Лениногорскины тере легендасы
07.03.2013 13:07 | БЕЗГ ЯЗАЛАР
Республиканы кньяк-кнчыгышында яшче халык тырыш, ки келле, кунакчыл м рухи яктан бай булуы белн аерылып тора. Бген сзем Лениногорск районыны тере легендасы Галия апа Рхимова турында булыр.
Мин аны 1990 еллардан белм. Без ул вакытта Татарстан длт радиосыннан танылган журналист Гадил Нургали белн “Балкыш” тапшырулары кысаларында “хлак трбиясе” радиодреслре алып бара идек. р тапшыруда кренекле татар мгърифтчелрене, шул исптн Ризаэддин Фхреддинне “хлак гыйлеме” сериясеннн булган китапларыннан зеклр укып таныштырып, аларны анализлап бардык. Мен шушы тапшыруларда Галия апа зене укучыларын туры эфирда даими катнаштырып килде. Алар укулары, лгерешлре, хлаклары турында сйлп, иркен м мсткыйль фикер йрт беллрен крстеп, радиотапшыруларыбызны тулыландырып м анландырып торды. Галия апа иткчелегенд безне рнкт мктплрендге ирле радиодан “Балкыш” исемле хлак трбиясе тапшырулары алып барганнар.
Моннан дист ел чамасы элек минем инициатива белн Татарстанны Мгариф м фн министрлыгы “Ризаэддин Фхреддин педагогик укулары” ткрне гамлг куйды. Шул вакыйгага бйлп, республикабыз клменд зур фнни-гамли конференциялр уздырыла башлады. р елны мин аны бер иат юнлешен багышлап, зур фнни чыгышлар ясый идем. Алар кайсы гына районда, нинди ген чатнама 40-45 градус салкыннарда узса да, Галия апа Рхимова и беренче ртт утырып тылар м минем таянычым булып чыгышлары белн актив катнашыр иде. Ул ле укытучыларны чыгышлар ясарга да ндп йри иде. Мондый фнни-гамли конференциялрг Галия апа рвакыт кчтнч белн кил. Берсенд, шул чарада катнашучыларга итрлек итеп, зене пенсия акчасына Ризаэддин Фхреддинне рсеме белн икееллык календарь бастырып таратты. Икенчесенд, Азнакай, Лениногорск, лмт районнары авылларында Ризаэддин Фхреддин укулары уздырып йргнд, матди авырлык кичереп, газета-журналларга языла алмаган татар теле м дбияты укытучыларына пенсия акчасына “Мгариф” журналына м “Мгърифт” газетына еллык подписка квитанциялре таратып йрде. зене леге гамлен ул: “Авыр хлд калган кешег булышу – ул минем яш рвешем” дип кен алатты. ченчесенд, Галия апа, шулай ук з пенсия акчасына ясаткан 28 тсле открыткадан торган тупланма рвешенд эшлнгн яа бер йбер белн бтен халыкны исен китерде. Ул зене укучысы, Керкле мктбене татар теле м дбияты укытучысы Сгъд Ямалтдинова белн берг башкарган м ул “Яшь буынны хлак кодексы” дип аталган хезмт булып чыкты. рбер открыткада районны 5 мктбенд укучы балалар злре язган “Яшь буыныбызны хлак кодексы”н бастырган иде. Бишенче м аннан югары сыйныф укучыларыны злре уйлап, татар м рус теллренд язган хезмтлре, мгариф м педагогика лксенд биниая зур фнни ачыш итеп бялнерг хаклы хезмт булып чыкты. Аны да фнни-гамли конференцияд катнашучы р кешег тараттылар. Мин бу хезмтне кулыма алып укып чыккач, шатлыгымнан кземнн ирексездн яшь бртеклре тгрде, шулкадр акыллы мллр! Бу гнасыз нарасыйлар олы абзыйлардан ктеп–ктеп т ала алмагач, Галия апа иткчелегенд злре чен хлак кодексы иат иткн. Мен бит нинди гап эш: авыл мктбенд укытып та илклм масштабта уйлый м эш алып бара алырлык кешелребез бар икн бит!
Мин бу тупламаны, кирге чыгар ле, дип ике дан алган идем. Бер лешен “Мгариф” журналына бирдем, икенчесен дваланып чыгарга хастаханг ятканда эшлисе башка фнни хезмтлрем белн з яныма алдым. Анда Мскдн кунакка килеп, хастаханг элккн академик Игорь Никитин дигн кеше белн бер палатада туры килдек.
Сйлшеп утырганда, мин аа леге открыткалар тупланмасын крсттем. Ул бу хезмтне йотлыгып укып чыкты да: “Илебез мгарифе м педагогикасы тарихында моарчы крелмгн бу трибне кичекмстн бтен Россия мктплрен таратырга кирк. Укучы балаларны злре чен хлак кодексы тзет кренеше – лег кадр беркемне д башына да килмгн бик т киркле м кызыклы гамл, мгариф м педагогика лксенд искиткеч зур фнни ачыш бит бу! Клме белн кечкен, лкин эчтлеге м мгънсе белн гаеп зур леге хезмт, ичшиксез, зене зур бясен д, блклрен д алырга тиеш!” дип гаплнен м соклануын белдерде. м “Ниг сез – шундый талантлы халык була торып, мен шундый булдыклы укытучыларыгызны крст белмисез, аларны ктрерг, бтен илг, бтен дньяга танытырга м хезмтлрен и югары бялрне, и зур блклрне бирерг кирк!” дип мине шелтлп т алган иде...
йе, тынгы белмс, чын мгънсенд, мгърифтче Галия апа Рхимова гомере буе балалар укытып, мгыятебезг бихисап кп югары хлаклы, тирн белемле яшьлр трбиялп биргн. Олыгайган кненд д бтен барлыгы белн мгарифк м мгърифтчелекк тугры калып, зе яшгн Лениногорск районында гына тгел, лмт, Азнакай районнарында урнашкан авылларга йреп, мктплрд дп-хлак м рухи трбия м дин дреслре укытуны оештырып йри... Галия апа зе оештырган конкурсларга килче балаларны хтта ен алып кайтып ашатып-эчертеп, стм дреслр биреп, алар турында ата-аналары кебек кайгыртып йри.
Керкле тавында яшь куаклар утырту буенча млр оештырып йрд д Галия апа бтен тырышлыгын куйды. Бтен нрсд аны мнфгате м гаме бар! Гомумн, Галия апаны эшлгн изге гамллрене саны да, клме д беркемг билгеле тгел, ул аларны йтеп эшлми, укучыларга з рнгенд трбия дресе булсын чен кндлек бер гадти эш итеп башкара...
Галия апа кайсы мктпт булса да, аа нарасыйларга ничек итеп яхшылык, дрес караш-мнсбт орлыклары салырга икн, дигн фикер тынгылык бирми. Лкин ул бу эшне чыбыркы тртибе белн тгел, зебезне миллтебезд менрч еллар двамында яшп килгн гаил педагогикасына таянып, милли гореф-гадтлр кушканча иплп кен, тормыш белн берг бйлп алата. Болай итеп укытканда класста артта калучы, яки лгермче бер ген укучы да булмый. Мен болай укыту – хзерге тел белн йткнд, педагогикада “Высший пилотаж” дип атала да инде.
Галия апа минем туганым да, беркемем д тгел. Мин фкать аны эшлрен сокланучы м “Их, башкалар алар кебек эшлслр, алар кебек яшслр иде!”, дип телп торучы м туры килгнд, Галия апа белн берглп, трле итди эшлр башкаручы галим м язучы.
нвр Хйри, галим м язучы, Казан
Минем язмам кренекле галим м язучы, тремче, Санкт- Петербургтагы Фннр м снгатьлр академиясе академигы, Россияне м Татарстанны атказанган мдният хезмткре, Татарстан Республикасыны атказанган фн эшлеклесе, Халыкара Кол Гали, республика клм Ризаэтдин Фхретдин исемендге фнни, амал Влиди исемендге дби премиялр иясе нвр Хйри турында. Тормышта з юлын, з урынын тапкан, кпкырлы эшчнлеге, фнни хезмтлре белн бтен дньяга танылган зур галимне ихтыяр кче, рухи ныклыгы м гыйлемг омтылышы; аларны гади авыл малаен олы максатына илтеп иткере турында...
Аксубай якларында Шрбн исемле бик кркм бер авыл бар. Аны 1100 еллык тарихы ис борынгылыгын исбатлаучы олы длилдер. нвр Нип улы Хйруллин (нвр Хйри), 1947 елны 2 декабренд н шушы зур тарихлы авылда дньяга килгн.
Шрбн сигезьеллык мктбен тмамлагач, ул Аксубай урман хуалыгында ир-атлар белн кара-каршы торып урман кискн, тракторчы м комбайнчы ярдмчесе булып эшлгн. 1963 елда 9 сыйныфка укырга кереп, 1966 елда Татарстанны Октябрь, хзерге Нурлат районындагы Колбай–Мораса авылы урта мктбен тмамлаган. дбиятка м тарихка мхббте шул мктпт формалашкан.
нврне балачагы – Бек Ватан сугышыннан согы бик авыр, михнтле чорларга туры кил. Илклм ачлык, ялангачлык, херчелек, бер телем икмк крерг тилмереп яшгн еллар... й ул вакытлар, й ул кысыр ашлар!... Ач лемнн саклап калган и тмле ризыклар мгаен шулар булгандыр... Ул заманнардагы татар авылын бердмлек, галинаб хезмт м ыр саклап калгандыр...
нилрене кич утырулары да брн ярыгына кыстырып куелган чыра уты яктысында; ле стенада, ле мичт лл нинди серле клглр биеш... Рафик абыйсы белн нврне кндлек бурычларыны берсе – ркнне бер кочак утынны чыра итеп нечк телемнрг телеп, аларны бйлп, мич башында киптер м кич утырганда янып барган чыраны кмерле башын сулы савытка коеп тшереп, чираттагы яа чыраны брн ярыгына кыстырып кую, кыскасы, кич утыручыларны яктылык белн тэмин ит (бгенге Чубайслар!)... и кызыгы иртн була – кич буена янган чыра корымыннан йзлре ала-колага йлнеп беткн, бер-берсен карашып рхтлнеп клешлр... Вакыты булып йд туры килс, й хуасы Нибулла абзый да ялындырып тормый, кич утырганда шул кадр молы м матур тавышы белн борынгы татар халык ырларын ырлап ибр...
с тшкч нвр зе д тисеннн калышмый... 1966 елда ул бик зур конкурслардан теп, Казан театр училищесына укырга кабул ител.
Шатлыгы зур, лкин нврне торыр урыны юк шул!.. Мен шунда башлана инде тормышны сынаулары, Казанда кайнаулар!…
Лкин, бала вакыттан михнтк, нужага, авыр эшк пешеп скн тырыш, эшчн, зсзле-т м сабыр-тзем авыл егетен шрне леге сынаулары, кырыслыклары романтика гына булып тоела. Щапов бакчасы – йортсыз-ирсез авыл егетен зен сыендыра. Ягырлар башланып коры ир калмагач, шул ук бакчадагы куе яфраклы биек агач башларына рмлп менеп, ботакка атланып, агач кссен кочаклап йокларга йрн. Яфраклар коелып, агач башларында да куну ммкинлеге калмагач, нвр, карагы тшг, шул тирдге зур йлрне подъездларына, подвалларына, чормаларына кереп урнаша. Елга порты, тимер юл вокзалы, автовокзал заллары, Тукайлар, мирханнар яткан Яа Бистдге татар зираты да еш сыендыра аны...
Шулай ч ай Казанны михнт-газап казанында кайнагач, аа бер кечкен ген фатирга урнашырга насыйп була... Вакытлыча пропискага да кер бхете тигч, нвр атна саен, ял кннренд ч кешег 60 ар тонналы кмер, цемент вагоннары бушатып йреп, тоннасына бер сумнан бераз акча да эшли башлый м укуын да двам ит. Тырышып укып, вагоннар бушатып, кичлрен театрда спектакльлрдге массалы кренешлрд катнашып йри торгач, беренче курс та тмамлана... Ул вакытта училищеда татар телен м дбиятын Казан длт университетыннан килеп, галим Вахит ага Хаков укытып йри. Ул, дреслрдн со рвакыт, егетк: «нвр, сине башы эшли, йбт укыйсы, син фн кешесе булырга тиеш, йд, университетка кч!» – ди. нвр документларын алып университетка кит м имтиханнарын бик уышлы тапшырып, тарих-филология факультетыны татар теле м дбияты блеген укырга кер... Мен шунда башлана инде белемг омтылучан егет чен гаеп тылсымлы фн тормышы... Аны француз телен йрн тркемен билгелилр. студент гарп теле укытучысы Лена Климулла кызы Таиеваны рхсте белн гарп теле дреслрен йри башлый... нврне деканатка чакырып, университетны эчке тртиплрен буйсынмыйча, зе телгн фн йрнгне чен бу уку йортыннан куылачагын хбр итлр... Егет тезлнеп сорагач кына аа мрхмт итеп, гарп телен йрнерг рхст бирел... Лкин бер ел двамында стипендия тлм шарты белн... Ул бу шартка шатланып ризалаша, хер, таш кисрг д зер була, бары тик гарп телен йрндн ген тыймасыннар... Тагын бер ел буе атна саен вагон бушатулар... Юк, юк, ул бернинди эштн д авырсынып тормый... тннр буена тылсымлы гарп телен йрн – зе нинди зур бхет бит ул!
нвр университетны I курсын тмамлаганда, инде IV курсны тмамлап гарп теленнн длт имтиханнары тапшырып йрче, зеннн олы студентларга булышып, ярдм итеп йри... Кне-тне шгыльлн – з нтилрен д бир башлый. Аа декан да игътибар ит м Мскг – Кнчыгышны йрн институтына кчерерг кирклеген йт. нвр инде катлаулы борынгы кулъязмаларны укып йрнеп, алар буенча курс эшлре язып, студентларны бтенсоюз фнни эшлре конкурсларында да катнаша башлый... мма лкин тормышны з кагыйдлре бар шул... II курста укыганда ул бтен кешене шаккатырып, 21 яшенд йлнеп куймасынмы!... Башкалар ти-нисеннн акча сорап укыр-укымас йргн бер вакытта, укуы стен, авыр гаил йген д твккллп з илксен алган кыю м булдыклы егет читтн торып уку блеген кч... Барысы 6 ел укып, 1973 елда университетны тмамлаганда, ул Казанны 80 мктбенд гарп теле укытучысы м Татарстан длт музеенда борынгы кулъязмалар буенча белгеч булып эшлве стен, инде зе университетта гарп теле м иске татар теле укытып йри. Шулай ук педагогия институтыны татар теле м дбияты кафедрасында иске татар теле дреслре алып бара. Дрт урында эшлп йргн килеш университетны да бик уышлы тмамлап куя ул... Аны борынгы кулъязмаларга багышланган диплом эшен аспирантурага кереп диссертация итеп эшлрг киш итлр...
Матбугатта беренче язмалары 1960 еллар ахырында, 1970 еллар башында крен башлый. Гарп, фарсы, трек м трки теллрд телс кайсы гасырда язылган м басылган китапларны укый м трем ит белче яшь белгечне яхшы исеме фн даирлренд бик тиз таралып лгер м 1974 елны маенда аны борынгы чыганаклар буенча югары зерлекле яхшы яшь белгеч буларак, Г.Ибраимов исемендге тел, дбият м тарих институтыны яа оешып килче татар итимагый фикер тарихы блеген и беренче фнни хезмткрлрне берсе итеп эшк чакырып алалар м ул шул блект 1991 елны ноябрен кадр эшли...
Институтта эшлгнд нвр яныннан кннр буе кеше зелми, яшь аспирантлардан алып фн докторларына кадр борынгы чыганакларны укытып трем иттереп алу чен аа чират торалар. нвр беркемне д кире бормый. Институтта дистдн артык блек булса, шуларны барлык фнни хезмткрлрен бертуктаусыз ярдм иткне чен нврг «Аяклы энциклопедия», «Самородок» дигн кушаматлар тагалар. «Эшлгнем – кеше чен булса, трибм – зем чен» – дигн фикер белн яшче м эшлче нвр бу институтта чын мгънсенд югары зерлекле белгеч, исеме илклм м дньяклм танылган галим булып итеш...
Улы Айдарга ике яшь тулган – 1970 елны 8 февралендге 40 градуслы змрир салкын тненд кршелреннн ут чыгып, болар яши торган тавык сараена да кчеп, 10 минут эченд янып бетеп, бернрссез килеш, бала ктреп кышкы тнге урам уртасында калалар... Фатир хуалары боларны яадан з йлрен кертми... Шуннан со, тзелеш мйданында каравылчы дусты янына барып, аны каравыл енд торалар. Бернич кннн со, ул вакытта зе фнни хезмткр булып эшли торган Татарстан длт музеены директоры Владимир Дьяконов нвр абыйны чакырып ала да: «Торак урыны булганчы, кпме кирк – шул кадр зе эшли торган дбият блегенд яшгез!» – дип йтеп чыгара. Алар чен бу да бик зур ярдм була. Шулай итеп, алты ай музейда яшгч, нвр абыйны авыр хлен кереп, яхшы гарп теле укытучысы буларак аны хезмтен бялп, ул вакыттагы мгариф министры Мирза Мхмтов зе юллап йреп, нвр абый гаилсен Казан шрене Нариман урамы артындагы тар гына бер тыкрыктагы иске агач йдн бер блмле фатир алып бир. (Анда кчеп яши башлаганда аларга «алдагы елда бу й стелеп, сез яа фатир алачаксыз» дислр д, алар анда 15 ел торып, башка ирг кчеп киткнд д ле ул йортны стмилр...) Бу йд алар 15 ел торалар. Утын ягыла торган зур мичле, тузган, ике катлы иске агач йне икенче катындагы бер блмле кечкен фатир да аларга патша сарае тсле тоела. Тннр буена тп эшендге институтны план эшлрен язып, фнни хезмтлр стенд эшли. Шулай итеп, нвр абый гаилсене торак шартлары яхшырганчы, ягни 50 яше тулганчы, 7 урында эшлп йри м барлык эшлп тапканы утын алып иске фатирын ылытырга, гаилсен тэмин итрг китеп бара...
1970 елдан башлап, 35 ел двамында, тп эше белн бер к вакытта: Казан длт университетында, Казан длт педагогия университетында, Казан длт мдният м снгать университетында, Казан длт медицина университетында, Казан авыл хуалыгы академиясенд, Татар укытучылар белемен ктр институтында, Г.Ибраимов исемендге Тел, дбият м тарих институтында, Татар длт кллиятенд (хзерге Татар гуманитар институты), Казан шрене Укытучылар йортында м башка уку йортларында гарп телен, иске татар телен, рухи мдниятебез тарихын, ислам дине тарихын, халык медицинасы тарихын, халык педагогикасы тарихын .б. фннр укыта. 1986 елны октябреннн 1996 елны июнь аена кадр Татарстан Милли китапхансене фнни кишчесе булып эшли. 1974 елдан башлап Татарстан Милли музеены Гыйльми совет гъзасы буларак та эш алып бара.
1991 елны ноябрь аенда, борынгы чыганаклар белн эшлче трибле белгеч буларак, аны «Мирас» журналын оештыру чен шул журнал редакциясен эшк кчерлр. Анда ул, баштан тарих, флсф м рухи мирас блеге мдире, аннан со аваплы срктип, баш мхррирне беренче урынбасары, соыннан ислам динен йрн блеген оештыргач, 1995 елны июль аена кадр, ягъни журналдан киткнче, шул блекне мдире булып эшли. 1995 елны июленнн 1996 елны июнен кадр Казандагы «Синдикат» акционерлар мгыятенд «Рухи яарыш» фонды директоры була. 1986 елдан ярты ставкага эшлп килгн нвр Хйри 1996 елны июненнн Татарстан Милли китапхансенд баштан гыйльми срктип, баш китапханче, аннан со директор урынбасары, хзерге вакытта Милли китапханне сирк китаплар м борынгы кулъязмалар блегенд баш фнни хезмткр ул.
Монда ул бек мгърифтче галимебез Ризаэддин Фхреддинне кп кен китапларын бгенге укучы аларлык телг трем итеп китаплар бастырып чыгара м бу эшен ле д двам ит... ле яа гына, нвр Хйри, милли тарихыбыз чен биниая кыйммтле булган, зур клмле хезмтен эшлп бетергн. Аны клме д 1500 битк иткн, ул татар м рус теллренд 750 шр бит булып, ике томда басылып чыгу чен зерлн. нвр абый – милли тарихыбызга караган и борынгы м и беренче язма чыганак – 922 елда Идел буе Болгар длтен ислам динен рсми длт дине итеп игълан итрг килгн илчелекне аваплы срктибе хмд Ибне Фазланны сяхтнамсен тп нсх кулъязмасыны факсимель кчермсеннн турыдан-туры борынгы – классик гарп теленнн бгенге татар м рус теллрен трем итеп, фнни эшкртеп, матбугатка зерлне тгллгн. Текстны р сзен глоссарий-сзлек тз эшен башкарып, татар м рус теллренд трем текстны эшлп бетергн, фн тарихында ле беренче тапкыр кулъязма китапны басма текстын гарпч компьютерда басып куйган. Бик четерекле фнни алатмалар язу эшен д тгллп, бу фундаменталь хезмтне д нвр абый ншриятк тапшырган.
Моннан тыш, ул ле бген бек татар мгърифтче галиме Ризаэддин Фхреддинне сайланма хезмтлрене ч томлыгын м аны иатына караган зене язмаларын бер томга туплап, барысы дрт томлык ыентыкны матбугатка зерл белн мшгуль...
нвр абый тарафыннан ХIХ–ХХ гасыр татар мгърифтчелрене м диплрене кптрле китаплары трем ителеп басылып чыккан. Аларны кайберлре – аерым китаплар булып, кайберлре – баштан журнал басмасы булып м соыннан тагын китап булып, кайберлре – бер ыентык китап эченд бернич китап булып днья кргннр. Мен шуларны барысын берг исплгнд, нвр абый трем итеп матбугатта бастырып чыгарган китапларыны гомуми саны 83 к ит. Шуларны чесе – зе язган, автор китаплары: «Шри Бану – Шрбн кыйссасы», Чаллы, 1996; «Ислам дине бйрмнре», Казан, 1996; «Ризаэддин Фхреддин срлренд трбия – хлак мсьллре», лмт, 2004.
Шулар стен, нвр абыйны бик кп темаларга багышлап язылган 800 лп фнни хезмтлре матбугатта басылган…
Бу фнни хезмтлр бик кп мсьллрг, шул исптн тел тарихы, дбият тарихы, татар халкы тарихы, Идел буенда ислам тарихы, мдният тарихы, снгать тарихы, татар халык медицинасы тарихы, халык педагогикасы тарихы, татар халкыны итимагый фикер тарихы, татар язу тарихы, татар халкыны рухи мдният тарихы, татар авыллары тарихы, Уфадагы Диния Нзарте тарихы, татар халык этнографиясе, кабер ташлары, Корън Кримне тремлре м аны матбугатка зерл, ХIХ–ХХ гасырларны мшр татар мгърифтчелре м диплре Г.Курсави, Ш.Мрани, К.Насыйри, Р.Фхреддин, М.Бигиев, З.Камали, Г.Ибраимов, Р.Гайнетдин, Г.Акыш, Г.б.Слйман, Низаметдин, М.б.М.Йортыши, М.Х.б.Хсен м башкаларны иат мирасларын йрнг м аларны гаять авыр катнаш теллрдн алатмалы (аннотацияле) трем итеп яадан халыкка кайтару кебек мим мсьллрг багышланганнар.
нвр абый бер к вакытта трле очерклар м публицистик мкаллр язу белн д шгыльлн...
Алар Татарстан радиосында журналист Гадил Нургали белн икесе берг «Балкыш» тапшырулары кысаларында 15 еллап татар халкы чен хлакый трбия дреслре алып баралар. нвр абый, аннан со «Яа гасыр» радиосында да озак еллар даими рвешт трбия-хлак мсьллрен багышланган чыгышлар ясый. Аны «Татарстан» радиосы м телевидениесе, «Яа гасыр» радиосы м телевидениесе тапшырулары кысаларында ясаган чыгышлары гына да 3000 г ит...
нвр абый бик кп республика, бтенсоюз, бтенроссия м халыкара фнни конференциялрд катнаша; «Белем» мгыяте кысаларында 30 ел двамында республикабызны бик кп авыл, район м шр хезмт иялре каршында, илебезне трле шрлренд яшче миллттшлребез алдында сйлгн кп трле темаларга багышланган дист менрч фнни лекциялре д халык хтеренд саклана ле…
нвр абый 20 еллап инде Татарстанны «Слт» яшьлр оешмасы белн д кулга-кул тотынышып эшли, яшьлрне олуг тарихыбыз белн таныштыра, халкыбызга карата мхббт хислре трбияли.
нвр абый белн Альмира ханым белн бер дигн ул м кыз трбиялп стергннр. Инде оныклары чен кадерле би белн бабай алар. Уллары Айдар да злре кебек филология лксен сайлаган. Кызлары Айгл – халкыбызны и метле, талантлы ырчысы. Ул «Башмагым», «Алтынчч» операларында баш рольлрд ырлап, тамашачы мхббтен тагын бер кат яулады.
Кыскасы, заманыбыз Каарманы дип атар идем мин кренекле якташым нвр Хйрине!
Талия САФИНА,Казан шрене 15 нче мктбе укытучысы.
нвр Хйри: “Болгарны ктргнд Билрне онытырга ярамый”
нвр Хйри изге Билр иренд дога кыла
мультимедиа
Аудио
· Тарихчы галим, язучы нвр Хйри белн гм
o тыла
26.05.2010
22 елны 21 май кненд Билрд ислам дине Болгар длтене рсми длт дине итеп игълан ител
Апрель аенда Казанда тарихи м мдни йкллрне торгызу вкыфы ткъдим ителде. Татарстанны элекке президенты итклячк бу вкыф Болгар м Зя тарихи йкллрен торгызу белн шгыльлнчк. Тантанадагы чыгышында Митимер Шймиев Шри Болгарны Болгар длтенд ислам дине кабул ителгн урын дип атады.
мма кайбер галимнр моны белн килешми. Болгар длте тарихын, ислам кабул итне йрнгн галим, язучы нвр Хйри “Азатлык” радиосына Болгар длтене башкаласы Билр булган м ислам нкъ шунда кабул ителгн, тарихи йкллрне торгызганда Билр игътибар згеннн читт калырга тиеш тгел, дип белдерде.
Нвр фнде, согы вакытта югары даирлрд Болгар тыюлыгын ктр, Зя тыюлыгын ктр турында кп сйлн. Татарстанны элекке президенты Минтимер Шймиев бу эшк зе алынмакчы. зене чыгышларында ул “Болгар ирен ктрерг кирк, чнки ул Русияд ислам дине кабул ителгн тарихи урын” дип кил. Болгарны ктрерг кирк дигнд, нишлптер, Билр телг алынмый. Грч, тарихчыларга мгълм, ислам дине Болгарда тгел, Билрд кабул ителгн. Сез, галим буларак, шушы мсьлг ничек карыйсыз м гомумн ачыклык кертсгез иде?
– Мин галим буларак, бигрк т дин тарихын м борынгы Болгар чорын йрнче буларак, илбашыбызны шушы сзен ишеткч, сискнеп куйдым. м миа аны чен бик кыен булып китте, чнки фн дньясына мгълм, ислам дине Болгарда тгел, борынгы Болгар длтне беренче башкаласы, рус чыганакларында “великий город”, татар чыганакларында “бек шр” Билр дип телг алынган шрд кабул ителгн. Крсе, бу проектны эшлп, аа ткъдим итче кайбер галимнр безне милли тарихыбызны шул кадр тирн белмилрдер.
чынлыкта Болгар длтене башкаласы Билрд булган м 921 елны 21 июнь кненд Болгар падишахы Алмыш Силек улы зене бер улын Багдад хлифсе Мохтадир Биллхк хат белн ибр. Хатында шундый юллар була:
Билр храблре
“Безне ммлктебезне чит дошман ммлктлре талыйлар, авылларыбызны, шрлребезне яндыралар, халкыбызны сирлекк алып китлр. Шушы дошманнардан сакланырлык кальгалар, ныгытмалар тзер чен безг яхшы мхндислр, архитекторлар, ислам дине белгечлре, фикх, ягъни ислам юриспруденциясе белгечлре, укытучылар, табиблар м башка трле тп нр иялрен ибрсгез иде”.
Шулай ук хатта шундый фикер йтел: “Сез безг шрлребезне ныгытырга ярдм итсгез, без ислам динен рсмилштереп, длт дине итеп игълан итр идек”.
лбтт, хлиф моа бик сен. Кайдадыр ерак, тньякта урнашкан бик бай, дньяны данын зенд тоткан Болгар длтене з ихтыяры белн ислам динен кабул ителе ктелмгн зур бхет санала. Хлиф тиз арада кп белгечлрдн торган зур илчелек оештырып, Болгарга юлга чыгарга мер бир. Илчелек иткчесе итеп хлиф зене якыннарны берсе Схсн рфсиби дигн кешене билгели м аваплы сркатип итеп шул чорны танылган гарп сяхтчесе, язучы, тарихчы галим хмд Ибн Фазланны билгели.
Алар Черемшан елгасыны Иделг тоташкан иренд, Млкс дип аталган урында (бген ул Димитровград дип атала) Иделне кисеп чыгып Болгар длте башкаласына таба хркт итлр. Дрт кн, дрт тн барганнан со Кече Черемшан елгасын кисеп чыгып, ялга тукталганнар. Ял иткн урыннары бгенге лки районына кер.
Болгар патшасыны дрт улы аларны каршы алырга кил. Азык биреп, ял иттергннн со, алар кузгалып, юлны двам итлр. Туктап калган урын, Иске Камка авылы янында, башкалага, ягъни Билрг, бер тлек юл ераклыгында була. Шушы ирлрне ткнд Болгар бтенлй сул якта кала, аа борылып караучы да булмый. Башкалага бару маршруты Билрг кадр барып ит.