Хзер без Болгар дип белгн урын ул вакытта нинди хлд була?
– Ул вакытта бу сд крваннары су юлы белн килеп туктый торган уайлы ир булган. Кечкен ген авыл статусында сд гаване була. Билрг 14-15 чакрым калган ирд Алмыш падиша зене якыннары белн илчелекне каршысына чыга. Бу урында бгенге Норлат районыны борынгы Билрне саклаучы кальгаларны берсе Колбай-Мораса дигн авыл янындагы ки тугайда Алмыш патша илчелекне каршылый. Ат стеннн тшеп, кунакларны исн-имин килеп итен шкер итеп, алдан зерлп куелган и эчендге тклрне килчелр стен сиб. Бу аеруча зур хрмт крст билгесе. илчелек бик зур – биш ме ярым кеше, дрт ме баш ат, дя, ишк м башка ан иялре.
Феодал йорты
Илчелекне килеп иткн кне 922 елны 18 май якшмбе кнен туры кил. 922 елны 21 май пнешмбе кненд илчелекне иткчелеге зур тантаналы чарага бара, Билрд Болгар длтне бтен бек атакалы шхеслре ыелып дулкынланып ктеп торалар. Болгар длтене ул чордагы чиклре бгенге стерхан шре тирсеннн, Каспий дигезе буеннан башлап, бгенге Пермь лксене Сыктывкар тирлрен кадр булган.
Шушы кадр ирлрдн килгн кунаклар белн берг тантана башланып кит. хмд Ибн Фазлан хлифне Алмыш патшага язган мргать хатын укый. Аннан со хлиф ибргн кчтнчлрне лш, ислам динене байрагы, чалма, чапан кидертеп намаз укыла, дога кылына. Бик кп халык ыелган була. Шушы чараларны тгннн со ислам дине Болгар длтене рсми длт дине итеп игълан ител. Бу чаралар мигъ мчете каршындагы мйданда т.
Шуннан илчелек з эшен кереш. хмд Ибн Фазлан шригать нормалары, кагыйдлре тгл тлме дип тннр йокламыйча зенч ревизия ясый. Бер тнне ул азанны ишетми кала м иртн мчетк кереп мзинг йт: “Ниг син йоклап калып, бер азанны йтмде?” Мзин йт: “Гафу тенм, карагыз ле, урамны теге ягында кояшны кызылы ле бетмгн, монда та ату барлыкка килде. Шушы ике шфкъ кызыллыгы арасында без кеше гдсен ерактан танып, ике ук ату ераклыгындагы кешене танысак, яис алдыбызда булган ак м кара еплрне аеру танылса, бу вакытта без азанны йтмибез. Бишенче азанны йтерг карагылык юк. Безд табигать шартлары шундый, сезд кн-тн озынлыгы ел двамында бер трле”.
– гр Билр шул кадр зур шр, Болгар длтене башкаласы булган икн, ни сбпле ул онытылган, ни сбпле беренче планга нкъ мен Болгар чыккан?
– Моны сббе безне татар тарихына, татар миллтен ниндидер чит дин дошманы итеп карый торган шовинист рус галимнре тарафыннан ктреп чыккан ялгыш караш. Алар безне бай милли тарихыбызны танырга телмилр. Болгар длте длт булып унынчы гасырда гына, Ибн Фазлан килеп киткннн со гына барлыкка килгн дилр. Бу чын ялган.
Борынгы Греция, Борынгы Иран м Болгар длте и югары мдниятк, и югары цивилизацияг ия булган ч бек длт булган. Европада и кчле империя тзегн Болгар длтен сай тарихлы итеп крстерг тырышалар. Болгар длтене башкаласын алар Болгар шренд дип крстлр, длт белн ассоциациялп башкаланы да Болгар дип атыйлар. Шуа кр проектны зерлчелр д рус чыганакларга нигезлнеп, ислам дине Болгарда кабул ителгн дип илбашыбызны ялгыз фикерг этрерг ммкин.
Болгарны м Зяне ктр чен 800 миллион сум бленеп бирел дип ишеттем. Бирелсен, ктрелсен, мин моа сенм ген. Лкин, Болгар ктрелгнд Билр онытылырга тиеш тгел. Билрд археологик казыну эшлре ткрелеп, кемпинглар, автостоянкалар, кунакханлр, мчет тзелеп, бер дигн туристик зкк йлндереп була. Анда ле “Слт”не д “Фнсар” кече фннр академиясе бинасы тзелерг тиеш иде. Шуа кр бу проектка, ичшиксез, Билрне д кертерг кирк.
нвр Хйри "Слт" балаларына борынгы Билр турында сйли
Безне язмаларны Facebook челтренд д кзтеп бара аласыз.
Язмада хата крсгез, безг хбр итегез: azatliq@rferl.org