Аза мемлекетіні алыптасуындаы исламны рлі

аза халы ислам дінін з халыны діні ретінде стананына да мы жылдан аса уаыт тіпті. Длірек айтанда, VIII асырдан бастау аланымен, Х асырды екінші жартысында ары аза тайпалары тарихи шынайы тадау жасап, ислам дінін абылдады. Міне, осы кезенен бастап аза жері ислам ркениеті тараан аймаа айналды. Сунниттік баыттаы мсылман діні аза халы рухани байлыыны ажырамас бір блігіне айналды. Негізінде, аза халы мдениеті мен тарихындаы ислам дініні рлін екі аспектіде арастыруа болады. Бір жаынан аланда, лдырап бара жатан нанымдарды орнына келген ислам діні адамдарды адамгершілік трыдан биіктеуіне, интеллектуалды жне мдени ілгерілеуіне ыпал етті. сересе, бл дін лтты сипаттаы е здік асиеттерді алыптасуына о сер етті. Келесі жаынан аланда, исламнан нр алан халы тарих белестерінде зіндік орнын жоалтпау шін мдени креске мтылды. йткені, бл кезеде аза жртына иыр шыысты жне христианды дстрлер прменді ыпалын тигізіп, траты ысыма алып отыратын. Ал ислам діні осылара арсы ойылан «сауыт» ызметін атарды, лтты «мнді» сатап алуа ммкіндік берді.

аза даласында «ран», «пайамбар», «шариат», «ислам» сздері немі айтылып жрді. Араб-парсы классиктеріні шыармалары аза лтты мдениетіні ажырамас блігіне айналды. зіні бкіл саналы мырында аза халы араб жазуын пайдаланып келді. Соынан мны Ахмет Байтрсынов реформалап, зіндік «тте жазуа» айналдырды, оан азаты тл дыбыстарын білдіретін табалар ендірді.

аза мдениетіні майталмандары атанан аын-жыраулар, кйшілер, билер ырдаы ислам ркениетіні крнекті кілдері атанды, оларды діни білімдері ерекше болды. ожа Ахмет Ясауи мен Асан айыдан бастап Шкрім мен Міржаып Дулатова дейінгі аза мдениетіні барлы кілдері ислам руханиятыны тасымалдаушыларына айналды.

аза зиялыларыны барлы кілдері мсылмандыты лтты-мдени мірді ажетті блігі деп санады. Олар осы дінні мдени, гуманистік жне йымдастырушы кезеін ркендетуге мтылды. Міржаып Дулатовты «ислама алай жол ашамыз» деген жан айайы осы дінге деген ерекше рмет белгісін танытады.

Сонымен, ислам дініні аза даласында ркендеуіні алышарттары андай? Осы мселеге тоталайы.

азатар кшпенді тркі халытарыны (ндар, орхон тріктері жне т.б.) тікелей рпаы болып келеді. VI-VIII асырларда лы далада стемдік ран тркі тілдес тайпалар дуірі аза халыны рухани тарихында ерекше орына ие йткені дл осы кезеде азіргі азастан аумаын мекендеген халыты шаруашылы жргізу дістері, тілі, трмысы, лтты-мдени жне саяси дстрлері тпкілікті алыптасып болды. Дала мдениетіні зіндік ерекшеліктері орын алды.

Кейде «кшпенді мдениет» пен «мсылман мдениеті» ымдарын шатастырып жатады, бл екеуі дербес ым болып табылады. йткені, «кшпенді мдениет» шаруашылы жргізу жне трмысты салттарды, ал «мсылман мдениеті» дін аясында мір сруді білдіреді. Мдениет (ркениет) рухани саламен, дінмен байланысты болады. Тарихи тжірибені крсетуі бойынша сан асырлар бойы алыптасан кшпенділер мдениеті ислам дінінен тыс алыптасып лгерген. Сондай-а оны шебері аясында мір сре алады. Ислам діні кшпенді мдениеттен отырышылыа кшуге мжбрлемейді. Мны зі азатардын ислам дінін абылдауына да зіндік серін тигізді.

Ислам діні салт-дстрлерді рухани зегіне айнала отырып, аза халына ылым, білім, діни-танымды кзарасты тарту етті. Ислам діні адамдарды не шін мір сріп жатандыынан, жасы-жаман рекеттері шін Алланы алдында жауап беретіндігінен хабардар етті.

«Дін лдырай бастаса, адамны бкіл руханиаты ауруа шырайды, ал егер ркендей тсетін болса, онда мдени суге жол ашылады» Дін дадарыса шыраан жадайда, оан іргелес тран мдениет те лдырап, жойылуа айналады. Дін тарихи-мдени таным ретінде ркениетке мір сыйлайды. Оларды бірлескен зара рекетінен лемдік тарихты мазмны рылады. «Мдениет» пен «ркениет» бастапы жабайылытан тарады, халыты адамиландырады, басаша айтанда, олар адамды тбегейлі згеріске шыратады. Араб халыны лы тарихшысы Ибн Халдун кшпенді халыты ислам дінін абалдауы туралы былай деп жазады: «дай тркілерді з діреті арылы мсылман леміне топтап келіп енетіндей, брыны деттерінен арылатындай етті» Халифа Мамун заманында мір срген ататы лама алым л-Жахиз тркілер туралы былай деп жазады: «Тркі жауынгер ат стінде шыртып ойдан ыра, ырдан ойа йылып, оды-солды жауларына о атады. Хауариж жауынгері бір о атанша тркі он о шыарады. Тркі жауынгеріні мадайында екі кзі, желкесінде екі кзі бар». Ол кісі таы да тркілер туралы былай деген: «Мсылмандыты абыл еткен тркілер брынысынан да руатанып, айдынданып кетті, ал манихей дініне кірген тркілер жнжіп жо болып кетті». «Тркі дниесі халытар мен мдениеттер арасындаы байланыстырушы буын болып келді. Уаыт те келе азіргі тркі дниесі зіні мдени леуетін біріктіре рі дамыта отырып, зерттеушілер тарапынан «тркі-ислам ркениеті» деп аталуы да ытимал.

Ислам діні – мемлекеттік бірлік пен билікті ныайтушы, адамдарды жаындастарушы, оам тамырындаы ан айналымын реттеуші, бауырмалшылы пен йымшылдыты уаыздаушы дін.

Ислам діні адамдарды білімділікке, ебек етуге, сабырлылыа, айраттылыа ндейді. Исламны басты масатыны бірі – адам баласыны аылын, санасын, ойлау абілетін орау, рпа жаластыру, айнала оршаан ортаны (табиатты) аялау.

Кшпенді азатара ислам мдениетіні ыпалы орасан зор болды. Атап айтса:

1. зіні трлі саладаы іс-рекетімен адамзат санасына ты нрселер

сынды. Имана негізделген биік негелілікке шаырды. Аиатты, ділдікті, тедікті, бостандыты жне бейбітшілікті аидаларын ндеді.

2. лем кеістігіндегі Алланы діретін танытатын длелдеріне назар

салуа, Алламен байланыс руа шаырды. Кшпенді мсылман аза бл байланысты лшылы етумен, з мойныдаы жауапкершіліктерін адал атару арылы орындады.

3. Бауырмалшылыа, сйіспеншілікке, зара бір-біріне жрдемдесуге,

ата-анаа деген ерекше рметке баулыды.

4. Білімді болуа шаырды. Ислам ілімін мегерген ламалар халы

арасында ерекше бедел мен ыыласа ие болды.

Ислам, жоарыда атап ткеніміздей, білімді уаттайды. Оны иманны серігі етіп, беделін ктереді. Сондай-а алымдарды ардатауды бйырады.

Кшпенді тркі халытары арасында исламны таралуына .А.Йасауи те зор ыпал жасады. Ол сауатты рі талантты аын еді. Ол хикметтерімен Алланы лытады. Йасауиді хикметтері мсылманды дниетанымды алыптастыруа зор сер етті.

ожа Жсіп Хамаданиді тртінші алпесі - ожа Абдулхалы ыждуани нпсіні трбиелеумен айналысты. Шам лкесінде кптеген мридтері пайда болды. Олар здері ала ашып бір уаыт халыты дінге шаырып, шкірттерін аиат жолына бастады. Ислам мдениеті жолындаы сиетнамаларын зіні болаша рпатарына алдыран. Ол ебекті аты «Трлі кереметтер» деп аталады. Ішінде кптеген пайдалы да трлі аталы сздер бар. р тарауы асыл маыналы, ымбат азыналы жауар насихат пен сиет сздерге бай. Тарауынан бірнешеуін бгінгі рпаа насихат етіп, атап крсететін болса, жан жаты білім алан з лына былай дейді: «...сиет етемін саан ей, лым, барлы уаытта білімді, депті, тауалыты бірге ста жне салаф (алашылар) ізімен жр, сннт пен жамаатты серік ет, фих пен хадисті йрен, надан сопылардан ашы бол, р уаыт намазды жамаатпен оы, зі имам не азаншы болмау шартымен, рашан ататан аш, атата апат бар. Бір мансапа байланба, рашан арапайым бол, жаттара атыды жаздырма, соттара барма, ешкімге кепіл болма, згелерді сиетнамаларына тиіспе, патша мен ханзадаларды кімдеріне арсы келме. сем дауыстарды кп есітпе, кп тыдау жректі арайтып, екі жзділікті пайда ылады. Осылай екен деп сем дауысты естуді млдем тастап кетпе. йткені оны тыдаушылар да жо емес. Сзіді естушілер кп боландытан аз сйле, аз же, аз йыта. Халытан арыстаннан ашандай аш. р кез жалыздыта бол. Жеіл жрісті ыздар мен йелдерді маына жолама. Байлар жне ызметкерлермен схбат етпе, жегені адал болсын, кмндіден, шбдан сатан. Аыл тотатпай йел алма, йтпесе дние іздеуші боласы, дние іздеумен дініе бле табасы. Кп клме, айайлап клуден сатан, кп клу жректі арайтады. ркімге мейірімділік кзімен ара, адамдарды тмен санап, менсінбеушіліктен сатан. Сыртыды сыланып лпырма, сырт кріністі сндеу ішкі дниені бзыландыынан болады. Жртпен тартыспа, біреуге ол жайып бір нрсе сраушы болма. з ісіді зі істеп, ешкімге жк болма. стаздарыа мал-дниемен, жан-тнімен ызмет ет. Оларды іс-рекеттеріне арсы келме, олара арсы келгендер ешашан жасы болмаан. Дние мен дние иелеріне асатана ткаппар ара, йтпесе кп армандар сені науас етеді, кзі соыр болады. Солай еткенде ана ісі шынайы болады. Даны ынта-шынтамен істе. Кигені ескі, жолдасы друіш, байлыы білім, йі мешіт, серігі Ха Таала болсын.