Ресурстар - ндiрiс фактор - табыс
АЗАСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫ БІЛІМ ЖНЕ ЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АЛМАТЫ ТЕХНОЛОГИЯЛЫ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКА ЖНЕ МЕНЕДЖМЕНТ» КАФЕДРАСЫ
Лекциялар кешені
«ндірісті йымдастыру жне жоспарлау»
АЛМАТЫ 2016
Дріс 1. Жеіл нерксіп ксіпорындары
Ресурстар - экономиканы материалды негізі
Негізгі ндірістік факторларды экономикалы мні
Экономикалы-ндірістік атынастарды жіктелуі
Нарыты экономика жадайындаы ксіпорындарды йымдастыруды жаа формалары
Ртрлі меншік формалары кезінде ксіпорындарды йымдастыру жне жоспарлауды ерекшеліктері
Ксіпорынды анытайтын факторлар, рылымы, міндеті, масаты
Ндіріс типтері
1.Экономиканы материалды негiзiн ндiрiс райды. рбiр ндiрiстi кздерi – ресурстар болып табылады.
ндiрiс ресурстар – тауар, ызмет атару жне басада игiлiктердi ндiру процесiнде пайдаланылан табии, леуметтiк жне рухани кштерiні жиынтыы.
Табиатты берген сыйлары табии ресурстарды райды. Барланып жне шыарылан табии ресурстар материалды ндiрiстi ртрлi салаларында шикiзата айналады.
з кезегiнде шикiзат материалдары оамды ндiрiске тартылып жне онда сан мрте нделгеннен со ана экономикалы ресурстара айналады.
· Ебек ресурстары - ндiрiстi е маызды элементi. Оларды материалды немесе ндiрiстiк сфераларда амтылан блiгi экономикалы белсендi халыты райды.
· Материалды ресурстар – адамны кшiмен рылан ебек ралдары, бiра ебек ралдар здерi ндiрiстi нтижесi болып табылады.
· аржылы ресурстар - ндiрiстi йымдастыруа оаммен шыарылан /блiнген/ аша аражаттары.
ндiрiс – бл адамдарды табии заттара сер ете отырып, материалды жне рухани игiлiктердi ндiру процесi.
Игiлiктер деп ажеттiлiктердi анааттандыратын заттарды айтамыз.
ндiрiс ш элементтен: адам ебегi, ебек заты жне ебек ралдары зара рекетi арасында жзеге асырылады.
· Ебек – бл адамдарды материалдары, рухани игiлiктер ндiруi мен ызмет крсетуiне байланысты масатты, нтижелi ызметi.
· Ебек заты – адамны дайын нiм ндiру масатында з ебегi арылы сер ететiн зат.
· Ебек ралдары – бл адамны ебек затына сер ететiн аруы.
2. Экономикалы теорияда рбiр ресурстара сйкес келетiн ндiрiс факторлар деген ымы бар.
ндiрiс факторы - ндiрiс процесiне наты егiзiлген ресурстарды айтамыз, яни ндiргiш ресурстар. Олара:
- жер;
- капитал;
- ебек жатады.
Ресурстар - ндiрiс фактор - табыс
Табии - жер - рента
Материалды, - капитал - пайыз
аржылы
Ксiпкерлiк - бизнес - пайда
Жер – терминi ке маынада олданылады. Ол табиатты берген барлы пайдалы заттарын амтидi, яни жер, ауа, су мен орман ресурстары, пайдалы азбалар байлыы.
Капитал– бл тауарлар мен ызметтер ндiруде олданылатын адамдарды жасап шыаран ндiрiс рал-жабдытары мен ашалай жинатары.
Ебек– бл адамны зiндiк дене, интелектуалды жне рухани кш уатын жмсау процесi, яни жмыс кшiн ттыну процесi.
Рента - капиталдан, млiктен немесе жер учаскесiнен тскен белгiлi бiр табыс, ол зiнi алушыларынан ксiпкерлiк ызметтi талап етпейдi. Рентанын iшiне кiретiндер:
Пайыз, процент /несие пайызы/ - несиегер несиеге берiлген ашаны немесе материалды ндылытарды пайдалананы шiн арыз алушыдан алатын аы. Несиенi шамасымен, сипатымен жне мерзiмiмен айындалады;
Жалгерлiк аы – жалгерлiк тртiбiмен берiлген млiк шiн заттай, ашалай, немесе аралас нысандарда тленетiн аы;
Дивиденд – акционерлiк оамны есептi бiр кезеде алан жне акционерлердi иелiгiндегi акцияларды саны (сомасы) мен трiне сйкес оларды з арасында блiске тсуге тиiс пайдасыны бiр блiгi.
Ксiпкерлiк – олданылып жрген задар шеберiнде iс-имыл жасайтын бастамалы, шаруашылы немесе баса да ызмет, ол осындай ызметке атысушыларды брi шiн зара тиiмдi нтижелер мен табыс алу масатымен меншiктi, арыза алынан жне баса млiктер мен аражат есебiнен йым-дастырылады. Ксiпкерлер ксiпкерлiк ызметтi субъектiлерi болып табылады.
рбiр адамны жмыс кшi немесе ебекке абiлетi болады. Жмыс кнi бойындаы ебектi ажеттi жне осымша деп екiге блуге болады. ажеттi деп жмысшыны зi мен отбасыны мiр сруiне ажеттi нiмдi ндiруге кеткен ебектi айтамыз. Осы кезде ндiрiлетiн нiм ажеттi деп аталады.
осымша ебек – бл ажеттi ебек шамасынан арты жмсалан ебек. осымша ебектi ндiрген нiмi осымша деп аталады.
Ебектi интенсивтiлiгi мен нiмдiлiгi деген сипаттамалары бар.
· Интенсивтiлiк – бл уаыт бiрлiгiндегi жмыс кшiн жмсау дрежесiмен аныталатын ебектi демелiлiгi.
· нiмдiлiк – бл ебектi нтижелiлiгi. Ол уаыт бiрлiгiнде ндiрiлген нiм санымен лшенедi.
Осы ш факторларды «жер-капитал-ебек» зара атынасы жне зара iс-рекетi ндiрiс болып крiнедi. Бiра, ол тек ана технологиялы сипаттамасы. рбiр ндiрiс факторына зiнi иесi болуымен, ндiрiс - оамды мiнездемеге ие болып жне леуметтiк процеске айналады. Сондытан, ндiрiс дегенiмiз – ол ндiрiс факторларды меншiктенушiлер арасында ндiрiстiк экономикалы атынастарыны нтижесiне айналады.
3. Экономикалы атынастар – бл адамдар арасында ызметтер мен материалды, рухани игiлiктердi ндiру, блу, айырбастау мен ттыну процесi барысында пайда болатын атынастар.
Экономикалы атынастарды сипаты ндiрiс рал-жабдытарына меншiк нысанымен аныталады, бны экономикалы базис деп айтамыз.
Экономикалы-ндiрiс атынастар - бiрiншiден, тек ндiрiс сферасында болатын арым-атынастар; екiншiден, ндiрiстiк емес сферада алыптасатын атынастардан трады.
рылымы бойынша экономикалы атынастар йымдастыру-экономикалыжне леуметтiк-экономикалы болып блiнедi.
йымдастыру-экономикалы атынастар -ндiрiлген нiм ндiрiсiнi, блiнуi жне айырбасталуыны алайша йымдастырыанына арай алыптасады. йымдастыру нысандарына ебек блiнiсi, ебек кооперациясы, ндiрiс концентрациясы /iрiленуi/, ндiрiстi орталытандырылуы /кптеген шаруашылы бiрлiктерiнi бiр ттас бiрiгуi/.
леуметтiк-экономикалы атынастар -ндiрiс рал-жабдытарына меншiк нысандарымен аныталатын ндiрiс жадайларына байланысты адамдар арасында алыптасады. Меншiк нысанында басты нрсе: ндiрiс, блу, айырбас, ттынуатынастарыны леуметтiк-экономикалы мазмны туындайды. Бл атынастарды дамуы меншiк иелерiнi жеке мддесiне, сана-сезiмдерiне арай жзеге асырылады.
4. Дниежзілік практикадаксіпорындарды р трлі йымды жне ыты формалары пайдаланылады, оны елді лтты за органдары анытайды. Олара зады статус беріледі, осыан сай мліктері болады, міндеттемелерге сйкес оан жауапкершілігі болады, сйтіп ксіпорындар азаматты процесте, сотта, шаруашылы сотында жне орталы сотта з мдделерін орайды.
азастанда олданылып жрген задара сйкес ксіпорынны мынадай йымды – ыты формалары бар:
1. Мемлекеттік ксіпорындар – мнда негізгі ралдар мемлекетті меншігінде болады. Мемлекеттік органдарды арамаында болатын ксіпорындарды азыналы деп атайды.
2. Серікестіктер:
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік (ЖШС) - ксіпкерлік ызметті жзеге асыру шін екі, одан да кп адамды біріктіретін оамны трі. ЖШС жабы оам, яни оам мшесі з лесін оамны баса мшелеріні келісімімен баса адама немесе шінші кісіге бере алады.
Толы жауапкершілікті серіктестік–екі немесе одан да кп те ыты адамдарды йымдасан шаруашылы оамыны бірлестігіні трі.
осымша жауапкершілікті серіктестік – атысушыларды жарылы ора здеріні міндетті салымдарымен жауап беретін оам, ал бл аражаттарды жетіспейтін кезінде осымша здеріні мліктерімен салан салымдарыны йлесімді млшері.
Коммандиттік серіктестік – шаруашылы оамдарыны бір трі, лесшілер млікке деген жауапкершілігіне арай екіге блінеді. Біріншісі толы лесшілер, екіншісі оама осан жарнасы клемінде жауапты.
Акционерлік оам:
Ашы акционерлік оам - бл зады ы, жарысы бар оам. Оларды негізгі капиталы акциялара блінеді.
Жабы акционерлік оам –акционерлік оамны акциясын сатып алуды акционерлік оамны акциясын сатып алуды акционер басалармен салыстыранда арты ыа ие болады.
ндірістік кооператив бл оамны ызметі принципінде табыс табу емес, оам мшелеріне кмек етіп, ыпал жасау.
Жеке ксіпкерлікжеке ксіпкерлікті е жай нысаны, мнымен айналысуа рекетті рбір азаматты ыы бар.
Ксіпорын трлі белгілеріне арай келесідей трге блінеді: Сала тріне байланысты. Шаруашылы іс-рекеттік трлеріне байланысты; ыты жадайына байланысты; Меншік жадайына байланысты; (мемлекеттік, жымды, жеке шаруашылытар)
Біздегі кп жылы экономиканы бір орталытан басару, блу, баылау жйесі ксіпкерлікті дамуына жол бермей келгені белгілі. Ал азіргі оамдаы ксіпкерлік нарыты атынаса енумен байланысты жаа мн-мазмна ие болды. Республика клемінде ксіпкерлікті дамыту, оны кркейту масатымен арнайы за абылдап, оны ндірісті ай саласында да, одан тыс салаларда да олдап, дамытып, орауа жол ашып отыр. Ксіп, ксіпкерлік, ксіпкер ымдары арабты ежелгі сзінен шыан. Ол пайда табу, кіріс, тыс, тіршілік, шаруашылы маызында пайдаланылады.
Ксіпкерлікті негізгі белгілері мыналар:ндірушіні экономикалы дербестігі, оны рал-жабдытара меншік иесі болы жне бсекелестік нарыты ортада ызмет жасауы.
Бізді Республикада осындай жадайларды алыптастыру негізгі міндеттерді бірі. Ксіпкер ай кезде де шешімді з бетінше абылдайды, белсенді, жаалыа жаны жаын, оны тез іске асыруа бейім, туекелшіл, тапыр, батыл адам. Сонымен атар ксіпкерлікпен бірге мына ымдарды да білу ажет: Бизнес – бизнесмен, ксіпкерлік – ксіпкер, коммерция – коммерсант, менеджмент – менеджер.
Бизнес -таза пайда тсіретін, жаашыл іс-рекет. Ксіпкер – меншік иесі. Коммерсант-коммерция –негізінен сауда-саттыпен яни тауарларды сатып алып, айта сатумен шылданады. Менеджмент – жалпы ндіріс пен тауар айналымын тиімді жргізу жне пайда табу масатындаы басару жйесі мен формаларыны дістері мен ралдарыны жиынтыы. Менеджер – шаруашылыты йымдастыру мен басару жаынан арнайы ксіптік білім бар, жалдамалы басарушы.
Іс имылы мен трмыс рекетіне сйкес ксіпкерлікті екі трі болады:
1.Брыны классикалы ксіпкерлік – шаруашылыты олда бар ішкі ресурстарын тиімді пайдалана отырып нжижелі болуды кздейтін ксіпкерлік.
2.азіргі заманы ксіпкерлік – олда бар пайда кзін емес, р трлі жаа ммкіндіктерді пайдалануа негізделген.
Демек бірінші трі олда бара баытталса, екінші трі ммкіндіктерге баытталан яни жаашыл, ізденімпазды ксіпкерлік болып табылады.
Ксіпкерлік меншік трлеріне арай жеке, жымды, мемлекеттік, біріккен ксіпкерлік болып блінеді.
5.Бгінгі экономикалы мірде шаруашылы жргізуді, йымдастыруды, дамуды, кішігірім шаын формасы лкен маыздылыа ие болды. Бгін де шаын ксіпорындар ндірістерде де, ауылшаруашылытарда да, рлыстарда да, ылыми йымдарда да сіресе халыа трмысты ызмет крсету саласында арынмен дамуда.
Шаын ксіпорын екі трлі баытта дамуда: Жаа ксіпорын ашу. Брыннан жмыс істеп тран ксіпорыннан блініп шыу жолы. Екеуіне орта жай ксіпорынды ашу туралы шешім ажет. Жаадан ксіпорын ашу шін жеке бір азаматты арызы немесе бір азаматты жиналысыны шешімі немесе басару органыны бйрыы керек. Ал брыннан жмыс істеп тран ксіпорыннан блініп шыу жолымен болса ебек жымыны келісі мен шешімі ажет.
Одан кейінгі саты шаын ксіпорынны жарысын дайындау. Бл негізгі жат. Осыан сйкес ксіпорынны шаруашылы аржылы ызметі йымдастырылады. Жарыда ксіпорынны трі, оны аты, тран жері, мекен-жайы, ксібіні трі крсетіледі.
Шаын ксіпорындаы жмысшыларды саны:
· ндірістер мен рлыста – 200 адам;
· ылым мен ылыми ызметте – 100-ге дейін;
· басалай ндірістер шеберінде – 50-ге дейін;
· ндіріс емес шебер салаларында - 25-ке дейін;
· сауда да стеме – 15 адама дейін.
6. Ксіпорын рылымы:
· Негізгі ндіріс;
· Кмекші ндіріс блімшесі;
· ызмет крсету, жанама жне осалы блімшесі;
· Басарушылы ызметі жне блімшесі.
7. ндірісті йымдастыруды негізгі типтері:
· Жеке дара ндіріс шыарылатын німні ке номенклатурасын, сол сияты кмекші операциялара уаыт шыындарыны кп жмсалуы, німні зіндік ныны жоары боуын сипаттайды.
· Сериялы ндіріс жеткілікті кп млшерде шыарылатын німдерді тпкілікті жне кп емес бйымдарды номенклатурасын анытайды.
· Жаппай ндіріс за уаыт ішінде здіксіз шыарылатын шектеулі номенклатуралы бйымдар немесе материалды рбір жмыс орнында елеулі млшерде ата айталанатын процестерді сипаттайды.
Дріс 2. Ебекті ылыми йымдастыру негіздері