі уаытта шыарылатын жарыты жары, сипаттамасы, спектрі бойынша табии спектрге жаындатылан жарытандыру ондырылары шыарылан, ол жасанды «кндізгі» жары пен табии жарытандыруды жеткіліксіздігін толытыруа ммкіндік береді. Біра, жасанды жарытандыру лкен энергия шыынымен, оны монтаждау иындыымен, ымбаттылыымен байланысты жне жарытандыру рылыларына немі баылау жасау ажеттілігін талап етеді. ндірістерде жалпы жне жергілікті жарытандыру олданылады. Жалпы й-жайды ішін ттас жарытандырады, ал жергілікті - жмыс беткейлеріні немесе рал-жабдытарды жекелеген бліктеріні жарытандырылуын жоарылату шін олданылады. Тек жергілікті жарытандыруды олдануа рсат етілмейді.

Жасанды жары кздеріне ыздыру шамдары мен люминисцентті шамдар жатады. ыздыру шамдары жылулы суле беретін жары кздеріне жатады, оларды спектрінде сары-ызыл сулелер басым болады, ол тстерді абылдануын брмалайды. Оларды газды разрядты шамдардан жары беруі мен тс беруі бойынша кейін жреді, ол болса оларды ндірісте олдануын шектейді. йтсе де, олар оларды іске осылуыны арапайым сызбасына байланысты, е сенімді жары кзі болып табылады жне оларды жмыс істеуіне сырты факторлар млде серін тигізбейді. Газды разрядты шамдарда люминисценция былысы (суы жарытану) олданылады, жары газдаы, металлдарды буындаы немесе бу мен газ оспасындаы электрлік разряд нтижесінде пайда болады. Олара тмен ысымды жары аымын спектрлар бойынша ртрлі тарататын люминисцентті шамдарды р трі жатады: а жары шамдары (ЛБ), тстерді беруі жасартылан шамдар (ЛДЦ), жне де спектрі бойынша кн жарыына жаын шамдар (ЛЕ), тстілігі тзетілетін жоары ысымды доалы сыныпты шамдар (ДРЛ), доалы разрядты ауыр инертті газдарда сулеленуіне негізделген ксенонды шамдар (ДКсТ); натрийлі жоары ысымды (ДНаТ) жне сеталдарды иодидтері осылан металды галогенді (ДРИ) шамдар. ЛЕ, ЛДЦ шамдары тсті ажыратуа жоары талаптар ойылатын жадайларда олданылады, ал алан жадайларда - е немді шам трінде ЛБ шамдары олданылады. ДРЛ шамдары тстерді ажыратумен байланыссыз жмыстарда (машина жасау жне металлургия ндірістеріні жоары цехтарында) жне сырты жарытандыру шін олданылады. ДРИ шамдары биіктік жарыты жасы береді жне тстілігі де жасы, биік жне ауданы лкен й-жайларды, рылыс аладарын, кораблдерді жне т.с.нысандарды жарытандыру шін олданылады. Ксенонды шамдар ткелдерді, таукен карьерлерін, нерксіп орындарыны аудан клемін жарытандыруда олданылады. Газды разрядты шамдар жарыты едуір жасы береді, немді (жмыс істеу мерзімі 5000 саат жне одан да.кп), кру алаында біркелкі жарытандыру береді, жылулы сулелену блмейді, сулелену спектрі табии жарыа жаын. Люминисцентті шамдар жоары длділікті жмыстарда жне тстерді дрыс ажыратуды, кз бен зейінні лкен кернеулікті талап ететін жмыстарда (радиотехникалы, баспа жмыстары, тоыма нерксібі, аспап жне машинажасау нерксіптері жне т.б.), табии жары жеткіліксіз й-жайларда, фонарсыз, терезесіз имараттарда жне т.с.нысандарда олданады. Газды разрядты шамдарды кемшіліктері де болады: олара стробоскопиялы сер (жары аамыны пульсациясы салдарынан айналмалы жне жылжымалы заттарды екеуленіп,еселеніп кріну сезімі), дросселдер шуы, кз шаылыстыру сері жатады. Олар алыпты тртіпен тек ауа температурасы 15-25°С боланда жмыс істейді, лкен немесе тмен температураларда жары беру тмендейді. Оларды рт жне жарылыс ауіпті ндірістерде олдану шектеледі.

нерксіп орындарыны біратарында жартылай ткізгіштер ндірісінде, радиотехникалы, микроэллектронды жне баса да салаларда ышам климатты траты жадайларын сатау ажеттілігімен, ауаны жоары тазалыымен немесе ерекше жары беру тртібіне байланысты жмыс, жасанды жарытандыру жадайында жргізілді (фонарсыз жне терезесіз ндірістік й-жайлар). Мндай имараттарда жмыс істеу психологиялы дискомфорта алып келеді, сондытан да мндай имараттарды рлысын салуа табии жары жо й-жайларда техникалы негіздеулер мен барлы гигиеналы талаптарды ата сатаан кезде ана рсат етіледі.

ндірістік жарытандыруа арналан шырадандар. Шырадандар -арматураа бекітілген жары кздері, арматура - жары аымын дрыс баыттауа жне кзді жары кзіні шектен тыс жарыберуінен орауа арналан. Арматура жары кзін механикалы заымдалудан, сонымен атар ттіннен, шанан, кйеден, ылалдан орайды, мытап бекітуді жне орек кзіне осуды амтамасыз етеді.

Жарыты таратуына арай шырадандарды тік, шашыраы жне шаылысан жары шырадандарына бледі. Тік жары шырадандары жары аымыны 80%- нан астамын ішкі шаылыстырыш эмальды немесе тегістелген беткейіні есебінен тменгі жартышара баыттайды. Шашыраы жары шырадандары жары аымын екі жартышара да бледі: оны бірі 40-60% жары аымы тмен, басалары 60-80% жоары шашырайды. Шаылысан жары шырадандары, жары аымыны 80% астамын жоары тбеге баыттайды, ал одан шаылысан жары тмен жмыс аумаына тседі. Оларды гигиеналы артышылыына (біркелкілігі, жарылды болмауы жне т.б.) арамастан ндірістік жадайларда олар сирек олданылады, себебі олар шін тбені жоары шаылысу кофефициенті жне таза ауаны талап етеді, ол болса ндіріс жадайында рдайым ммкін бола бермейді.

Кзді, шамны жарырайтын беткейлеріні жарылынан орау шін,
шыраданны ораныс брышы олданылады , ол - шамны бетінен
клдене (жарырайтын жіпті шеті) жне арматураны шетінен тетін
сызыпен тзілетін брыш. ндіріістік жарытандыру шін е кп
олданылатын шырадандарды трлері.... суретте крсетілген.

Тік жары шырадандары («Тере сулелендіргіш», ораныс брышы 30-35°) тбесі нашар шаылыстыратын, ауасы біршама лас, биік цехтарда (сталы, болат ю цехтары жне т.б.) олданады, ал аласа цехтарда (металлды суы деу цехтары) - «мбебап» тектес шырадандар (ораныс брышы 15°) олданылады. Шашыраы жары шырадандары тбесі мен абыралары ашы тсті, ауасы таза, биіктігі шектеулі цехтарда олданады.

Люминисцентті шамдара арналан шырадандар негізінен, жарыты тік таратады. Тік жарылдан орау шарасына ораныс брышы, экрандаушы торлар, млдір пластмассадан немесе йнектен жасалан шашыратыштар жатады. Таайындалуына байланысты растырылымды, орындалуына арай шырадандарды шанан, ылалдан, химиялы агрессивті заттардан орау дрежесі бойынша бледі жне таайындалуына байланысты даттанбайтын материалдардан герметикалы етіп жасайды. Ашы, жабы, ша ткізбейтін (шанан герметизацияланан), ылалдан оралан (то келуші сымдары ылала тзімді корпуса, патрона арналан материалдармен ошауланан), жарылыстан оралан (шындарды тзілуін болдырмау шаралары арастырылан) жне химиялы белсенді орта шін даттануа арсы материалдар олданылады. Жарытандырыш ондырыларды тиімділігі пайдалану барысында тмендеуі ммкін, сондытан да оларды жадайына жйелі трде адаалау жасап отыру ажет, арматурасын, шамдарын шанан, кйеден жне йнектелген беткейлерін уатылы тазалап тру керек, ондырыны, абыраларды, тбені бояу керек.

Жмыс блмесіні клемі бойынша сйкестендіріп, шырадандарды орналастыру кмегімен жарытандыру жйесі рылады. Жалпы жарытандыру біркелкі немесе жергілікті болуы ммкін. Шырадандарды жалпы (тік брыш жасап немесе шахматты ретпен) рационалды жарытандыру туызу шін, блмені ішінде бір текті жмыс орындаланда,жмыс орындарыны тыыздыы жоары боланда (конвейерсіз жинау цехтары, ааш деу цехтары жне т.б.) орналастырады. Жалпы ошауланан жарытандыру, біратар жмыс орындарында берілген жазытыта жарытандыруды амтамасыз ету шін арналады, оларды райсысыны асына осымша шырадан орнатылады (мысалы, иаш жары), сонымен атар цехты р жерлерінде сипаты бойынша ртрлі жмыстар орындаланда немесе клеке тсіретін ондыры орналасанда арастырылады. Жарытандыруды жасы жадайларын жасау шін шырадандарды орналастыру кезінде, шырадандар арасында белгііл бір ашытыты жне жмыс беткейі мен тбесіне іліну биіктігін сатау керек, йтпесе тбеде жарыты датар пайда болады, ол жарытандыруды біркелкісіздігін тудырады. йлескен жарытандыру кезінде, жергілікті жарытандыру шырадандары жоары длділікті жмыстарды орындаан кезде, жмыс беткейінде керекті жарытыты туызуа, баыланатын нысана жары аамын белгілі немесе згертілген баытта баыттауа жне т.с.жадайлара арналады. йлесімді жарытандыру жйесіндегі жалпы жарытандыру кмегімен алыпты жарытандыруды шамамен 10%-ы (табии жарытандыру жо блмелерде 20% кем емес) жне 90% шамасында - жергілікті жарытандыру есебінен туызылады. Жары кзі газды разрядты шамдар болан кезде жалпы жарытандыру 150 лк кем емес, ыздыру шамдарымен 50 лк, ал табии жары арастырылмаан блмелерде сйкес 200 жне 100 лк болуы керек.

Жергілікті жарытандыру, тек жмыс беткейін жарытандыру шін арналады жне де траты бір орында жне тасымалды болады, ол шін жиі ыздыру шамдары олданылады, себебі люминисцентті шамдар стробоскопиялы сер туызуы ммкін. Шырадандар шарнирлі кронштейндерде орнатылады, ол жары аымыны баытын згертуге ммкіндік береді. Жарылдытан орау шін, ораныс брышы 3° кем болмауы тиіс немесе шаылыстырышы болуы керек. Электрлік жараат алу аупін болдырмау шін, ыздыру шамдары олданылатын жергілікті жарытандыру шырадандарыны орек кзіне 36 В жоары емес кернеулікті олданады, ал люминисцентті шамдары шін 220 В дейінгі кернеулікке рсат беріледі.

Апатты жарытандыру, ндірістік й-жайларда (химиялы зауыттар, металлургиялы комбинаттар жне т.с.с) жне ашы аудандарда жмысты жарытандыруды апатты жадайа байланысты шіп алуы (жалпы желіні) кезінде, жмысты уаытша жаластыру шін олданылады. Ол жалпы жарытандыру жйесінде алыпты жарытандыруды 5%-ын амтамасыз етуі тиіс, біра имаратты ішінде 2 лк кем емес жне ксіпорынын ашы аладарында 1 лк кем болмауы керек.

Апатты жарытандыру шін, электр энергиясын автономды алатын ыздыру шамдары олданылады. Шырадандар зіліссіз осылып трады немесе жмысты жарытандыруды апатты шіп алуы кезінде автоматты трде осылады.

Адамдарды тыса шыару шін, негізгі ткел жолдар мен ауіпсіздігі шін осымша есіктер, еден дегейінде 0,5 лк жне 0,2 лк ашы аудандарда болуы керек.