Діндер аралы схбаттасты станым

аза жерінде асырлар бойы сан трлі дінді станан ралуан халытар зара келісім мен татулыта мір сріп келеді. Сондытан да азіргі тада азастан бкіл лем шін дінаралы жне лтаралы келісім салтанат ран тату елді жарын лгісіне айналып отыр. Елбасы Н..Назарбаев «азастан-2050» стратегиясы: алыптасан мемлекетті жаа саяси баыты» атты азастан халына Жолдауында: «Азаматты татулы пен лтаралы келісім – бізді басты ндылыымыз. Кплтты еліміздегі татулы пен келісім, мдениеттер мен діндерді ндесуі лемдік эталон ретінде танылан», - деп атап крсетті.

Бізді елде мсылмандармен атар православты, католиктік, протестантты, иудаизм, буддизм жне баса да конфессияларды кілдері береке-бірлікте мір сруде. Тек соы ш жылды ішінде ана бас аламызда Орталы Азиядаы аса ірі ибадат имараттары – зірет Слтан мешіті мен дай Ана Успения храмы, ал араанды аласында католиктік «Пресвятая Дева Мария Фатимская» кафедралды соборы бой ктерді.

аза халыны баса діндерге деген рметі, толеранттылыы мен зара тсіністігі маызды біріктіруші фактора жне мемлекеттілікті траты дамытуды, елдегі оамды тратылыты амтамасыз етуді басты шартына айналды.

Схбат, зара тсіністік пен рмет – барлы мдени-діни ауымдар мен лыстарды ауіпсіздігі мен ынтыма-келісімдерін, л-ауаты мен бейбіт атар мір сруін амтамасыз ететін жер шарындаы е леуеті мол кш. Біз зімізді сырты саяси ызметімізде де тзімділік, келісім жне ынтыматасты аидаттарын станамыз.

Барлы азаматтарды лтты станымына жне діни сеніміне арамастан, те ыты жне еркін дамуы аидаттарына негізделген саясатты іске асыруды басты ралдарыны бірі – Елбасымыз Н..Назарбаевты бастамасымен рылан оамды институт – азастан халы ассамблеясы болып табылады. Ассамблея этносаралы ана емес, конфессияаралы атынастарды да бірегей схбат алаына айналып отыр.

Бгінде азастан лем мойындаан мдениетаралы жне конфессияаралы схбат орталыына айналды. Бізді жас та сем елордамыз – Астана аласы осыан дейін трт рет ткен лемдік жне дстрлі діндер лидерлері съезіні онатарын зор ілтипатпен абылдады.

азастан Шыыс пен Батысты, ислам мен христиан діндеріні арасындаы алтын кпір іспеттес. Діни кшбасшыларды форумдарын, азастанны ЕЫ мен ИЫ-а траалыы шеберіндегі іс-шараларды, толеранттылы таырыбындаы конференцияларды ткізу – азастандаы этносаралы жне конфессияаралы келісім лгісіні жаанды дегейде сраныса ие екендігіне длел болып табылады.

 

13) Ар-ождан бостандыы аясында толеранттылы пен діни тзімділік дстрлерін дамыту шарттары туралы бірер сз

Полиэтносты жне поликонфессиялы азастанды оам жадайында сан алуан діни конфессия кілдеріні бірі-бірімен натысуы, сондай-а, оларды мемлекетпен араатынасы дрыс жола ойылуы аса маызды леуметтік мселе. Осы орайда, мір шындыында болмай алмайтын айшылытар мен шиеленістер ыты негізде жне зайырлылы пен ар-ождан бостандыы аидаларын сатау арылы шешілуге тиіс. Бл аидаттар азіргі лемде ыты мемлекет пен демократияны ажырамас блігіне айналып отыр.

Елбасы Н..Назарбаевты «а­застан-2050» «Стратегиясы – а­лыптасан мемлекетті жаа саяси баыты» атты халыа Жолдауында «Дін мселелерінде ойластырылан адам жне те мияттылы ажет. Мемлекет діни бірлестіктерді ішкі ісіне араласпауа тиіс. Біз ят, толеранттылы жне тзімділік ер­кіндігі принциптерін астер т­туы­мыз керек», – деп атап кр­се­тілді.

азіргі уаытта адамны наным-сенім бостандыы ын сатау мселелеріне азастанда аса лкен назар аударылып келеді деп сендіре аламыз. Діни саламыз біратар занамалы жне ыты-нормативтік актілер, сондай-а,Конституция, Азаматты кодекс, «Діни ызмет жне діни бірлестіктер туралы» За арылы реттелуде.

Зайырлылы принципін за­намалы дегейде бекіту ыты мемлекет рылымындаы ма­ыз­ды адам жне негелік л­шемдер жйесін тадауды ма­ызды нышаны болып табылады. Конституцияны 1-бабында былай делінген: «азастан Республикасы зін демократиялы, зайырлы, ыты жне леуметтік мемлекет ретінде орнытырады, оны е ымбат азынасы – адам жне адамны мірі, ытары мен бостандытары».

Айта кетері, азастанда мемлекет пен дін блінген деп млімдеуіміз мемлекетті діни бірлестіктерді ызметіне араласпауын ана емес, сонымен бірге, бл те маызды, трлі сенім ілімдеріні зіндік ка­нондарын конституциялы мін­деттер мен жалпы ережелерді б­зуа пайдалануына жол бермеуді де білдіреді. Бл тезисті длелі ретінде Негізгі Заны: «Ар-ождан бостандыы ыын жзеге асыру жалпы адамды жне азаматты ытар мен мемлекет алдындаы міндеттерге байланысты болмауа немесе оларды шектемеуге тиіс» деген 22-бабын келтіруге болады.

Бізді мемлекетіміз кздеген масаттарыны бірі – ке ы шебері мен бостандыты йле­сімдігі. Соан сйкес денсаулы сатау, медициналы кмекке жгіну, білім алу сияты жалпы­адамзатты ытар мен бостан­дытар наным-сенім мен ар-ождан бостандыымен шиеленіске келуге тиісті емес. Зайырлы сипаттаы мемлекеттік рылымны бастауыш, орта жне жоары оу орындарында діни ілімдерді насихаттауа ммкіндік бермеуі, оны кері серпуі, міне, осы жйтпен з тсінігін табады.

Бл, сондай-а, идея бостан­дыына жне оам міріне жаа да пайдалы нрсені енгізуге, тех­никалы жне ылыми прогрес­ке ммкіндік туызуа дайын бо­­лу деген сз. Сонымен бірге, осы орайда елімізді ілгерілеуі мен тратылыыны негізі болып отыран рухани мдениет пен лтты дстрді дамытудаы зайырлы оам леуетін атап айтпау ммкін емес.

Мемлекет пен діни бірлестіктер арым-атынасындаы станымдар оамдаы ар-ождан бостандыы дегейіні бірден-бір крсеткіші болып табылады. Осы орайда, азіргі тада бізді мемлекет еліміздегі діни бірлестіктерді з ызметтерін жргізудегі тедігін, ыы мен бостандыын амтамасыз етеді, дстрлі конфессиялар ана емес, тіркеуден ткен барлы діни бірлестіктермен бірлесе жмыс істейді. Бл ріптестік, е алдымен, адамдарды мдени жне негелік дамуын, оамда толеранттылы пен зара сыйласты станымдары ныаюын, леуметтік ызметті сан алуан саласында осы масатта тізе осуды кздейді.

Бкіл лемде толеранттылы тедікті рметтеу, адамзат м­де­ниетіні, наным-сеніміні кп­трлілігін мойындау жне ба­сым­дытар мен зорлы-зом­бы­лытан бас тарту ретінде арас­тырылады. Сол себепті діни толе­ранттылы – азастанды мемлекетті бекітуді маызды шартыны бірі, діни, этносты атыыстарды алдын алуды кепілі. ысасы, толеранттылы пен діни тзімділік азаматты бейбітшілікті негізі, бізді мемлекетіміздегі леуметтік прогресті маызды факторы саналады.

14) ылыми-зерттеулерге сйенсек, дін – оамды біріктіруші де ыдыра-тушы да фактор болып ала береді. азіргі кезеде діни тзімсіздік оамды трасыздыа, атыыстар мен жаппай кедейшілікке тірейтінін кз кріп отыр. Тариха сйенсек, діни наным-сенімді сыйламауды тбі анды шайастара ласып, бтін бір мемлекетті жойылып кетуіне де келген. ылымда діни тзімділікті бірнеше белгісі крсетілген. Олар мыналар: бірінші – зге діндегі азаматтарды сеніміне тзімділік (мсылман-христиан, мсылман-буддист т.б.); екіншісі – зге конфессияларды кілдеріне деген тзімділік (сунниттер-шииттер, католиктер-протестанттар); шіншісі – дстрлі емес діндер мен оларды кілдеріне тзімділік; тртіншісі – дайа мойынснандар мен атеистер арасындаы тзімділік. Діни тзімділікті классификациясына арайтын болса, бл тртеуі азастанда саталан. Бір сзбен айтанда, татулыты ту еткен Туелсіз азастанда діни тзімділікті барлы трі саталан. Оан длелдер де жо емес.Р Конституциясы 1-бабыны 1-тармашасында: «азастан Республикасы зін демократиялы, зайырлы, ыты жне леуметтік мемлекет ретінде орнытырады, оны е ымбат азынасы — адам жне адамны мірі, ытары мен бостандытары», – деп жазылан. Яни демократия ндылытарымен жретін бізді ел – сонымен атар зайырлы мемлекет. Православие, буддизм жне ислам леміні ортасында орналасан азастан «ркениеттер атыысы» атты йгілі маала жарияланан жылдары азатты алды. Барынша жариялылыты, географиялы факторларды ескеру аса маызды болды. Дін сияты те нзік мселеге екі шоып бір араан еліміз бгінде діни тзімділікті лгісін крсетіп келеді. Халыаралы йымдар мен лемдік сарапшыларды пікірінше, азастан лемдегі бейбітшілік пен тратылыты ныайтуа оматы лес осуда. Оны бір айын длелі – дние жзінде тыш рет аза жерінде йымдастырылан лемдік жне дстрлі діндер кшбасшыларыны 2003 жылы алаш рет Астанада ткізілген форум рбір ш жыл сайын йымдастырылатын болып, 2006 жне 2009 жылдары елордада з жаласын тапты. азастан Президенті Н.Назарбаевты лемдік жне дстрлі дін лидерлеріні съезін ткізу туралы идеясын ислам, православие, католицизм, протестантизм, буддизм, индуизм, конфуцианды, иудаизм жне баса да кптеген діндерді кілдері олдап отыр. Осы бір бастама арылы анды атыыса дейін баран діндер арасындаы келіспеушіліктер бір стелді басында мселе етіп ктеріліп, кн тртібіне шыарылды

Бгінгі кні азастандаы тзімділік, бейбітшілік пен амандыты кзі болып табылатын, азіргі заманны натылыына айналан басты ндылытарды бірі, бкіл азастандытарды ауызбірлігіні негізі жне ел басшылыыны ішкі саяси баыттаы саясатыны негізгі рамдас блігі. Сонымен атар, еліміздегі тзімділік – азастан Республикасыны халыаралы кеістіктегі о имиджіні негізгі рамдас блігі. Халыаралы ауымдастыта бізді елімізді мемлекеттегі ішкі саяси ахуалы аса олайлы мемлекет деп біледі. Сонымен атар, елімізде этносаралы жне конфессияаралы жанжалдарды жо болуы, ішкі саяси тратылыты ны орнаандыы елімізді 2010 жылы Еуропадаы ауіпсіздік пен Ынтыматасты йымына траалы етуші мемлекетті рі аталан беделді йым Саммитіні ткізілу орнын тадау барысындаы айын алышарттарына айналды.

 

 

15) азастандаы діни жадай, баса елдердегі сияты кбіне елді ішіндегі жне одан тыс саяси, экономикалы жне ыты жадайа тікелей байланысты. Сонымен атар, ол мемлекетті ішіндегі этносаралы жне конфессияаралы арым-атынаса да туелді. Бл трыдан бізді республикамыз туелсіздік алан уаыттан бері оамды-саяси жне экономикалы тратылыымен, р трлі лт пен лыс, конфессиялар арасындаы сенім жне зара тсіністікпен ерекшеленетіндігі белгілі. Бл шін мемлекет тарапынан конфессияаралы сенім мен оамда алыптасан толеранттылы ахуалына, сындарлы схбата олдау крсету жне діни экстремизмні алдын алу жмыстары жргізілуде. азастанны кпшілік мойындаан жетістігі болып, халыты барлы топтары кілдеріне экономикалы, леуметтік, мдени, рухани даму ммкіндігі бірдей амтамасыз етілген демократиялы жне зайырлы мемлекет тзе алуы болып саналады. Этносаралы жне конфессияаралы келісім аидаттары орталы мемлекеттік органдармен атар, айматарда да жзеге асырылып отырады. Діни келісім саласындаы азастан тжірибесі бірегей екендігін атап ткен абзал. Республикада діни бірлестіктерді біршама трлері жмыс істеуде: мселен, дстрлі діндерден (ислам жне христиан) бастап, бан дейін елімізде болмаан жаа, дстрлі емес діни ауымдастытарды кездестіруге болады. Діни йымдар емін-еркін айрымдылы, аартушылы жне гуманитарлы істермен айналыса алады.

азіргі уаытта діни бірлестіктерді тіркеу жне айта тіркеу жмыстары жзеге асырылып, миссионерлерді есептік тіркеу жаластырылуда, діни дебиеттерге дінтану сараптамасы жргізілуде. зііз кріп отырандай, бізді азаматтарымызды ытарымен еркіндіктерін орауа баытталан прменді істер атарылуда жне бл іс-шаралар азастан Республикасыны дін саласындаы азіргі заыны жзеге асырылуына игі сер етуде.

Ислам мен православие азастан оамы міріндегі мдениетті алыптастырушы негізгі рауыштарды бірі. Дегенмен, бл мртебеге ерекше мн беру, олара андай да бір ыты артышылы пен басымдылы бермейтіндігін тсіну ажет. Бл мртебелік анытама елді этносты рылымына байланысты берілген. Себебі, бл екі дінді станушылар жалпы халыты шамамен 90% райтын трылыты халы – азатар мен орыстар болып саналады. Мсылманды Шыыс мдениетіне тарихи тартылу азастанны ылымы мен мдениетіні дамуына прменді ыпал еткендігін жоа шыу ммкін емес. Ежелгі сенімдерді ыыстыра отырып, ханафи мазхабындаы ислам аза халыны негелік дамуы, зиятты жне мдени ркендеуіне ммкіндік берді. На осы ислам мемлекеттілікті, этносты жне мдени бірегейлікті сатауды басты йытысы болды. ожа Ахмед Яссауи мен Асан айыдан бастап, Абай, Шкрім мен Мшр Жсіпке дейінгі – тркі жне аза зиялы ауымыны біратар дуірлерде мір срген крнекті кілдері ислам руханиятын бойына сііргендері кездейсоты емес. Бл трыда Орыс Православты шіркеуі де елеулі рлге ие. Аартушылы істерімен айналысып, рухани даму жолына баыттап, сындарлы схбат жргізуге мтыла отырып, православ сенімі 140 жыл бойы азастан оамындаы толерантты арым-атынасты дамуына олдау крсетіп, елімізді діни конфессиялары арасындаы зара тсіністік пен ынтыматастыты ныайтуа зіні салматы лесін осып келеді.

азастанны бкіл саясаты, дін саласындаы жне баса да баыттарда болсын тедік жне еркіндік, демократия аидаларынан трады. Конституцияда кімні болса да ар-ождан бостандыына ыы бекітілген, ал, «Діни ызмет жне діни бірлестіктер туралы» зада ркімні ар-ождан бостандыына деген аысы бекіген, ал ар-ождан еркіндігі ркімге з еркімен, зіні дінге деген атысын анытауына ы береді, яни дінге сене ме, сенбей ме, з нанымын насихаттап, соан сай рекет ете ме, етпей ме, з ырында, алауы біледі.

Елбасы Нрслтан Назарбаев: «...Біз барша діндерді тедігі мен азастандаы дінаралы келісімді амтамасыз етеміз жне бан кепілдік бере аламыз. Біз исламны, зге де лемдік жне дстрлі діндерді е здік дстрлерін дамытудамыз жне оларды сыйлаймыз. Біра та заманауи зайырлы мемлекет рып жатырмыз» – деп атап ткен болатын. Бізді Мемлекетімізді дін саласындаы мраттарыны бірі зайырлылы сипатты сатау Агенттікті жетекшілік етіп отыран жмыстарындаы негізгі аидаларыны бірі болып табылады. Біра бл жерде зайырлылы дегенімізді атеизм емес екендігін, оны мемлекет пен дінні зара ріптестігіне тсау салмайтындыын тсіну керекпіз. азастанда мемлекет діннен блек жне де ол діни бірлестіктерді ызметі бізді республикамызды заына айшы келмесе, мемлекет оны жмысына араласпайды да. Сондай-а таы да айтып тер болса, біз азастанда тіркелген діни йымдарды барлыымен зара байланысып отырамыз. Ол шін облыс жне аудан кімшіліктері жанында діни бірлестіктермен зара рекеттесу бойынша арнайы кеестер жмыс жасайды. Біз осы кеесті мемлекеттік органдар мен діни бірлестіктерді арасындаы нтижелі ынтыматастытар мен сындарлы схбатын ола алумен атар, ары арайы жмыс барысында басаларды да пікірін ескеруін олдаймыз. Жалпы аланда, азастанда ар-ождан жне сенім бостандыы саласында мемлекеттік саясатты орындау жйесі немі жзеге асыры лып отырады. Осыны зі жоарыда аталып отыран аидалара толыымен сйкестендіріле отырып, дін саласындаы азаматтарды еркіндігі мен ыына кепілдік етумен атар, Агенттікті алдына ойан міндеттерге нтижелі жетістіктермен жетуін амтамасыз етеді.

Манихей діні

Тркі аанаты заманында Орталы Азия мен азастан жерінде манихей діні де таралды. Манихей діні — зороастризм, шаманизм, буддизм, христианды діндерді осындысынан шыан ойыртпа дін. Оны месопотамиялы жазушы, суретші Мани деген ойлап тапан. Оны асиетті аидалары "Бал ашу кітабында" жазылан. аза жерінде манихейлікті орталыы Таразаласында болды. Манихейлікті негізгі аидасы — дуализм, ол бойынша дниеде екі трлі кш бар, оны бірі — адалды кші де, екіншісі — арамды (жауызды) кші. мір осы екі арама-арсы кштерді кресінен трады. Манихей діні жаман пиылды кштерді ртуа баытталан. Манихейлік дін адамды аскетизмге трбиелеп, бл дниедегі ызытарды брінен бас тартуа шаырды. Оларды ілімі бойынша, йленуге, бала сюге, ысты анды хайуанаттарды етін жеуге болмайды. Тек суы анды жндіктер — баа мен жыланны етін жеуге болады, негізінен, шп таамдарын ана жеуге шаырды. Дегенмен де манихейлік дін бізді жерімізде ке тамыр жая алан жо.

 

17) Ислам бізді мдениетімізді негізі, мемлекетімізді рухани іргетасы. Батысты мндегі зайырлылы дінді мемлекеттен блектеуді талап етеді. Біра оны тек билік-басару жйесіне ана атысты екендігі детте айтылмай алады. Билік жйесі трысынан мемлекетті дінді басару тізгінін уысында стамайтыны рас. Біра мемлекетті теориясы жне ы, жалпы мемлекеттілік трыдан келгенде дін оамнан да, мемлекеттен де блек бола алмайды. Ол ол ма, трындар бір мезетте ы нысаны, сенушілер жне елді азаматтары есепті. Кеінен аланда, дін, мдениет, ркениет мемлекет негізіне аланады.

Егер жоарыда аталан елдер сияты біз де зайырлылы ымына зіндік кзараспен келер болса, онда оамны екі тірегі: бірі – за ыны стемдігі, бірі – заны ішкі мні (адамгершілік жне руханилы) бір сааа тоысар еді. Тптеп келгенде, билік, ы, мораль, руханият ымдары блек-блек емес, олар жеке адамны мірінде жне ттастай оам тіршілігінде бірін бірі толытырады. Басаша айтанда, мемлекетті адамгершілік у рухани критерийлері есебіндегі билік жне задар оам дамуыны е маызды алышарттары.

Сонымен, ерте ме, кеш пе діни ндылытарды бір алыпты дамуына мемлекеттік дегейде жадай жасалуа тиісті. Бл елімізде зайырлылыты жне демократияны дамыту принциптеріне иаш келе алмайды. йткені, зайырлылыты, яни мемлекетті діни ауымдасты ісіне араласпау принципі мызымай саталады. Айтпашы, дінге мжбрлемеу, тадау еркі жне зге діндерді мойындау, олара тзімділік, тсіністікпен араушылы ранны іргелі доктриналарын да кктей теді. Масат – жеке адамды адасу хлінен, оамды рухани араылы торынан таруа саяды.

оамды біріктіруші жне ттастырушы идеологиялы кш ретінде Исламды пайдалану ісінде зімізді дара азаы моделді жасаудан ркетін жне ауіпті дейтін днее де жо. Елбасы Н.Назарбаев зіні «Сындарлы он жыл» атты ебегінде осы заманы тарихтан мысалдар алып, дін мен зайырлы билік атар мір сріп ана отыран жо, ислам канондары мен зайырлы мемлекеттілік елді мегеруде керемет йлесім тауып отыр деп крсетеді. Айталы, Малайзия, Иордания, Марокко жне Мавритания елдерінде азаматтарды кнделікті тіршілігі азіргі лгідегі конститутция мен шариат за-шарылары бойынша бір мезетте реттеліп отыр.

Исламны рухани потенциалын пайдалану бізге не берер еді?

азастандаы тарихы, тілі, мдениеті жаынан бірі бірінен алша шешен, ингуш, дан, йыр сияты халытарды басын біріктіруге септеседі. Ислам Орталы Азия елдері – ырызстан, збекстан, Тркменстан, Тжікстанды орта мсылманды ндылытар негізінде біріктіруші фактор екені расты. Осы негізде кптеген крделі тйіндерді таратуа ммкіндік туады.

Сондай-а, азастанды ауымдастыты демографиялы, тарихи-мдени ерекшеліктерін ескергенде, исламны рухани потенциалын адамгершілік трбие трысынан пайдалану православиелік шіркеу кілдерімен арадаы зара сенім мен тзімділікті тередете тсері сзсіз. з кезегінде екі дінні ммкіндіктерін біріктіру дстрлі емес діни аымдар мен миссионерлікке арсы труды оайлатады.

рине, исламны рухани потенциалын, атап айтанда, теологиялы кш-уатын пайдалану крделі де жауапты процесс. Бл мселеде зге елдер мен континенттерді тжірибесінен саба алмай болмайды.

Арабтар, мысалы, исламды насихаттаанда здерін зге халытардан біршама жоары ояды. Оларды шетін пікір станатындары тіпті наыз мсылман болу шін, згелер, мселен, азатар з тілін, мдениетін, тарихын тркі етіп, мытып, арабтікіне кшкені дрыс деп есептейді.

Пкістан, Ирак, Иран, Ауанстан тжірибесіне зер сала араса, бл елдерде кекшілдік, дау-дамайды келісім жолымен емес, мылтыты кшімен шешу дадыа айналанын креміз.

Мемлекеттік-конфессионалды проблеманы шешудегі трік тжірибесі андай? 1923 жылды 29 азанында Трік Республикасы рылан со Мстапа Кемал Ататрік радикалды реформаларды жзеге асырды. Демократиялы мемлекет бгінгі тада да ойдаыдай даму стінде. Жаа Конститутция абылдануына байланысты шариат негізінде жмыс істеген діни сот орындары таратылды; дервиштік ордендер жабылды; кпйел алу сияты мсылман правосыны нормалары жойылды; ел ордасы Анкараа кшірілді; дін мемлекеттен блінді.

Бл мселелер бойынша бізді елдерімізді тадыры жне тарихында састы бар.

Діни оу орындары жабылан тста кптеген тріктер жас рпаты діни білім алуа кршілес елдерге з беттерінше аттандыра бастаан. Олар туан елге имамдар жне дін ызметкерлері болып ораланда саналы я санасыз трде баса елдерді этно-мдени жне саяси- идеологиялы кзарастарын ала келді, ол ол ма, олар оны насихаттап, тарата бастады.

Бл ауіпті алдын алу шін 1982 жылы Конституцияа діни білім алуа атысты згерістер енгізілді. Енді діни білім беру ісі мемлекет аморлыына алынды. азіргі тада бл елде 120 мы жастар оитын илахиятты (дінтану ілімі) 22 факультеті жне шаркиятты (шыыстану ілімі) 600 лицейі бар. Дін кілдеріні статусы мемлекет ызметкерлері дрежесіне тедес болып, мемлекеттен лайыты жалаы алады. Бгінгі тада Тркияда 80 мы мешіт жмыс істейді жне мемлекет оларды брін де олайлы трмыс жадайын жасап отыр.

Байап отырса, мемлекет жне дін арым-атынасыны тріктік моделі бізге тарихи, этникалы жне рухы жаынан жаын. Біра оны сол алпында кшіру керек деген ой туызудан аулапыз. Бізде лемдік тжірибені барлы туір жатарын бойына сіірген азастанды модель болуа тиісті. азастанны 2030 жыла дейінгі стратегиялы дамуына атысты Елбасы Н..Назарбаев былай деп атап айтты: «Біз – зіндік тарихы жне зіне ана тн келешегі бар евразиялы елміз. Сондытан бізді модель баса ешкімдікіне сас болмайды. Ол зіне трлі ркениеттерді жетістіктерін сідіреді». Мемлекеттік-діни атынасты зіндік моделін анытау шін біз ислам жалыз, ал мсылманды пен діндарлыты формасы кп деген принципті стануа тиіспіз. Иманны жеті шарты мен исламны бес парызын мойындай отырып, адамдар оларды ртрлі ады, абылдайды, жзеге асырады. Сол сияты, белгілі бір халы, лт, этнос исламны постулаттарын аншалыты тере тсіне алады, абылдайды, іске асырады – міне, мсылманды дегейі осыан туелді.

Егер исламны ішіндегі аым, топ ислам канондарына арсы келмесе жне оны бес парызын мойындаса, онда оларды удалауды, ыспаа алуды еш ажеті жо. Блар Исламды іштен бліп, лсіздендіретін рекеттер. Кейбір елдерде «аартылан» («просвещенный») деп аталатын, мемлекетті оамды жне саяси жадайын тратандыру барысында зайырлы билік жне сенушілер арасында рухани кпір міндетін атаратын ислам даму стінде. Бізді азастандаы ислам реформациясы дл осындай формада туі бден ммкін деген ойдамыз.

алай боланда да, азіргі тада рухани келісімге ол жеткізуді ралы ретінде мемлекет жне дін арасындаы диалогты маызы жылма жыл арта тсіп отыр. Бір аныы, жеке адам мен оамны, дін мен мемлекетті мдделері аншалыты ндес, йлес келсе, елді ттастыы да соншалыты берік болма. Сондытан мндай орта мддені іздеу, орнытыру - уаыт талабы. Отанымыз азастан шін береке-бірлікті траты трде алыптастыруды згедей жолы жо деп білеміз.

 

18) Орта Азия ­ адамзат мдениетіні е ежелгі орталытарыны бірі болып табылады. Орта Азия халытары бірнеше мыжылдытар ішінде ылым, сулет нері, дебиет пен нерді, ылым мен мдениетті дниежзілік атынасына мгі енген аса нды шыармаларын жасады. Дниежзілік ылыми ойды дамуын орта азиялы ойшылдар ­ Хорезми, Ферана, Фараби, Ибн­Сина, Беруин, лыбек, Науаиды жне басаларыны аса крнекті ебегісіз кз алдымыза елестете алмаймыз. Соы жылдары збекстан алымдары рухани мірді р трлі салаларындаы аса бай мраны зерделеу бойынша лкен жмыс атарды, 70­тен астам дастан ­ халы шыармашылыыны этикалы шыармалары, аса мол маалдар, мтелдер, аыздар, ндер жне т.б. жиналып, жарияланды, ортаасырлы Орта Азияны аса крнекті алымдарыны шыармалары збек жне орыс тілдерінде басылып шыты. збекстан халытарыны кркемдік мрасын ­ тарихын, дебиеті мен нерін зерделеу бойынша елеулі жмыс тындырылды. Шыармаларында алдыы атарлы идеялар мен жоары мраттар, халыты гуманистік жне отаншылды мтылыстары з бейнесін тапан, XII асыр XX асырды бас кезіне дейінгі аралыта мір срген, ткен заманны тгелге дерлік ірі аындары ­ Юсуф Хос Ходжибті, Лутфиді, Науаиді, Бабырды, Трдыны, Машрабты, Увайсиді, Надираны, Гулханиді, Махмурды, Фуркатты, Мимиді, Отахиді, Аваз Отарды, Заукиді, Хамзаны жне басаларыны поэзиялы шыармалары здеріні миллиондаан шынайы рметтеушілерін тапты. Ташкент, Бхара, оан, ргеніш, Самарандты кітапханаларында кптеген олжазбалар сатаулы. р трлі шыыс тілдерінде жазылан олжазбалар республика халында да саталды. Мемлекет оларды саталуы мен алпына келтірілуіне лкен аморлы крсетіп отыр, бл олжазбалар збекстан кіметіні шешімімен біртіндеп республика ылым Академиясына жинаталып жатыр. збекстан ылым Академиясыны Х.Слейменов атындаы олжазбалар институтында збек аындары мен дебиетшілері шыармаларыны олжазбалары жиналан. Бан атысты орасан зор байлы шыыс тілдеріндегі олжазбаларды аса нды жне аса бай жиынтыыны е ірі оймасы ­збекстан ылым Академиясыны бу Райхан Беруни атындаы Шыыстану институтыны орында жинаталан. Институт орында сатаулы тран шыыс олжазбаларыны жалпы саны ­ 40 000­нан аса шыарма енетін 18 000­нан кп томды райды, бан оса орда Орта Азия аумаындаы феодалды мемлекеттерді кезіндегі айбындылыы мен лауын длелдейтін толып жатан акт ­ грамоталар, кеселік жне шаруашылы жаттар бар. р трлі дуірлер мен замандарды кркем жазу мдениетін бейнелейтін олжазбалы ортаасырлы трактаттарынан блек ­ XIX асырды екінші жартысы мен XX асырды бас кезіне жататын толып жатан ­ 50 000­ нан асатын литография басылымдар саталуда. Бл олжазбалар мыжылды дерлік кезеді ­ X асырды ортасынан бастап XX асырды бас кезіне дейінгі кезеді амтиды, оларды географиясы да аса ке. орда Таяу жне Орта Шыыс, Солтстік ндістан, Иран, Магриб елдеріні алаларында жазылан жне кшіріп жазылан олжазбалар бар, олар з кезінде Орта Азияа келінген. Олар негізінен ортаасырлы мсылман Шыысында ке тараан: араб, парсы, трік тілдерінде жазылан. Урду тіліндегі олжазбалар да кездеседі. Бл олжазбалар таырыптары жаынан ортаасырлы жазбаша мдениетті бкіл дерлік салаларын ­ жаратылыстану жне дл ылымдарды, гуманитарлы білімді: тарихты, поэзияны, филологияны жне т.б. амтиды. олжазбаларды кпшілік блігі кркем дебиетке, сулет неріне арналан, философиялы ылымдар баяндаланы мол. Кптеген олжазбалар ртрлі колнерге, ауыл шаруашылыына, саудаа, рылыса жне т.б. арналан, кптеген сздіктер, энциклопедиялар, терминологиялы анытамалытар т.б. кездеседі. Бл олжазбаларды ішінде бірегей, бірден­бір танадаы олжазбалар да аз емес. збекстан А ­ ны Беруин атындаы Шыыстану институтыны оймасында рі асырлы аса крнекті алым бу Бакр ар­Разиді (IX .) химия жніндегі «Китаб сирр л­ асрар» («пиялар пиясыны кітабы») атты шыармасыны жалыз данасы сатаулы. олжазба 1501 жылы кшіріп жазылан, оны мамандар тапана дейін ар ­ Разиді бл шыармасы ылыми ауыма белгісіз болып келді. Институт орында ортаасырлы медицинаны аса крнекті ескерткіш ­ бу ли ибн Синаны (Х­ХІ ..) «Дрігерлік ылым каньоныны» бірнеше тізімі бар. Оны е ескі тізімі XIII асыра жатады. Шыысты лы алымы бу Райхан Беруниді институтта сатаулы ебектеріні ішіндегі аса ндысы ­ «Китаб ат­тафхим ли аваили синаат ат­танджим» («Жлдыз есептеу неріні бастамаларына тсіну кітабы») энциклопедиялы шыармасыны олжазбасы. Ол XIII асырда кшіріліп жазылан жне дние жзіндегі е кнелерді бірі болып есептеледі. Кптеген рпатарды кш­жігер жмсауыны арасында ортаасырлы Шыысты аса ірі медиктері, астрономдары мен математиктері, р трлі дуірлерді кілдері: лыбек, ли ушчи, Журджани, Ширази, Ибн Ирак жне басалары шыармаларыны олжазбалары бізге дейін келіп жетті. Сондай­а ортаасырлы Шыысты философиялы даналыы да олжазбалы шыармаларды бай жиынтыымен берілген. Оны рамында ежелгі грек авторлары шыармаларыны арабша аудармалары, сондай­а шыыс ойшылдарыны логика, метафизика, этика, шешендік жніндегі бірегей трактаттары да бар. сіресе, Орта Азия халытарыны философиялы жне оамды­ саяси ойына ке орын берілген. Дние жзіндегі бірден­бір ­ XVII асырдаы «Мажмуал ар Расоил л­Хукамо» («алымдар трактаттарыны жинаы») олжазбалар жинаы бірегей жне те нды болып табылады. Онда ежелгі заман мен орта асырлардаы кптеген ірі ойшылдар мен алымдар: Аристотельді, Платонны, Галенні, Афродизиялы Александрды, л ­Киндиді, Фарабиді,Тусиді, Ибн Синаны, Бахманярды, Ибн Рушдты, Ибн Баджды жне басаларды 107 трактаты бар. олжазба Дамаскіде растырылан, оны философиялы трактаттарды жинау бойынша лкен жмыс атаран ­ философияны уесойы растыран трізді. дебиет, бірінші кезекте поэзия орта асырларда руханилыты нерлым ке тараан жне танымал формасы болды, ол авторды бай эмоцияларын, рухани кйзелістерін, оны оршаан дниеге деген кзарасын білдіруді ана емес, сондай­а аса крнекті сз шеберлеріні олдарындаы халы даналыын, тарих тжірибесін, мірді тере философиясын беруді маызды ралы ызметін атарды. ордаы ортаасырлы Шыыс поэзиясы Орта Азияны, ндістанны, Иранны, Ауанстанны, зірбайжанны, араб елдеріні: Рудаки, Фирдоуси, лішер Науаи, Жами, Бабыр, Низами, Ганджауи, Мутанабби, Хафиз, Саади, Омар Хайям, Мирза Бедиль жне басалары трізді аса крнекті сз шеберлеріні шыармаларымен берілген. орда Орта Азияны XI асырдаы аса ірі алымы жне дебиетшісі Жсіп Хос Ходжиб Баласаниді «таду білік» («Баыт келуші білім») шыармасыны е кне олжазбалы данасы сатаулы. Бл олжазба дние жзіндегі е кнелерді бірінен саналады. орда XIV асырдаы лы нді аыны жне ойшылы Амир Хосров Дехлевиді «Хамса» («Бестік») шыармасыны бірегей данасы бар бл дана «Хамсаа» енетін бес поэманы шеуін йгілі лирик ­ аын Хафиз Ширазиді кшіріп жазандыымен ерекше нды. Аса крнекті збек аыны жне мемлекет кайраткері лішер Науаиге арнап растырылан, XV асырдаы алымдарды, аындар мен дебиетшілерді з олдарымен жазан хаттарыны альбомы аса бірегей дерек болып табылады, онда лішер Науаиді замандасы, лы гуманист аын Абдуррахман Жами жазан хаттар да бар. ХV асырдаы Хорасан мен Орта Азияны леуметтік­экономикалы жне мдени міріні р трлі таырыптарына жазылан бл жолдау ­ хаттар Темір улеті мемлекеттеріні тарихын зерделеу шін баалы материал ызметін атарады. Институт орында ортаасырлы тарихшыларды ебектері де баршылы, оларды ішінен Ибн Джарир ат ­ Табариді (X асыр) «Тарих ат ­ Табари» шыармасы, XI асырдаы ортаасырлы белгілі тарихшы Ибн Мискавейхті (XII асырдаы олжазба) «Таджариб л­ умам», Ибн л ­ Асириді (XIII г.) жалпы тарих бойынша жиырма томды «Тарихи комил» ебегі, Махаммед л ­ Жувейниді (XII .) ежелгі жне ортаасырлы Хорезм тарихы туралы «Тарихи Жаханкуш» шыармасы те нды. орды матанышы ­тізімі е кнелерді бірі (XIV .) болып табылатын, Рашидаддин ибн Имададолды Шыыста ке танымал болан ­ «Жами ат ­ тауарихы». орда сондай­а бл ебектерді ткен асырларда Орта Азия алаларында жасалан збекше аудармалары да сатаулы. Мнда ортаасырлы авторларды Ташкент тарихы бойынша олжазбалары, Бабыр империясы мен оны рпатары кезеіні тарихы туралы кптеген аса баалы олжазбалар бар: бл Ахмад ибн Мухаммед ибн Херауиді (XVI .) «Табикат Акбар ­ шахы», нді алымы Сунджани Рай Муншиді «Хулосат ат­тауарих» ебегі, Мирза Салим Гуруддин Мухаммед Жахангирді «Жахангирнамесі», Мхаммед асым Хиндушахиді (XVI­XVIII ..) «Тарихи Фариштесі» жне басалары. Бізді кндерге дейін саталан Иран, Ауанстан, Тркия, араб елдеріні тарихы туралы гімелейтін бірегей олжазбалар Орта Азия халытарыны Шыыстаы баса елдермен ке ылыми байланыстарыны, баса елдерді мдениетін зерделеуге деген траты ызыушылыты айын длелі болып табылады. Кптеген олжазбалар Орта Азия тарихын зерделеу шін баа жеткісіз деректерді ызметін атарады, мысалы, X асырды тарихшысы Жафир Наршахиді «Бухара тарихы» бізге XII асырды тізімімен жетті. Бл ­ осы ебекті е ескі данасы. Сопылыты тарихы, оны ірі кілдері туралы, Бухарада, Самаркандта, Термез бен Орта Азияны баса да алаларында жеткілікті дрежеде тере жне жан­жаты жасалан мсылманды ытану ­ фикх туралы олжазбалар сирек кездеседі. Кптеген олжазбалар кркемделуі жаынан нерді шынайы шыармалары болып табылады. Оларды беттері алуан тсті шыыс рнектерімен безендірілген, сйы алтынмен, те нзік кркем жазумен жазылан. лы аындар ­ Фирдоуси, Низами, Садди, Науаи, Амир Хосров Дехлеви, Хафиз, Жамиді кркем шыармаларыны кптеген беттері шыыс миниатюраларымен безендірілген, оларды кпшілігі де бірегей дние болып табылады. Бл олжазбалы шыармаларды брі таптырмайтын жне Таяу жне Орта Шыыс, Орта Азия мен ндістан, Ауанстан, Пкстан жне Шыыс ытайды кптеген елдері халытарыны леуметтік­ экономикалы жне рухани міріні тарихы бойынша аса нды деректер болып табылады, бл халытарды тере тарихи байланыстары, мдениеттеріні зара ыпал ету мен зара баюы процесінде дамуы туралы аса бай материал береді, здерінде кптеген рпатарды даналыын сатайды. олжазбаларды бдан кейін де анытау, сатау, зерделеу мен жариялау оларды мазмнын халы игілігіне айналдырады. Адамдарды дниежзілік ылыми ойды здік жетістіктеріне ортатастыру, тарих тжірибесімен аруландыру — міне, алымдарды басты аморлыы осындай. Кейіннен Шыыстану институтыны негізінде олжазбалы оры пайда болан Ташкент кпшілік кітапханасыны Шыыс олжазбалары блімінде азан ткерісіне дейін бар­жоы бірнеше жздей олжазба болды, ал азіргі олжазбалар оймасы Кеес кіметі жылдары пайда болды. Ол жыл сайын толытырылады, дние жзіні баса олжазбалы орларымен микрофильмдер алмасу арынды жргізіледі (азіргі кезде 3000­нан астам микрофильм жиналды), жыл сайын АШ, ГФР, Ауанстаннан, араб елдерінен, ндістаннан, Чехословакиядан, Англиядан жне басаларынан сирек кездесетін олжазбалардан фотокшірмелер тсіруге жздеген тапсырыстар келеді. Мдени мраны саталуын амтамасыз ету, рухани байлытарды тере зерделеу мен насихаттау бізді елдегі мемлекеттік, мдени­ аартушылы, оу жне ылыми­зерттеу мекемелері ызметіндегі аса маызды баыта айналды. Атап айтанда, мдени мраны зерделеу Орта Азия ткен асырларда тыыз сауда­экономикалы жне мдени байланыстар жасаан, олармен орта мдени ндылытары болан шетелдік Таяу жне Орта Шыыс ­ «мсылманды» Шыыс елдерімен зара тсіністікті жасарту мен мдени байланыстарды ныайтуды маызды ралына айналды. Орта азиялы ойшылдар Фарабиді, Беруниді, Ибн­Синаны, Хорезмиді мшелтойлары, олара толып жатан шетелдік алымдарды атысуы мдени мраны алымдар арасындаы байланыстарды ныайту, орта мдделерді айындау мен р трлі халытар кілдеріні бірігуі мен идеялы позицияларыны жаындасуы шін пайдалануды маыздылыы мен тиімділігіне длел бола алады. Мдени мра ­ бл мазмны жаынан те бай, алуан трлі жне рылымы жаынан кп ырлы тарихи былыс. йткені адамны рухани мдениет ндылытарын жасау жніндегі шыармашылы ызметіні зі алуан трлі, оны кптеген баыттары болады. азіргі кезде рухани мдениетті кркемдік, негелілік, саяси, ылыми, ыты, философиялы жне т.б. мдениетке бледі. Сондай­а мдени мра да рухани ндылытарды бір­бірінен з ерекшеліктерімен блектенетін р трлі ­ кркемдік, эстетикалы, сулеттік, ылыми, философиялы жне т.б. формаларды амтиды. Орта Азия халытарыны мдени мрасы рухани ндылытарды мндай формаларыны бріне де те бай, жне оларды бтіндеп жне тередете зерделеу, ебекшілерді трбиелеу міндеттерін шешуде ке пайдалану шін барлы жадайлар жасалан.