Азіргі замандаы лемдік діндер

Дін – адамны оршаан лем мен трмысты дниелерді тануыны ерекше пішіні, сенімге негізделеді. Сенімні орын алуы ндылытарды арнаулы жйелерін жзеге асыру мен алыптастыруа негізделеді, сол сияты ойлауды млшері мен мінез-лы, болмысты лгілерін алыптастырып, адамдарды діни йымдара бірлесуіне трткі болады. Бл маынада дін оамды сананы пішіні ретінде орын алады. Ежелгі адамдар, здеріні діндерін ра отырып, таза этникалы ажеттіліктерге назар аударды жне з дайларыны кмектеріне сйенеді. Уаыт те келе, бір діни нанымдар мен сенімдер ыыстырыла бастады, енді біреулері осы уаыта дейін жаласын табуда. Олармен бірге лтты алышарттары тыыз байланыста орын алан діндер орын алуда. Олар сол пайамбарлары шыан халыты армандары мен мдделеріне атысты болып оймады, сонымен бірге р трлі материкте, р трлі мемлекеттерде орын алан олар адамдарды жаны мен аылдарын иелік етеді. Олар лемдік діндер болып саналды.

лемдік дін – бл дін, яни белгілі территорияда ке таралыма ие болады жне белгілі леуметтік ауымдастыта , р трлі лемні елдері мен трлі континенттерінде сипат алады [1]. лемде белгілі наты лшемдер орын алан, яни лемдік дінні белгілі бір тріне лайытандырылады. Бл стандарттар ЮНЕСКО тарапынан сынылады:

§ адамдарды ірі ауымдастыыны бірлестігі;

§ кптеген елдердегі р трлі халытарды арасында ізбасарларыны болуы.

Кеестік ылымда баалауды осымша лшемдері олданылды, яни баса діндерді ыыстыруа жадай жасап, лемдік дін шін лайыты деп есептелмейді:

§ лемдік дін лтты кірігуді анытаушы факторы болмауы тиіс;

§ айын да наты философиялы мектепті сас баыттар бойынша жеткілікті алыптастырылуы;

§ лемдік тарихты озалыс барысына ыпал, лемдік нер жне таы басасы, оны стіне, лемдік дінні мдениеті барлы елдерде абсолютті трыда сас болып сипатталмайды [2]. Бл лшемдер бойынша ш негізгі лемдік дін орын алады: буддизм, ислам, христианды. Оларды екеуі (христианды пен ислам) аврамды діндер деп аталатын дін атарына енеді. Буддизм дінге араанда философия деп санауа лайыты.

Дние жзіні діни жйесінде анарлым ке таралан дін трі - христианды, бізді дуірімізге дейін I асырда пайда болады Иудейде – Рим империясыны шыыс провинциясында. Христианды негізінде - дай-адам Иисус Христ туралы ілім, оны лы даймен, яни адамдара мейірімді рекеттерімен келіп, мір сруді аидаларын ала тартады. Ол адамдарды кнларын кешіріп, дін жолымен оларды крген орлытары мен иындытарын крест арылы жеілдету шараларын жола ояды . Христиандарды асиетті Жазбасы - Библия з алдына мынадай гімелер жиынтыын райды, яни дай адамды іздеген, бл дайды адамдара арата айтылан пікірі.

Христианды – кн идеясы мен адамдарды тару. Адамдар дайды алдында кнар, бл наты айтанда оларды тепе-те алыпа тсіреді. Христианды адамдарды лемні блінуі мен атыгездіктен орап, ділдік пен айырымдылыа шаырды. атыгездік рдайым жазаланады, ал мейірімділік рекеттер марапатталады, жоары сот жзеге асады жне р тла зіні іс-рекетіне арай лайыты жазасын алады [3].

1054 жылы христианды шіркеуді негізгі алышарттары жзеге асады, ыдырау сипат алады Шыыс (православ орталыымен Константинопольдегі (азір Стамбул) жне Батыс (католиктік) Ватикандаы орталыымен. Анарлым берік станым христианды Еуропа, Америка жне Австралия елдерінде саталады. Православ негізінен шыыс Еуропа мен Жаын Шыыс халытарыныі арасында наты орын алады. Православ кілдеріні ішінде анарлым санды клемі жаынан кп лттар — орыстар, украиндытар, белорустар, гректер, румындар, сербтер, македондытар, молдавандар, грузиндер, карелдер, коми, сол сияты Поволжья халытары (мари, мордва, удмурттар, чуваштар). Православтарды ошаы АШ-та, Канадада, Батыс Еуропаны біратар елдерінде орын алады. Католиктік Солтстік жне Отстік Америкада ке таралан. Католиктерге итальяндытар, испандытар, португалдытар, француздарды бір блігі, белгиялытарды кп блігі, австриялытар мен немістерді бір блігі енеді (ГФР отстік ірі), поляктар, литвалытар, хорваттар, словендіктер, венгерлерді кп блігі, ирландытар, украиндытарды кейбір бліктері ( униатты немесе грек-католиктік негізде). Азиядаы католиктікті ірі ошаы болып Филиппиндер саналады (испанды отарлаушыларды ыпалы). Кпшілік католиктер Африка, Австралия, Океания елдерінде [4].

лемдік діндерді ішіндегі е жасы - ислам, б.э.д. VII асырда бастау алып, Арабия жартылай аралыны араб тайпаларыны арасында негізі аланады. Исламны ізбасарлары - 1 млрд-тан астам адам. Негізін алаушы – Мхаммед, тарихи тла, 570 жылы Мекке аласында дниеге келеді. Меккеде аса рметті деп саналатын орын болды, араб тілінде — аба. Мхаммедті анасы оан алты жас толанда айтыс болады, кесі лы туанша айтыс болады. Мхаммед атасыны олында трбиеленеді, кпке адірлі, біра кедей трады. 25 жаста ол кйеуі айтыс болан бай йел Хадиджаны шаруашылыын басарушы болады, біраз уаыттан кейін оан йленеді. 40 жасында Мхаммед діни уаыздаушы ретінде халыты алдына шыады. Ол зін дайды (Алла) пайамбары етіп таайындаанын тсіндіреді. Уаыз Меккені басында отырандара намайды, Мхаммедке 622 жылы Ясриб аласына оныс аударуа тура келеді, кейінірек Медине атауына згертіледі. 622 жылы мсылманды ай кнтізбесі бойынша жыл басы, ал Мекке — мсылман дініні орталыы болып саналады. Мсылмандарды асиетті кітабы ран з алдына Мхаммед пайамбарды уаыздарыны делген жазбасын райды. Мсылмандарды аят-хадистерінде Суннаны рлі ерекше – Мхаммед пен Шариатты мірлері туралы сиет гімелерден трады — мсылмандар шін міндетті болып саналатын ережелер мен принциптерді жиынтыы. Мсылмандар шін е лкен кнні бірі -сім алушылы, араа салынушылы, мар ойындары мен ерлі-зайыптыларды бір-біріне деген адалдытарыны болмауы. Адамдар мен жануарларды бейнелеуге тыйым салынды, сол шін мсылмандарды мдени имараттары – мешіттер – тек ана ою-рнекпен кмкеріліп, безендіріледі. Исламда руханилыты аидалары басшылыа алынады. Молда (дін ызметкері) кез келген мсылман болып саналады, ол ранды жасы білуі ажет, сол сияты мсылманды задар мен дайа сыйынуды ережелері мен аидаларын мегеруі шарт. Мсылманны ислам шарты бойынша негізгі міндеттері бесеу –ибадат ету, лшылы, да оу, садаа беру жне ажылы [5].

VII асырды екінші жартысында негізі аланан ислам екі тармаа жіктелген: суннизм мен шиизм. Сунниттер мсылмандарды 80% -а жуыын райды. Шиизм Иран мен Отстік Иракта бар. Бахрейнде, Йеменде, Азербайжанда жне Тжікстанны трындарыны жартысы — шииттер.

Суннизм мен шиизм біратар секталардан трады. Суннизмнен ваххабизм шыты, ол Сауда Аравиясында кшіне енген, шешендер мен Даыстанны кейбір халытарыны арасында ке таралан. Негізгі шииттік секталар - зейдизм мен исмаилизм, атеизм мен буддизмні ыпалы басым [4].

лемдік діндерді ішінде е ежелгісі - буддизм, яни ндістанда б.э.д. І мыжылдыты ортасында туындаан. Одан кейін ндістанда 15 асыр бойы билік еткен буддизм орнын индуизмге береді. Алайда буддизм широко Азияны Отстік-Шыыс елдерінде ке таралады, сол сияты Шри-Ланкаа, ытайа, Кореяа, Жапонияа, Тибетке, Монголияа таралады. Буддизм жатастарыны саны жуы шамамен - 500 млн. адам. Негізін салушы - Сиддхартха Гаутама Шакъямуни, халы арасында – Будда атауына ие, бны маынасы – кілі ктерікі, шаттанан, ол княз отбасынан болады. Ол те ауатты отбасында мір среді жне 29 жаса келгенше сарайды маынан шыпайды. Жан-дниесіні трткісі жас слтан шін трт кездесу болып саналады. Е басында ол артайан шалды креді, рі арай иналыстары мен лу стіндег жадайларды елестетеді. Осылайша Гаутама крілікті, сыраттылы пен лімді біледі — бл барлы адамдара лайыты екендігін аарады. Содан кейін ол кедейлікті кйін кешкен шалды креді, оан бл мірден еш нрсені керегі жо. Бны барлыы жас слтанды атты ойа батырады, адамдарды тадырлары туралы тере ойа батырады. 29 жасында ол тауа жана айналып, мірді сырын ынысы келеді. Тере ойлау мен пайымдауды нтижесінде ол 35 жасында Будда атанады — кемегер тлаа айналады. Буддизмні негізгі идеясы – 4 ізгілікті, игі шынайылы болып саналады: мір – бейнет, азап шегу; бейнет, азап шегу себептері - адамдарды ынта-жігері мен мтылыс-штарлытары; азаптардан тылуа болады, яни лайыты жолдары мен амал-тсілдері бар.

Христианды пен исламнан айырмашылыы буддизмде дайды лемні жаратушысы жне оны басарушысы деген идея орын алмайды. Буддизм іліміні мні р адамды ішкі еркіндікті іздеу жолына шаырады, мірде ізгі жолдарды серік етуге жмылдырады [5].

Бірінші мыжылдыты басында буддизм екі тармаа ажырады. Оларды біріншісі- тхеравада, немесе хинаяна, — сенушілерден тауалы жолдан туге шаырады. Оларды ізбасарлары — тхеравадиндер —Мьянмде, Лаоста, Камбоджада жне Таиландта мір среді (бл елдерді 90%-а жуы трындары ), сол сияты Шри-Ланка трындары ( 60%).

Буддизмні таы да бір тармаы — махаян — миряндытарды да орануа дрмені бар екендіктерін айатайды. Махаян ізбасарлары кбінесе ытайда (оны ішінде Тибетте), Жапонияда, Кореяда, Непалда. Буддистерді кейбіреулері Пакистанда, ндістанда, сол сияты Солтстік жне Отстік Американы ытайлы жне жапонды иммигранттарыны ортасынан да табылады

 

 

Синтоизм діні

Синтоизм – бл Жапонияны VІ-VІІ асырларда алыптасан дстрлі діні. "Синто” ("дайлар жолы”) ежелден жапондытар дріптейтін дайлар мен рухтар лемін ("ками”) білдіреді. Синтоистер здеріні діндерін кн дай-анасы жне жапон императорларыны ілкі анасы саналатын Аматэрасудан бастау алады деп есептейді. Аматэрасу – синтоистік дайлар пантеоныны басты дайы.

Синтоизм аидалары VІ-VІІІ асырлара жататын басты ш дереккзге негізделген, олар: "Кодзики”, "Нихон секи” (тарихи-жылнамалы жина), "Синсэн седзироку” (генеалогиялы тізімдер)

Синтоизм жапонды дниетанымды алыптас­тыруда маызды рл атарды, ол басты бес концепцияа негізделді. Бірінші концепцияа сай, лем здігінен пайда болан, лем жоары кш арылы емес, здігінен реттеліп отырады. Екінші концепция жер бетіндегі мір уатын сипаттайды. шінші концепцияда табиат пен тарихты бірлігі, лемні тірі жне тірі емес деп блінбеуі (себебі табиатты барлы былыстары мен адамда камилер мір среді) айтылады. Камилер осы лемде тіршілік ететіндіктен, о дниеден пана іздеуді ажеттілігі жо. Тртінші концепция кп­дайлыты крсетеді, себебі синто­ны зі жергілікті табиат культ­терінен, жергілікті, рулы жне тайпалы дайлара табынудан пайда болан. ХХ асыр тізімде­месіне сйкес синтоны дайлар пантеоны 3132 дайдан тран, кейінірек оларды саны едуір скен. Бесінші концепция бойынша синто жапон лтымен етене бай­ланысты, дегенмен, бл жаынды жапондыа кез келген баса дінді стануына кедергі жасамайды.

Синто дінінде р трлі культ­терді орта сипаттары біріктіріліп, бірттас рсімділікті крделі жйесі жасалды. Синтоистік діни табынуды негізінде Аматэрасуа дейінгі ататектен бастау алатын ата-баба культі жатыр. Адам лемі "ками” лемінен блінбеген­діктен, белгілі маынада адамны зі де "ками” болып табылады, сондытан оан о дниедегі аман алуды іздеу жат нрсе. Діни тазалы "камиге” жне з ата-бабаларына деген астерлеуді, табиатпен йлесімді мір сруді, дайылыпен рухани байланысты ажет етеді. Синтоизм этикасы те арапайым: иррига­ция­лы жйелерді бзбау, асиетті орындарды тазалыта стау, жан-жануарлара аморлыпен арау.

Аматэрасу культінде айна, семсер жне яшма тасынан жасалан шекейлер бейнеленген. Оларды мифологиялы дстрге сай, дай ана жа­пондытарды алашы императоры ретінде немересі (кейбір деректер бойынша кйеуі) Нинигиді жерге аттандырар алдында оан тарту етіп, бкіл лемді нра блеп, билік руды, баынбаандарды баын­дыруды сиет етеді. Мифтегі айна – адалдыты, семсер даналыты рміздейді. Бл асиеттерді брі император тласында толы крінісін табады. Синтоистік храмдар кешеніндегі е негізгісі Исэдегі храм – Исэ дзингу (VІІ . соында негізі аланса керек). Исэ дзингу Аматэрасуды храмы болып саналады.

Синто дамуындаы маызды кезе – "Исэ синто” тжырымдамасыны алыптасуы. Оны басты масаты – император культін ныайту. Бл тжырымдама пайда болуыны бір себебі моол шапыншылыы жне одан кейінгі (1261-1281 жж.) кезедегі храмдарды, сіресе, Исэ дзингу храмыны ыпалы мен беделіні артуы болды. Осы уаытта император улетіні ілкі тегі рі ораны исэні мекендейтін Аматэрасу культі те ке таралды. XVІ асырды екінші жартысында "Исэ синтоны” дамуы белгілі бір адамды дай деп арауа жол ашатын жаа культті пайда болуына келді. Оан императорлы улетке жаынды емес, сол адамны ірі саяси жне оамды ебегі негіз болды. Бл XІІ асырды соында-а елде алыптасан жадайды, билікке скери-феодалды асйектерді (самурай­ларды) келуін бейнеледі. Олар император улетіні билігін синто культіні саласымен ана шектеді. Сйтіп императорда таза номиналды билік ана алды. Феодалды диктатор Ода Нобунага (1534-1582 жж.) елді біріктіру шін крес барысында зін ками деп жариялап, зіне камидей табынуды талап етті. Оны ріптесі диктатор Тоетоми Хидэйсиде (1576-1596 жж.) дай деп танылды. Токугава Иэясу (1542-1616 жж.) сегунны (скери-феодалды басаруды басшысы) сиеті бойынша оны аруаына табыну шін бірнеше храмдар мен шыра орындары салынуы керек болды.

Токугава династиясы (1603-1867 жж.) билік ран кезеде конфуцийшілдікті р трлі аымдары синтоны этикалы идеялармен байытып, синто-конфуцийшілдік синкретизмі кшеюіні ауымды негізін алады. Тарихи деректер негізінде импера­торлы билік культі мен институтын негіздеуді масат еткен мектептер алыптасты. Кне мифологиялы жинатара сйенген бл мектептер жапон императорлары улетіні дайылы тегі мен іс-рекеттеріні нанымдылыы идеясын жан-жаты баяндап, насихаттайды. Олар "лтты” бірегейлікті бейнесі мен бастауы ретіндегі "тэнно” (император) рліне басты назар аударады. мытылан Жапон "жолы” — "мити” (ытайша – "дао”) даналыы айта ркендеп, "кне синто” ("фукко синто”) ал­пына келтірілді. Императорды орау, императорлы билікті реставрациялау идеялары сегунат жйесін латуа баытталан оппозициялы озалысты идеологиялы негізіне айналды.

XІX асырды ортасындаы ел есігіні ашылуы, шетелдіктерді келуі мен батыс мдениетіні аыны трындарды басым кпшілігіні трмысын иындатып жіберді. XX асырды басында Мито мектебіні алымдары, сіресе, оны крнекті кілі Аидзава Сэйсисайды (1781-1863 жж.) "сонно дзей” (императора табыну, варварларды уу) раны оамны р трлі таптары тарапынан, оппози­циялы самурайлар арасынан олдау тапты. Шетелдіктерге жне сегуна арсы озалыс бір ранны тірегіне шоырланды.

Сегунат жйесіні таландалуына алып келген кресті аяталуы жне императорлы билікті реставрациялануы, Жапонияны жаа жолды тадаанын – елді жаартылуын, оамды мірді, соны ішінде діни сананы да згертілуін білдірді. Алайда алан масаттара жету шін жаа кімет органдарына елді тарихи алыптасан лтты ерекшелігімен жне мдениетті зінділігімен санасуа тура келді. Бл баыттаы отайлы жол "вакон есай” – "жапон рухы, еуропалы білім” аидаты болып крінді.

1868 жылды наурызында діни ритуал (дет-рып) жйесі бірлігіне айтып оралу жне мемлекеттік істерді басару (дін мен саясат бірлігі) туралы жарлы жарияланды. Дзингихан – "кк” жне "жер” тірлері ісі жніндегі басарма алпына келтірілді, жапон тарихыны мифологиялы кезеі император Дзимму таа отыран – "Жапон империясыны негізі аланан б.з.б. 660 жыл” жыл санауды бастауы деп жарияланды. Сонымен атар, император улетіні діни жне саяси беделін ктеру шін кне синтолы рсімділік айта жаыртылды. Император культі – тэнноизм, кп дайлыты жалыз "тірі дайа” табынумен алмастырып, мем­лекеттік синтоны негізіне айналды. Тэнноизмні теориялы негізі – ымдарды крделі жйесі "кокутай” (маыналы аудармасы "лтты мн”, сзбе-сз "мемлекет тні”) болды.

Кокутайды компоненттері – жапондытарды шыу тегі мен мемлекеттілігіні "дайлы” бастауы, асырдан асыра жаласан императорлы улет, жапондытарды менталитеті мен моральды із­гі­ліктері ретінде танылан императора берілгендік пен лкенді сыйлаудан крініс тапан лтты ерекшелік.

Ттас аланда мемлекеттік синтоа император отбасыны лааты болып табылатын династиялы синто, жалпы жапонды жне айматы дайлара табынатын храмды синто; асиетті рсімдер атарылатын храмны кішкене кшірмесі – й камиданы кірді.

Жапония екінші жаанды соыста жеіліс тапан со, жалпы демократиялы рлеу жадайында ел демократиялануа баыт алды. Осы орайда милитаризм мен тэнноизмнен тазару шаралары жргізілді.

1946 жылы жаа жылдаы халыа жолдауында император Хирохито шыан тегіні дайылыынан бас тартты. Білім беру жйесінде прогресшіл ре­формалар жргізілді, император культіне негізделген моральды трбие тыйылды. 1947 жылы Консти­туция император статусын згертіп, енді ол "мем­лекет пен лтты бірлікті рмізі” деп жарияланды. Бі­ра мемлекеттік синто тбегейлі згеріске шы­ра­мады. Тэнноизмді жаырту саясатыны басты баы­ты – синтоизмді мемлекеттік дінге айналдыру болды.

1946 жылы жоары синто басшылыы "Син­толы храмдар ассоциациясын” ("Дзиндзя хонте”) рды. Ол храмдарды басаруды бірттас орталытандырылан жйесін сатап алуа ммкіндік берді. Ассоциацияа оларды басым блігі – 78 мынан астамы кірді. Бл брын мемлекетке тиесілі болан храмды жерлерді храм меншігіне айтарып алуа ммкіндік берді.

1952 жылы император сарайында болатын рсімдер ресми мемлекеттік рсім сипатын алды. 1959 жылы мемлекеттік акт ретінде Акихитоны (билік етуші Хирохитоны лы) мрагер ретінде жариялануыны жне оны йлену тойыны синтолы рсімдері жасалды. Мемлекеттік синто идеяларыны ныайан кезеі – обарай рсімі – барлы жапон лтыны жамандытан тазару рсіміні айта жаыруы болды. Бл рсімге дін басыны атысуы лтты дін мен императорлы билікті бірлігін байатты.

Императорлы улет пен халыты "дайылы” тегі туралы деректер келтірілген тарихты мифологиялы кезеі айтадан мектеп оулытарына енгізілді. Тэнноизмді алпына келтіруде император шін аза тапан жауынгерлерге арналып 1868 жылы Киото аласында трызылып, буржуазиялы революциядан со Токиоа кшірілген Ясукуни храмыны маызы зор болды. Храм скер мен скери-теіз флоты арауында болды.

1969 жылы "Синтолы храмдар ассоциациясы” негізінде "Синтолы саяси лига” – мемлекеттік басару ісіне араласуды ашы масат еткен йым рылды. 1989 жылы атарда император Хирохито айтыс болды. Синто жйесі таты мралау шарасындаы барлы рсімдер кешенін белгіледі. "дайлы регалияларды”, мемлекеттік жне императорлы мрді тапсыру, лазауымды адамдарды кімет шешімімен императорды алашы абылдауы тек діни рсімдер ретінде ана емес, мемлекеттік акт ретінде ткізілді.

Синто бгінгі кндері жедел арынмен жаыртылуда. Синтолы йымдар индус­триялы дамыан з елдеріні барлы саласына белсене араласады, леуметтік мірге ат салы­сып, оамны р трлі салаларына з ыпал­дарын кннен-кнге арттырып келеді. Е алды­мен? бл синтолы ауымдарда жргізі­летін кп салалы жмыстара атысты. аладаы немесе ауылдаы рбір орам белгілі бір храма арайды. Соы жылдары синтолы при­ходтарды ызметкерлері халы арасында мдени-аартушылы шараларды іске асырады, синто, буддизм, конфуцийшілдікті тарихы мен дамуына байланысты ылыми-зерттеулер жргізіледі.

 

Ежелгі діни наным сенім

Тотемизм. Алашы діндер за даму эволюциясынан тті. оаммен бірге дінде дамыды. Алашы діндерді бірі тотемизм не- месе тотемге табыну. Тотемизм – адамдарды жануарлара, ааштара, стара, адара ерекше бір асиеттерді иесі ретінде табынуы. Сонымен атар трік тектес халытарды барлыы да орта табынан киелі, тотем жануарлары – сем марал, кк брі, бркіт екендігі брыннан белгілі. Кк тріктер мемлекетіні туында кк бріні, ият Шыысхан ран монол мемлекетіні байраында сарды суретіні болуы кездейсо емес. Анимизм (лат. anima – рух, жан) – затты дние былыстары- ны жандылыын бiлдiретiн термин немесе жансыз дниені жаны бар деп тсіну жне соан табыну. Анимизм терминiн ылыми олданыса аылшын этнографы жне мдени антропологы Э. Б. Тайлор (1832-1917) енгiзген. Анимизмні крінісіне азаы дниетанымдаы «киелi», «асиетті» жер бедерлерi мен атаулары жатады. Табиат аясындаы мдениет шiн оршаан орта киелi таулардан, тты зендер мен клдерден, ааш-бталардан, т.б. трады. Ааштара киелі деп шберектер байлап кету жне сол ааштардан андай да бір жрдем оран срау анимизмні белгілері. Анимистік дет-рыптар дстрлік сипата ие болан жне оларды ешандай діни сипаты жо. Анимистік діни ымдар солтстікті аз халытарында нанай- ларда, ненецтерде, эвенкілерде, хахастар, буряттарда, т.б. кбірек кездеседі. Фетишизм – (французша тмар, асиетті кші бар зат дегенді білдіреді) жансыз материалды заттар таса, ааша, сйекке, малды бас сйегіне, тіске, таы басалара табыну, оларды аморшы кру. Кбінесе алашы ауымды рылыс, кне мдениеттерге тн жан- сыз заттара асиетті деп табыну. Кейінірек тас мсінді дай, пттар, ескерткіштер жасап солара табыну. Фетиштер арылы рухани киелі кштер рекет етеді, аморлы крсетіп, орап оршайды деген 14 15 тсінік алашы адамзатты мифологиялы санасына сай туындаан болатын. Фетишизм ретінде рбір затты арастыруа болады, тек ол шін сол зата зіндік кш-уат берілсе боланы. Терминді ылыми айналыма аылшын саяхатшысы Дж. Лонг енгізген. Магия (лат. magia грекше.сиыршылы) алашы ауымды дін формаларыны бірі. Магиямен байланысты дние туралы тсініктер ежелгі натурфилософиялы ілімдер мен алуан трлі “пия ілімдер” негізінде алынды. Табиат кштері алдындаы дрменсіз ежелгі адамдар крделі мселелерді шеше алмаандытан пия, тылсым кштерге ара сйеп, магиялы іс-рекеттер жасады. Олар магияны табиатпен арым-атынас формасы ретінде жне зара арым-атынас ба- рысында олданды. Магия кптеген тылсым былыстарды жмба кштерді серіне жатызуа негізделіп, адамдара, жануарлара, рухтара, таы басаа сер ету масатын кздейтін салт-жоралар жиынтыынан крінеді. Магия адамдарды зіні не- месе басаларды бойында табиата ыпал етуді табиаттан тыс барлы ммкіндіктеріне сенімін білдіреді. Магия мынадай трлерге блінеді: ндірістік, емдеу, сатаушы (ораушы), зиян келтіруші, соыс, ауа райы магиясы. ндірістік магия ежелгі адамны шаруашылы іс-рекетімен егін егу, а, балы аулау, таы баса байланысты. Емдеу магияны масаты дуалау, шкіру, баса да «сиырлы» тсілдер арылы ауруларды емдеу. Сатаушы (ораушы) магия тыйым салу (табу) жйесінен тра- ды. Магиялы тыйым салу жаман ниеттер мен баытсыздытардан сатану шін олданылады. Зиян келтіруші магия адамдара, жануарлара зиян, залал келтіру шін олданылатын дуалар жйесін білдіреді. Соыс магиясында жау скеріне арсы сиырлы іс-рекеттер жасалады. Ауа райы магиясында шаруашылы мірге олайлы табиат жадайын туызу шін сиырлы рекет жасау орын алады. азіргі кезде магиялы рекеттер кптеп кездеседі. Трлі магиялы жолмен сыраттарды емдеушілер кп. Кейде олар ау- руларды лімге дейін апарады. Магия иелері зіне келушілерді андай да бір тылсым кштерге сендіреді. сіресе, «ара магия» аса ауіпті. ара магияшылар сыртатты бойына енген ауруды баса бір магияшыларды рекеті немесе лдебіреуді тапсырма- сымен жасалан аурулар деп тсіндіреді. Сол магияда, тапсырма берушілерді бетін айтару арылы сыратты жоямын деп рекет етеді. Егер сырат жазылса, осы сырата тапсырыс беруші ара магия да, оны жалдаушы да жойылады деп сенеді. Егер тапсырыс беруші ара магия жеілсе психологиялы ауытуа шырайды немесе ліп кетуі ммкін. Сондай-а осы ара магияны біреуге жалдаушы да иын жадайа шырайды. Бгінгі азастанда ара магиялы рекеттер жиі кездеседі. Дрігерден кілі алан аурулар кбіне ара магиялара барады. Кріпкелдік рекеттер жасаушылар немесе туіптер де ежел- ден келе жатан ксіп иелері. Затын рлатандар, иындыа шыраандар, бала таппаандар, т.б. жадайы болмаандар туіптерге барады. Туіптер оларды абылдай береді. Кріпкелдер мен туіптерді кеестеріні тура келетін жадайлары да кездеседі.

 

 

Христиан діні

Христиан діні – лемдегі е кп тараан діндерді бірі, азіргі тада оны 2 миллиарда жуы станушылары бар. Ол I асырда Рим империясыны шыыс лкесінде, длірек айтса, Палестинада б.д.д. 30-100 ж. еврей жне баса лттарды арасында пайда болды. Алашы христиан ауымы «удаланушы» дін боландытан, хрис- тиандар баса діндерді салтына атыспады. Олар оам міріне де атыспады, жалпы мемлекеттік мейрамдар принциптерімен мір срді. Мны бріне халыты жоары топтары арсы трды. Бл кезде христиандар уына шырап, азап шекті. II асырдан бастап л иеленуші жйені дадарыса шырауы салдарынан империяны нашарлануын тотата алмаан стем тап дадарыса тсіп, пессимизмге шырады. Жадайды иындыынан, одан шыуды жолын білмеген ауатты стем тапты адамда- ры христиан ауымына кіре бастады. Сол себептен христиан кауымыны рамы згерді. Епископ пен пресвитерлер бірте-бірте ауыма басшылы етуді з олына алды. ртрлі культті ткізу, уаыз айту, кнделікті жмысты басару осы адамдарды олында болды. Сонымен Шіркеу иерархиясыны жоары топтары л иеленуші мемлекетпен жаындасты. II . аяы кезінде Христиан діні Рим империясыны барлы облыстарына таралды. III . Бас кезінде 313 жылы Миланда Константин император Христиан дінін ерікті трде абылдауды жариялады. Міне, осы уаыттан бастап Христиан діні ресми трде стемдік етуші дінге айналды. Ал 324 жылы христиандытар ресми трде Рим империясыны мемлекеттік діні деп жарияланды. 325 жылы оны басшылыымен Никке аласында 1-ші Бкіллемдік христиан шіркеулеріні соборы (съезі) шаырылды. Собор Христиан дініні негізгі уаыздарына ысаша трде аулы алды. Бл аулы дайа «сенуді - Никкейлік симво- лы» деп аталды. Сйтіп, император кіметі мен христиан шіркеуіні одаы рылды да, Христиан діні мемлекеттік дінге айналды. Католик дініні шыуы. Католик шіркеуі жне Католик ілімі ертедегі Христиан дінінен блініп шыты. IV . Рим империя- сы Батыс жне ІІІыыс империя болып блінген кезде, Батыс Рим империясыны христиан шіркеуі батысты немесе Рим-католик шіркеуі болып аталды. Католик немесе «Католикос» деген ым грек тілінде «лемдік», «барлы» деген маына береді. Он бір асыр бойы VIII . - 1870 жылы Рим шіркеуі Италияны мемлекетіне осыланша Папалы жеке мемлекет болып трды. Біра 1929 жылы Папа Пий XI жне Италия мемлекетіні басшы- сы Муссолиимен келісе отырып, Рим аласына 44 гектар жер беріп, Католик шіркеуін дербес шіркеу ретінде жеке мемлекет болуы- на жрдем берді. Содан бастап Ватикан мемлекеттік ала ретінде барлы католиктерді осы кнге дейін орталыы болып есептелінді. 34 35 Католик шіркеуі бір орталыа баындырылан. Оны орталыы жне Рим Папасыны резиденциясы – Ватикан. Ол Рим аласыны ортасында ала-мемлекет (ауданы 44 гектар, шекарасыны зындыы 2600 метр, халы 1 мы адам), з гербі, гимні, жалауы, поштасы, радиосы, телеграфы, баспасзі, т.б. сондай-а, шаын гвар- диясы мен жандармериясы бар. ысаша айтанда, ала ішіндегі мемлекет. Мемлекет басшысы – Папа. Оны дипломатиялы кор- пусы 100-ден астам мемлекеттермен атынас жасайды. Кнделікті мірде мемлекетті жмысын орындайтындар Ватиканны Курия- сы (кімшіліктер). Рим куриясы барлы саяси, экономикалы жне діни жмыстарын орындайды. Католик шіркеуінде жалпы Христиан дініндегі диакон, пресвиттер, епископ дрежелерінен баса таы да жаа кардинал, митрополит, патриарх, примас шендері енгізілген. Кардиналдар сословиесі барлы эпископтардан жоары ойылады. Бл ата XI . бекітілген, олар Папаны сайлауа жне Папа болып сайлануа болады. Рим Папасы кардинал жиналысымен сайланады. Ол ата мір бойы беріледі. азіргі кезге дейін тарихта 265 Папаны аттары бар. 1523 жылдан 1978 жыла дейін Папаны таына тек Италяндытар сайланды. 1978 жылы бірінші рет бл ататы Поляк кардиналы король Войтыл алды. II Ватикан соборыны шешімдерін іш жзінде ала дамытан Папа Иоанн Павел II шынында «лы» Папа болып атаы алды. Себебі жоарыда крсетілген Соборды шешімдерін іс жзінде ала дамытан Папа болды. Ол азіргі 265-ші Папа, неміс кардиналы Ио- зер Ратцингер, оан Бенедикт XVI деген ат ойды. азастан жерінде 80 католик ауымы, 2 монастырь жмыс істейді. 1991 жылы Ватиканны шешімі бойынша араанды аласында Орта Азия мен азакстан жеріні Апостолды басару кімі орналасты. 1994 жылдан бастап Ватикан мемлекетімен азастан дипломатиялы атынасы басталды. 2001 жылы ыркйек айыны 22-25 кндері аралыында Рим папасы Иоани Павелді бізді елге ерекше сапармен келуі католик шіркеуіні азастана деген жасы ниетін крсетті. Православие шіркеуі. Грек сзі «ортодоксия» немесе «дрыс ой- лау», «дайды дрыс матай білу дегенді білдіреді. Православиені негізі асиетті жазу (Кне жне Жа кітаптар) жне Киелі аыз (предание) Христиандыты Шыыс немесе Византиялы блігі, азіргі кезде бір-біріне туелсіз автокефальды 15 православие шіркеуі бар: Константинополь (Туркия), Александрия (Египет), Антиохия (Сирия, Ливан), Иерусалим, Орыс, Грузия, Сербия, Ру- мен, Болгар, Кипр, Эллада (Греция), Албан, Поляк, Чехославак жне Американды, таы баса ш автономды шіркеулер бар (синай, фиин жэне жапонды). рбір дербес шіркеулерді шекарасын сол дербестік берген автокефальды шіркеу анытайды. кімдік жаынан православия шіркеулері: экзархат (автономия), епархия (лке), викариант (облыс), благочин (район) жне приход (жергілікті, кішкентай) шіркеуі болып блінеді. Барлы православия шіркеулеріні канондары, діни догмалары мен ибадаттары бірдей. Православие шіркеуіні ілімі Никкей соборында (325) жне Кон- стантинопольде (381) лемдік соборлардаы шешімді блжытпай орындайды. Догматтары бір Жаратушы дайа сену Христос дайды лы. Ол жерге адамдарды тару шін тсті жне сол шін айшыа шегеленіп лтірілді. шінші кні айта тіріліп аспана шып кетті оны екінші жерге айта оралуы тірілер мен лілерді соттау шін жасалады. Сондай-а, дай кеден туындайтын асиетті руха сенім білдіріледі. Шіркеу біреу жне ол асиетті саборлы (барлы сенім білдірушілерді ерікті трде біріктіруші лемдік сипатта). дай асиетті штіктен – дай-ке, дай-л жне асиетті- дай Рухтан трады. Бл ым ш дайлыты білдірмейді. Бл ым дайды бірлігін біра оны ш сипаттын (ипостас) білдіреді. дай біреу. Христос дай лы ретінде даймен бірмазмнда немесе дайды наыз зі жне ол адам кейіпінде болан со наыз адам. Христоста екі трлі табиат, жаратылу бекітілген. Проваславия іліміні католик ілімінен айырмашылыы Рим Папасыны кнсіздігі туралы догматты жотыы. Сондай-а, асиетті Рух жне Мария ыз туралы ілімдерде, шіркеулік ызмет ісінде жне календарьда, постылар санында айырмалар бар. Христи- ан адамны мірі храммен тыыз байланысты. Провославия храмы 3 бліктен: 1) алтарь; 2) ортаы блік; 3) притвордан трады. Алтарь храмны негізгі орны, аспан патшылыыны символы дайды зіні трын жайы. Храмны орталыында асиетті та трады. ол ааштан, мрамордан кейде кміс немесе алтыннан жасалуы ммкін. Алтарьа кіруші асиетті Таа арай ш рет жерге бас иеді. скерилер арусыз кіреді. Храмны орта блігінде – иконо- 36 37 спастаста тарушы Христосты, дай Ананы, архангелдерді (улиелерді), кне сиетті уаыздаушыларды, пайамбарларды икондары ойылады. Иконопостас кбіне 3-5 абатты болып келеді жне е жоарысында хрест трады. Ортада екіжаты Патша дар- базасы немесе алтарьа негізгі кіру есігі орналасан. Сондай-а, екі жата отстік жне солтстік блігінде орналасады. Алтарь храмны кншыыс блігінде орналасады. Храмны батыс блігін притвор дейді. Бл жерде дстр бойынша кнсіне кінгендер жне шоынуа дайындалушылар трады. [5] Провославиядаы ызметші ататар 3 дрежеге блінеді: диакон, пресвитер (священник, иерей), епископ (архииерей). Осы 3 шенді сатыдан тратын дрежелерді биіктеу мынадай трлері бар: архи- диакон, протоиерей, архиепископ, митрополит, патриарх т.б. Лютеранды дін оны негізін салушы Мартин Лютерді атымен байланысты. Бл аым ХV-ХІV асырларды католик ширкеуіні ысымына арсы пайда болды. Католик шіркеуі ерекше сот инкви- зицияны шыарды. Бл сот еретиктермен жне католик шіркеуіне арсы айтылан барлы ойлармен кресті. Рим Папасы Иннокентий ІІІ 1198-1216 жылдары Францияны отстігіндегі зіне арсы хри- стиандарды атты удалады. Папа Григорий ІХ 1227-1241 жылда- ры еретиктерді стау, инау, соттау, лтіру, млкін шіркеу есебіне тркілеу туралы булла (арнайы жарлы) шыарды. Инквизиция600 жылдай мір срді. Осы жылдары 500 мыдай адам иналды, лтірілді. Тек бір Испанияда 1481-1808 жылдары арасында 288 мы 214 адам удаланып, оларды34 638 тірідей ртелді. 1484 жылы Папа Иннокентий VІІІ мыстандарды (ведьма) удалау туралы була шыарды. 100 мыдай йелдер мыстан ретінде инквизиция сотыны абыраларында лтірілді. [6] Индульгенция – кнлігі шін жазадан тару туралы Рим па- пасы берген арнайы грамоталар таратылды. Бл грамоталар сатып алынды жне шіркеуді байытуа арналды. Осыны брі де атардаы христиандарды, шіркеу ызметкерлеріні Рим папасына наразылыын тудырды, креске тартты. Бл кезеді Еуропада реформация кезеі деп аталды. Оны басында Реформация Рим католик шіркеуін блуге келді. Рефор- мация Рим папасыны шіркеуді дай мен адам арасындаы байланыстырушылы догмасын жоа шыарды. Реформацияны зегі адам даймен тікелей байланысады деген доктринаа негізделді. Реформация кезінде германияда притестантты ілім пайда болды. Оны негізін Мартин Лютер салды. 1517 жылы Вит- тенберх университетіні профессоры М. Лютер шіркеуді есігіне зіні ататы 95 тезистерін шегелеп ойды. Бл аиата жету шін жасалды деп жариялады. Тезистерде Рим папасыны рекеттері атты сына алынды. 1519 жылы Лютер шіркеу папасыз мір сре алады деп млімдеді. Оан арсы папа Лютерді шіркеуден алас- тау туралы булла абылдады. Біра папаны булласы Виттенберг университетіні алдында салтанатты трде ота жыылды. Жаа діни аым лютеранды пайда болды. Лютерді ілімін халы олдап Томас Мюнцер бастаан шаруалар ктерілісі басталды. азір лютеранды дін лемде 80 миллиондай адамды біріктіреді. Бл ілімні даму себебіні бірі Лютерді 2 патшалы туралы идеясы бол- ды. Оны мні Лютер діни жне оамды мірді блді. Бірінші діни ілімді сенім христианды уаыз, шіркеу ызметі райды. Екіншісін заманауи ызмет, мемлекет жне аыл райды. Лютеранды іліміні негізі адамды тек Христоса таза сенім арылы дай ана тара алады. Осылай ол адамны жеке сенімін таруды негізгі шарты деп есептеді. Жазу жалыз бедел Жазу бо- лып жарияланды. Лютер жазуды адам з аылымен тсіне алады ол шін андайда бір баса нрсе ажет емес. Реформацияны негізін алаушылар шіркеуді жаа тсінігін алыптастырды. Шіркеу жерде жне жердік сипатта дей келе Лю- тер оан крінбейтін шіркеуді арсы ойды. Бл крінбейтін Шіркеу асырлар бойы крінетін Шіркеуді ішінде «денедегі жан» сияты трды. Басаша айтанда крінбейтін шіркеуге тек наыз христин- дар, аиатты сенушілер кіреді. Ал кнлілер болса жердегі шіркеуге тиісті боланымен аиатты шіркеуді мшесі бола алмайды. Про- тестанттар шіркеулік иерархияны жоа шыарды. Протестанттар барлы адамдар з бетімен дайа жол таба алады деп санады. Протестантты Пастор (шіркеу ызметшісі) жазбаны кбірек білетін бедел иесі. Шіркеу ызметкерлеріні атардаы сенушілерден айырмасы жо. Кейбір протестантты аымдарда йелдер де шіркеу ызметшісі бола алады. Протестанттар монахты мірді жоа шыарады. Шіркеу пиялары протестанттарда тек символды сипатта болды. Протестантты табыну салтанаттылыты ажет етпейді. Шіркеу арапайым жне даймен байланысу шін кдімгі блмелер де жеткілікті. Икондар мен есерткіштер ойылмайды. 38 39 Крест символ ретінде пайдаланылады. Оны болуы ажет те емес. Діни мейрамдар аз. Олар сенушілерді заманауи міріне лкен мн береді. Батысты кптеген елдерінде протестантты ебек этикасы – адал тырысып ебек етуі ажеттілігі негізделген. Протестантты аым азіргі лемні ксіпкерлік дамуына сйкес келеді.

 

 

5)Ежелгі тркілерді наным сенімдері: Тіршілдік – тркі халытарыны ислама дейінгі негізгі діни нанымы. Табынуды басты объектісі - Тір. Тірі (кне тркі тілінде – мыты, ер, діретті) – кне тркілерді діни наным-сенімдеріндегі тлаланбаан, шексіздік кйі есебіндегі аспанмен теестірілген басты дай бейнесі.

Барлы діни жйелер трізді Тірлік дін де табиат кштерін діреттендіруден, пия тылсым тіршілікті тере атпарларынан тамыр алады. Алайда, Тірге табыну діни тсінік эволюциясындаы табиат діндерінен кейінгі жоары саты болды. Барлы халытар рухани дамуында, діни кзарастар эволюциясын бастан ткізді.

алыптасуыны бастапы сатысында Тір про-тоазатарды дайлар пантеонындаы жоарысы деп танылады. азатарды ежелгі ілкі тектері де табиат объектілері мен былыстарын дайландырып олара табынады. Бл табынуды негізінде сыры беймлім дние алдындаы рей мен оны слулыына, йлесімділігіне тадану сезімі жатты. мірі табиат аясында ткен кшпенділерді трмыс-тіршілігі оан тікелей туелді болды, зін оршаан дние былыстарыны тылсым сырларын тсінбеген адам оларды себебін баса былыстар мен заттардан, кштерден іздейді. Ол былыс пен мнді, себеп пен салдары толы ажырата алмаандытан, алашыны соыа кеп саяды. Соны нтижесінде табиат рухтандырылып, адамда діндарлы сезім мен сенім алыптаса бастайды. Тірлік дінні бір тамыры осында, яни табиат дінінде жатыр. Тірлік дінні зіне тн ерекшелігі, ол зіне дейінгі діни наным-сенімдерді теріске шыармайды, айта оларды бір жйеге келтіріп синтездеуші рл атарады. Плано Карпини тркілерді бір дайа иланатындыын айта келіп, «... оны стіне олар кнге, айа жне ота, сонымен бірге таертегілік асты немесе су ішерді алдында сол ас-дмдерінен ауыз тидіретін сыбааа арнап су мен жерге де дай деп табынады», – дейді. Тркі халытарыны кне нанымдарында арыштаы барлы процестерге тосан тоыз Тір басшылы жасайды. Осы сенімге сай кез келген былыс пен объектіні киелі иесі бар. Тркілер дние суреттемесінде арыш жоары, ортаы жне тменгі деп аталатын ш бліктен трады. Осы ш лемдегіні брі Тірге туелді. Тркілер сеніміндегі Тірді ерекшелігі ол белгілі бір жан-жануармен немесе затпен теестірілмейді. Тркілер Кк Тір дегенде оны материалды кейіптегі аспанмен салыстырмайды. Кк тылсым пияны, Жаратушылы бастауды эпитеті болып табылады. Тірмен атар Жер-Су дайы да тркілер шін – табыну объектісі. Жер-су тіршілікті тірегі. Жер-Су мен Тір бір-бірін толытырып тратын бастаулар. Адамны тні Жерден жараланымен Рухы Тірден. Рухты тркілік атауы т. Адам туанда Тір оны денесіне т дарытады. Жаа туан нресте денесіндегі тты сатаушысы, аморы – май. Аталан ш дай тркілерді пантеонында маызды болып саналады. Тоныкк рметіне орнатылан ескерткіште: «Кк, май дай, асиетті Жер-Су, міне, бізге жеіс сыйлаан осылар деп ойлау керек», - делінеді. Біра дайылы дірет трысынан аланда Жер-Су мен май Тірмен те емес. Олар ортаы лем дайлары болып табылады. Адамны мірі мен тадыры тек Тірге ана туелді, сондытан тркі халытары Тірден жарылауды, Жер-Су мен майдан олдауды срайды. Жарылау адам тадырын жасы баытта згертуді білдіреді, яни тадыр мен жазмыш тек Тірді олында. Тір з рекетінде ештееге туелді емес, біра оны кімі ділетті. Тір діл жолдан тайанды, ант бзанды жазалайды. Мндай адамдарды жаны тменгі лемге барады. Тменгі лемде Ерлік билік етеді. Тір ркімге сай сол белгіленген жазаны жзеге асырады. Тменгі лемде жазаланан адамдарды кз жасын анша жтса да толыспайтын Тоймадым зені аып жатады. Ерлікті зі те орынышты, ссты кейіпте бейнеленеді. Тркі халытарында ислам мен христиан дініндегі кн мен тоза ымдары болмаанымен, р адамны з ісіне арай Тіріні тына ие болатындыы немесе аарына шырайтындыы туралы айын идея боланы кмн туызбайды.

Тірге табынан тркілер дниені кезіп жретін злым кштер жеке адам мен отбасына, ттас ауыма кесірін келтіреді, берекесін кетіреді деген сенімде болды. Сондытан олар Жаратушы Тірден олдау срап, оан арнап рбанды шалып трды, сонымен атар, тіл мен кзден сатау масатында р трлі діни рыптар мен ырымдар жасады. рбанды тек иыншылы туанда ана емес, уанышты кндері де, алыс сапардан немесе жорытардан аман-есен ораланда жасалды. рбандыа ой, жылы, тйе арналды. Тйе маызды, ел тадыры шін шешуші сттерде рбандыа шалынады. «А тйені арны жарылды» деген мтел содан алан. Хан сайлаан кезде, лкен жорытардан оралан кезде осындай рбандытар шалынан жне мндайда рбанды малды тр-тсіне ерекше назар аударан. Оны тсі міндеті трде а болуы шарт. А пен кк тркі халытарында жоары, рухани лемні рмізі болып табылады. Алайда, рбанды тркілер дниетанымындаы ш лемні бірлігін амтамасыз етеді. Сондытан рбанды ш блікке блінеді. рбандыты сиратары мен дене сйектері мият тазаланып адам аяы баспайды-ау деген жерге кміледі. Бл – тменгі лемні сыбаасы. Еті пісіріліп, жиналан халыа таратылады. Бл – ортаы лемні сыбаасы. Ал бас сйегі ааш басына ілінеді. Бл жоары лемні сыбаасы.

рбанды шалуды ерекше трі – тасатты беру. Бл жт жылдары, ар мен жабыр аз жауып, жер мен шпті ырысы кетіп, мал жтаанда жасалады. Ауыл адамдары зен-кл, тоан басына барып Тірден жасылы тілеп бата жасап бір малды рбандыа шалады.

Кейде адам ауыр науастанан жадайда тезірек жазылып кетсін деген ниетпен де рбанды шалынады. Мндай рбандыты тсі ара болуы тиіс. Сырат кз-тіл тиюден болды деп санаан кезде, кш-кш рпы жасалады. Бл рыпты басы-балгер адам атарады. Маынасы сыратты адамнан рбандыа кшіру болып табылады. рбанды еті осы рыпты орындаан адама тартылады.

Сонымен атар, науас адамды да оып шкіру, аластау сияты емдік рекеттер жасалады. Егер шкіру тек науаса атысты ана жасалатын болса, аластау жаа оныса орналасанда, мемлекеттік дрежеде елшілер абылдаанда жне т.б. жадайларда орындалды.

рбанды шалуа ескі дет-рыптарды жне рбанды даларын жасы білетін адам басшылы жасайды. Егер рбанды мемлекеттік дегейде йымдастырылса ол кпшілік бараны жмылдырылуымен, салтанаттылыпен, ал ауым мен от басы зіні шама-шарына арай ткізіледі.