Ежелгі римдегі мектеп пен трбие.

Таяу жне иыр Шыыс ежелгi мемлекеттерiндегi (Египет, Израил-Иудей патшалыы, Иран, Сирия, Палестина, ндi жне ытай) тлiм-трбие мен мектептер

“Сеннаар жерi” немесе “Шинеар жерi” деген ауматы шiншi ркениеттi туып, дамуына лес осан тты мекен осзен Тигр мен Евфратты отстiк жаалауында мiр срген Шумерлер – (“арабасты халы”) Библияда “Шумер” деген атпен тариха Са тайпаларыны бiр тармаы болып енген халы.

Кптеген асырлар бойы “Шинеар” сзi Библияны оыан адамдара тсініксіз болатын. Тек жздеген жылдардан кейiн ана шiншi ркениеттi бесiгi болып саналатын Таяу Шыыстаы Евфрат жаалауын жайлап тратанан жрт Шумер халы деп аталан. Сйтiп, ежелгi Шумер елi ретiнде дниежзiне белгiлi бола бастады. Шумер мдениетi ертеден-а з тiрегiне танымал боландытан, ежелгi Египет мдениетiнен кем болмаандыы тарихтан белгiлi.

Мселен, Нiлде жне Евфратта бiр мезгiлде (б.з.д. 6 - мыжылдыты соында) алалар салынып, жазу нері жне жер суару жйесiiске осылан. Шумер мдениетiнi даму дегейi байатандай, ылым саласында аспан лемi жайлы жаа ымдар тзiп, шаруашылыта кптеген техникалы жаалытар ашып, мдениет саласында тамаша дастандар мен кркемнер туындылары дниеге келдi. Жазуды алашы лгiлерi пайда болды. Дiни кзарастар мен дстрлерді негізі алана бастады. ркениетті бл жаалытар баса халытара, оны iшiнде вавилондытара, гректер мен еврейлерге, т.б. з ыпалын тигізді. азiргi кнтiзбелерi, жер шарыны градуса блiнуi – осыны барлыы ежелгi Сеннаар мдениетiнде орын алан. Американды шумертанушы С.Крамер: “… шумерлер байыры тркiлер болан жне оларды тiлi ежелгi тркi тiлiне жатады” дей келiп, з пiкiрiн олар ыш ыдыс-ая жасау, дгелек арба, соа-сепкiш, желкендi айы, кмбез, шатырлы рылыс жне мыс пен оладан бйым-заттар йып, темiрдi балыту, тасты ашау, сырлау, шекейлеу, т.б. олнерін мегерген ел болан деп тйiндейдi.

Шумерлiктер Месопотамияда iрi Ур, Лааш, Нипур, Умма, т.б. алалар трызып кштi мемлекет рды. Оларды бесiншi мыжылдытан брын ркениеттi мемлекет боланына таданбайтын жан жо. йткенi шл табиатта, те атал ландшафтта егiн шаруашылыы мен сауданы, медицина мен астрономияны, дебиет пен музыканы ркендеткен, басару жйесi мен дiни орталыы алыптасан ел болан. Археологиялы азба жмыстары крсеткенiндей, Месопотамиядаы рбiр iрi алада мектептер жмыс жасаан, шаруашылыты, мдениеттi ажеттiлiгiне арай хат танитын адамдар дайындаан.

осзенде алашы хат тану, хатшы даярлау “Тата йлерiнде” (шумер тiлiнде – Эдубба) жргiзiлiп, сазбалшытан кептiрiлiп жасалан татаа шкiр таяша арылы рiп белгiлерi (б.з.д. 3-мыжылдыта) тсiрiлген. Оу орнын Эдубба кесi (мектептi кесi) басарып, малiмдi “лкен аа”, кмекшiсiн “кiшi аа”, оушыларды “мектеп балалары” деп атаан. Оу бл мектептерде брыннан алыптасан лкен отбасы ауымыны трбие дстрi негiзiнде йымдастырылан. Ал бiрiншi мыжылдыты басында ааш таталара срiлiп, рiптер жазатын боландыы жайлы, мыдаан таталар, ираан арбалар мен й жануарларыны сйектерi, т.б. длел. Мысалы, Ниппура аласындаы азба жмыстарынан кiтапханалар мен аталан мрааттар табылан.

Эдубба (мектеп) бiртiндеп дербестiк алып, бл шаын мектепте бiр ана малiм мектеп жмысын басарумен атар, жаа лгi-таталар дайындап, ондаы жазуларды оушылар жаттап, жаттыу таталарына кшiрiп жазан. Мектептерде жазу, есептеу, сызу, сурет сабатарын жргiзетiн арнайы малiм ызмет атаран. Мектептердегi пндердi оыту, тртiп сатау мселелерiмен арнайы адамдар айналысан.

Мектепте оыту аылы болан. Ата-аналар балаларыны хат тануына ерекше кiл аударып, малiмнi трбие бергенiне осымша тлемаы берiп тран.

Мектептегi оу оушылара арапайым бiлiм берiп, хатшылыа немесе шаын шаруашылы арекеттерiне дайындаан. Мектеп аарту жне мдениет орталыы болан. Ол мектептердi жанынан кiтапханалар (мысалы, Ниппур кiтапханасы б.з.д. 2-мыжылды) ашылып, онда бiлiм мекемелерiретiнде патриархалды-отбасылы трбие берiлген, оушылар олнер элементтерiне йретiлген. йткенi, ежелгi осзен мемлекеттерiнде бала трбиелеуге отбасы жауапты болан. “Хаммурапи Кодексi” бойынша кесi баланы мiрге дайындау ісімен айналысып, з олнерiн йреткен.

Мектепте “тата лгiсiндегi” оу материалын есте сатап, оушылар“тата-жаттыуа” кшiрiп жазатын, ал негiзгi оыту дiсi – бiрнеше рет айталау, мтiндердi есте сатау жне есептердi шешу болан. иын сздер мен мтiндердi малiм тсiндiргенде зара пiкiрлесу дiстерi олданылан. Оушылар жпа блiнiп, кейбiр аидаларды малiм басшылыымен длелдеп немесе терiске шыарып отыран. Бiздi заманымыза дейiнгi екiншi мыжылдыта оушыны бiр кндiк оуы туралы татаа жазылан жатта мынадай мтiн келтiрiлген:

Малiм: - Оушы, бiрiншi кні айда барасы?

Оушы: - Мен мектепке барамын.

Малім: - Мектепте не iстейсi?

Оушы: - Мен татамды дайындап, ертегi асты iшемiн. Маан ауызша сабажне жазба жмыстарын бередi.

Саба бiтiсiмен мен йге айтып, кеме жолыып, сабатарды алай оыанымды кеме айтып бергенде, ол уаныша бленедi. Ертегiсiн транда шешемдi кремiн де: “Маан ертегi асты берiiз, мен мектепке барамын, мектептен алмауым керек. Кешiкпей барып, малiмге иiлiп, слем беремiн” – деймін.

рине, оушылар “Тата йiндегi” оуды бiрiншi кезеiнде оу, жазу, есепке йренсе, одан кейiн таылымды тарихты жаттап, аыз-ертегiлердi, практикалы бiлiм мен дадыларды игерiп, рылыс жмысына ажеттiiс жаттарын дайындайды.

Мектептерде жазудан баса тарих, математика, ытану, астрономия, механика, агротехника пндері оытылды. Онымен оса р саладаы нердi игердi. Оытужйесiнде практикалы жаынан оушыны iс жргiзуге, сот жне кiмшiлiк мiндеттердi атаруа дайындады. Мектептегi оытуды басты дiсi – оу материалдарын кшiру, жата айту, дауыстап оу болды.

Мектептерде (б.з.б. 2 - мыжылдыты бiрiншi ширегiнде) Аккад жне Шумер тiлдерi оытылып, кейiннен Шумер тiлi ылым мен дiн тiлiне айналды. Таталардаы жазылан жазулара араанда Эдуббаны (мектептi) бiтiрген оушы жазуды игеру, арифметикалы трт амалдарды, н мен музыка нерiн, за нормаларын йренгеннен кейiн, ана тiлi, математика мен астрономиядан бiлiмдер алады. Сонымен атар, оушылар егiстiк жердi есептеу, з иелiгiндегi заттарын бле бiлу, шберек маталар, темiр-терсек, шп-шаламнан хабардар болып, олнер, мал бау рекеттерiне бейiмделу мiндеттелiнген.

Вавилон патшалыыны шарытау кезеiнде (б.з.д. 2-мыжылдыты бiрiншi жартысында) сарайлар мен ибадатханалар жанындаы ашылан мектептер кешендi бiлiм бере бастады. Ассириялы - жаа вавилонды кезеде (б.з.б. 1-мыжылдыта) шаруашылы пен мдениеттi дамуымен бiрге Ежелгi Месопотамияда ебектiблу рдiсiнде хатшы мамандыы ажеттiлiгiнi артуымен байланысты мектептерде оытуды сапасы ктерiлдi. Мселен, оыту мазмндарына философия, дебиет, тарих, геометрия, затану, география пндерi ендiрiлдi. Ассириялы - жаа вавилонды кезеде бай отбасындаы ыз балалар жазуа, дiнге, тариха жне есепшота йретiлдi.

Алашы пиктографиялы жазбалар табылан Ур аласындаы Шумерлердi жазу жйесi мыдаан рiптерден ралып, ол табалар келе-келе 600-ге дейiн ысартылан. Бл тыш рiп табалары ХХ асырды басында белгiлi алымдар Хоммель жне Бертонулердi ыждаатты ебектерiнi арасында ашылды.

Ежелгi Шумер отбасы ы кодексiнде жазыландай балаларын лдыа сатуа рсат берген. Оны растайтын жаттар бгiнгi кнге дейiн саталан. Кейде бала сату – асырап алушы “ке” баланы кесiнен аша берiп сатып алан жадайда, жаттар арылы задастырылан. Оны бiр себебi, ертедегi Месопотамияда йелдердi патриархалды отбасында басбостандыы болмаандытан, кп йел алу шектелмеген. Ата-анаа кнкрiс шiн кп балаларыны бiрнешеуiн сатуа ерiк берiлген.

Шумерлiктер егiншiлiкпен айналысанда бидай, арпа егiп, арпадан н жасау, нан пiсiру, сыра ашытумен шылданан. Сонымен атар, брша, пияз, балытарды аулап, iрi ара малдарды ст шiн стап, етiн пайдаланан.

Шумерлер алалар салып, суда жзген, скери адамдарды стаумен атар, е бастысы жазуды жазып, оуды ои бiлдi. Шумер хатшылары здерiнi патшаларыны ел басару, жаугершiлiк жадайларын ааза тсiрген шежiрешiлер болан, олар алашы этикалы дастандар жазумен бiрге философиялы ой-толауларында мiрдi мнi, масаты жайлы да жазды.

Месопотамия жеріндегі Ур аласында жргізілген азба жмыстарында Шумер елінен сурет табалар тсірілген таталарда (б.з.д. 3 – мыжылдыта) балалара арналан жазбалар табылан. Бл кезе алашы ауымдастыты тарауымен, яни ой ебегіні дене ебегінен блінуі кезінде жазу-сызуды пайда болуымен байланысты туындаан.

Месопотамия халыны жартысынан кбісі лдар дегейінде болды. Оларды топ-топа бліп, стерінен арайтын адамдар белгіленді, олара ебектеріне арай мемлекеттен блінген азы-тлік таратылып берілді. Азы-тліктерге атал есеп жргізілгендігі туралы шаруашылы есепшоттарыны жаттары табылуы есеп жргізетін, хат танитын білімді адамдарды боланын, оларды арнайы хатшылар дайындайтын мектептерде даярлап отыранын длелдейді.

осзен мектептеріні масаты оушыларды белгілі бір мамандыа бейімдеп, хатшы болуа даярлау еді. Ежелгі Шыыс мдениетімен айналысушыларды зерттеулеріне араанда 70 %-а жуы хатшылар патша жне ибадатхана кімшіліктерінде ызмет жасаса, хатшыларды 20 %-ы жеке адамдара, ал аландары дрігер, жрец (абыз) болып жне басадай жмыстар атаран.

Мектепке тартылан оушыларды кпшілігі шенеуніктер мен ауатты отбасыларынан (тек ер балалар) шыан. Шамамен 500-дей хатшы балаларды келері ала бастытары, дін жатаушылар мен хатшылар болан. Араларында кедейлерді жне лдарды балалары да оыандыы туралы жазбаларда кездеседі.

Біра та, жазу тілі, оны техникасы те иын боландытан, оушылардан ерекше тиянатылы, стамдылы, айсарлы асиеттер талап етілген. “Тата йінде” жазу неріне оушылар балалы шаынан кмелетке толана дейінгі аралытаы мір жолын арнады.

Оушылар за сонарлы сздерді (сімдіктер, жан-жануарлар, ртрлі заттар, т.б.), деби жне іс-жаттар мтіндерін (келісімшарт) кшіріп жазып, оып, тіл байлытарын дамытуа талпынатын.

Ежелгі Вавилон дуірінде деби шыармалар (Гильгамеш туралы эпос, маал-мтелдер, сиет, т.б.) шумер тілінде жазыландытан, іс-ааздар да шумер тілінде толтырылан. Сол себепті, оушылар тарапынан шумер тілін жаттау табандылыты, кп уаытты талап еткен.

Оушылар шумер-аккад екі тілді мтіндерді оу шін аккад тілінен шумер тіліне, одан айтадан аккад тіліне аударып отыран. Бан шыыс елдеріні кітапханаларында саталан шумер-аккад тілдеріндегі сздіктер жне грамматикалы жаттыулар наты длел бола алады.

Мектептерде оушылардан шумер тілінде сйлесу талап етілген, бл талапты стамаандар жазаланып отырылан. Мектептерде балалар тарихтан, географиядан млімет алып, ертедегі патшаларды ерліктері жне жорытары жайлы гімелер тыдап, осзендегі алаларды тізімдерін, аттарын, шаруашылытарын жаттап алуа дадыландырылан. Біра мектеп географиясыны мазмнды ауымы тарлау болды. Мысалы, балаларды Африка мен ндістана апаратын жолдармен таныстыранда ол елдердегі алалар, сауда-сатты, шаруашылы мселелері оыту мазмнында арастырылмады.

Мектепте математиканы оытанда оушылар есеп-жинатарын кшіріп жазуа, жмысты орындаушыларды ебек аыларын есептеуге, егін алаптарын лшеуге, т.б. практикалы рекеттерге йретілді. Математикамен бірге олар р трлі за жинатарын талдап, ы нормаларымен таныстырылды.

сіресе, Вавилон патшасы Хаммурапиды б.з.д. ХІІІ . задары мектепте ке трде оытылды.

Оушыларды іс жргізуге даярлауда сот жне кімшілік міндеттерін атаруа практикалы жаынан дайындау мселесіне ерекше орын берілді.

Шумер мектептеріндегі басты оыту дісіні бірі – оу материалдарын айта кшіру жне бірнеше рет дауыстап оып, жаттап алу болан. Шумер жне Вавилон мектептеріндегі оушы з сабаын татадан кшіріп алатын болса, Египет мектебінде малімні ауызша айтуынан жазып алан. Шумер мектебінде жазуды (б.з.д. XVIII-XVI .) ендіргеннен кейін татадан кшіріп жазу дісі сирек олданыла бастаан. Сазбалшытан жасалан татаны екінші бетінде оушы мтінді таза жазып, лгі ретінде стайтын болан. Ал, татаны соы блігі тексерілгеннен кейін шіріліп, айтадан жазылып, олды тез жазуа жаттытыран. Оушыны тез жазуды мегеруі малім тарапынан р уаытта олдау тапан.

Археологтарды азба жмысы крсеткендей, Суз аласында (б.з.д.2-мыжылдыта) мектеп блмесіні брышында сазбалшы илейтін астау табылан, онда саз таталары даярланан. Пайдаланылан жне сталынан саз таталарды арнайы астаушаа жинап, айтадан илеп жаа таталар жасаан. Осы типтес екі блмелі мектепте, Евфрат зеніні орта аысына орналасан Марен аласындаы азбадан аныталандай, р блмеде кйдірген кірпіштен растыран 3-4 оушыа арналан орындытар табылан. Бл мектепте 30-40 % оушы оыан. Мектепте рбір кіші оушыа кмек крсету шін аа оушы бекітіліп, тртіпті адаалап отыруа тиісті болан.

Ертедегі Вавилон дуірінде шумер тілінде жазылан мтінде кесіні баласына айтан кеесі келтірілген. Мысалы, “Мектепке баранда “мектеп кее” тік трып орындаан тапсырмаларды айт. Дорбады ашып, татаа жазу жаз, “аа оушы” жаа татаатапсырманы жазсын. Содан кейін тапсырманы орындаан со адаалаушыа крсет, бірден маан кел, кшеде аырма”, –дейді.

“Мектеп кесі” (малім) оу тапсырмасыны жалпы мазмнын жне клемін анытап, кей жадайда оны орындалуын баылаан, ал кпшілігінде “аа оушы” баланы оуа йретіп, олын жазуа жаттытыран, ріптерді татаа тсіруге кмектескен, таталар дайындап, кшірілетін мтіндерді белгілеп, оны тиянаты орындалуын адаалаан. й тапсырмасын тексеру, оу материалын ындыру, гімелеу, аыл-кеестер беру “аа оушыны” міндетіне кірген.

Шумер мектептерінде малім жне “аа оушыдан” баса “адаалаушы” да боландыы жайлы деректер де кездеседі. Аа оушыларды арасынан “адаалаушы” міндетін атаратын оушылар болан. Оларды бірі мектептегі тртіпті адааласа, екіншісі оушыларды сабатаы жмыстарына назар салан. рине, мектепте жазалау болан, оушы кешіксе, шумер тілінде сйлегісі келмесе, сраусыз сыныптан шыса, “адаалаушыларды жазаларынан” тыла алмайтын.

Месопотамияда сабаты тсінбегені шін жаза олданылмаан, айта “аа оушы” ол шын беріп кмектесуге міндеттелген. Егер оушылар арасында дау-жанжал туса, “адаалаушыны” араласуына ерік берілген. “Аа оушыны” талабын орындамаан жадайда малім кіші оушыны жазалауды “адаалаушы” оушыа жктеген. Мысалы, “адаалаушыа” оушыларды шыбыпен руа, аяын шынжыра байлауа немесе екі айа дейін мектепте йіне жібермей стауа ерік берілген. Малім оушылар арасында крделі дау-жанжал боланда ана араласып, шешім жасаан.

кеден балаа сиет ету Ежелгі Таяу Шыыс оамына тн. Ежелгі Вавилон Хаммурапи кодексінде жазыландай, ке баласына олнерін йретуі тиісті болан.

осзенде б.з.д. екінші мыжылдыты аяы мен бірінші мыжылдыты бірінші жартысында мектеп арылы білім беру ісі нашарлай бастады. Мселен, мемлекеттік билікті дрежесі лсіреген, шенеуніктерді даярлауа ажеттілік азайан кездерде, мектеп біліміні сапасы тмендей тсті. Бл кезеде мектептегі білім беру жеке дараланан оуа кшті, бір рпатан екінші рпаа білім беру дстрі отбасы трбиесі клемінде жргізілді.

Таяу Шыыс тарихын зерттеуші И.М.Дьяконов айтандай, мектептегі оудан жеке-дараланан оуа кшу б.з.д. 2- мыжылдыты ортасынан бастау аландыы байалады.

Сонымен, шумер мектептеріндегі мектеп жымыны баыт-бадары шумер оамыны рылымды жйесіне негізделді. Мселен, патша билігі Египеттегі патша билігімен салыстыранда лдеайда тмендеу болан. Осыан байланысты мектеп маліміні ыпалы мнда орташа дегейде болды деп айтуа негіз бар.

кені баласына педагогикалы ыпалын мысал ретінде зерттеушілер “Хатшы кені иар баласымен гімесі” деген мтінді келтіреді. Ол мтінде кесі баласыны оыысы келмей, кшеде бос жруді орнына мектепке барып, хатшы нерін йренуді міндеттейді.

Хатшы нері – е иын мамандыты бірі, біра адам міріндегі е ажетті маманды болды. кесіні зі хатшы болан, ал баласы осы ызметті алауы тиіс, йткені оамдаы алыптасан тртіп – баласы кесіні мамандыын йреніп, оны жетілдіріп, кнкріске айналдыруы керек. Ежелгі Вавилон дуіріндегі негізгі дайларды бірі – “Энлил айтты” деген аызда: “кені ісін баласы жаластыраны жн, йтпесе, ол ешашанда абырой-атаа ие болмайды. Міне, балам, дайды айтан сиетін орындау міндет”, –делінеді.

Демек, Таяу Шыыс жерiнде тыш орнаан 300 жылды Шумер мдениетi оны ркениеттi ел ретiнде танытты. Содан кейiн, Шумер мдениетi са аумаына ойысып, кне трiк ркениетiнi дамуына ыпалын тигiздi. Шумерлер тайпасы сатарды азиялы тумасы б.з.д. 4-мыжылды соында Тигр мен Евфрат алабын игерiп, осзенде Шумер мемлекетiнi ркендеу кезеiн басынан ткерді. Сйтiп, шамамен олар жарты мы жыл мiр срiп, шінші мыжылдыты соы мен екінші мыжылдыты басында Шумер мемлекетіні тiршiлiгi тыырыатiрелдi. йткенi, Шумер мемлекетiнi жан-жатан оршаан жаулары – Месопотамия территориясына басып кiрiп, здерiнi жаа астанасын Вавилон аласына орналастырды. Вавилон мемлекетiнi ркендеуi шумер халыны саяси туелсiздiгiн жойып, шумерлiк ркениеттi тгелдей, яни шумер жазуына, нерiне, дебиетiне, бiлiм жйесiне, дiн станымдарына шаын згерiстер енгiзе отырып, игерiп алды.

Жалпы айтанда, шумерлер бiздi заманымыздан брыны 2500 жылдары Тигр жне Евфрат iрiнде тiршiлiк жасап, соында здiксiз соыс экономикасын, шаруашылыын тмендеткеннен кейiн Еуразия далаларына оныс аударуа мжбр боландытан, оларды рпатары сатара осылып кеттi.

Ежелгі таяу жне иыр Шыыс мемлекеттерінде трбие мен оыту алыптасу кезеін бастан ткізді. Ежелгі Шыыс мдениетіндегі оамды ндылытар жйесінде адам ерекше орын алды. Сонымен, осзендегі, Ежелгі Египеттегі, нді жне ытай секілді Ежелгі ркениет елдеріндегі мектепке тмендегідей сипаттама беруге болады (Кесте-2).

 

Кесте 2 - Ежелгі ркениет елдеріндегі мектеп

 

Р/с	Елдерді аты	Мектептерде сипаттама
1.	Месопотамия (б.э.д. ІІІ-ІІ мыжылдыта), Барлы Шыыс мдениетіні кш басшысы, оны территориясында Ур, Урук, Лагаш сияты ертедегі классикалы мемлекеттерді ркениеті те жоары болан	Мектептерінде: барлы дегейдегі хатшылар – эдубтер- тата йі, шумер жне аккад тілдерінде оу жне жазуа даярлаанда олар тарих, география, геология, ботаника, математика, зоология, медицина, мифология, ы жне іс ааздарын жргізу, музыка, н, дебиеттерді оып-йренген. діни ызметкерлер- жазу, оу, билер, музыка, деби сипаттаы жаттыулар. Кшіру, аынды жне діни мтіндерді жаттау арылы даярланды.
2.	Египет жне осзен (б.э.д. ІІ мы жылдыты 2 жартысы б.э.д. І мы жылдыты І жартысы)	мектептегі білім беру орнына трбиесі аясында жеке оыту келді; білім беру орталытары храмдар бола бастады.
3.	Ежелгі Египет (б.э.д. ІІІ-ІІ мыжылды),	Мектептері храмдар жанында: діни адамгершілік трбие, астрономия, математика, медицина фараон сарайы жанында: денелік жне скери жаттыулар, иероглифтерді оу жне жазу, мінез-лы ережелері жне сарай этикеті ірі мемлекеттік мекемелер жанында хатшылар даярлаан.   Элементарлы мектеп (5 жастан 12 жаса дейін) оу, жазу, арифметика жне геометрия практикалы олдану дегейінде берілді. Кесе (12 жастан 16 жаса дейін), ататарды, географиялы атауларды, техникалы терминдерді, балытарды, тастарды, сімдіктерді атауларын жаттау. Жазуды р трлі типтерін жне египет тіліні трлерін мегеру, айтысу нері жне ауызша, жазбаша этикет ережелерін білу
	нді (б.э.д. І мыжылды), Білім беруді касталы жйесі мектепке абылдау- “екінші рет туылу”	Мектептер брахмандарды жоары касталары шін (жрецтер) 6-12 жастан 22-24 жаса дейін кшатрийлер шін (скерлер, биліктегілер) - ледер мен нрандарды жаттау, философия, шешен сйлеу, грамматика, дебиет, математика, тарих, медицина, этика, билер, музыка. Сондай-а салытар мен тенімдерді жинайтындарды, казначейлерді даярлады. Вайшілер (саудагерлер, жер деушілер, олнершілер) де ои алды. Судрлар (тиісуге болмайтындар) білім алуа жіберілмеді. Б.э.д.VI-V. Буддизм пайда болды. Буддизм- адами мтылысты е жоары масаты- жанны денеден ажырауы арылы адам анааттануыны е жоары кйіне жету деп тсіндірілді. Адамгершілік идеялар: туысанды махаббат, айырымдылы, тірілерді лтіруге тыйым салу, рламау, ащыны ішпеу, з бетінше ыдырмау т.б.
5.	ытай. Конфуцийге дейінгі кезе (б.э.д. IV мыжылды) Артышылыпен пайдаланатын сздік: жрецтер мен аристократия	Аристократ а сйектерді жазуды 6 тріне, оуа, есептеуді 9 тріне, ауызша сйлеу дадыларына, ледерді мнерлеп оуа шежірені оып- йренуге баулыды. скери дене трбиесі; садапен атуды 5 тріне, дгелекпен жруді 5 тріне йретілді. Жрецтік мектептер: космология, магия, музыка, би, жалпы білім беретін пндер оытылды.

Ерте кездегi Таяу Шыыс (Египет, Месопотамия, Сирия жне Палестина) ркениет адамзат оамыны даму тарихы мен мдениетiне ерекше ыпал жасады.

Антикалы кезден бастап Шыыс пен Батысты байланысуына жне Батыс ркениетiні алыптасуына Шыысты тигiзген серi орасан зор болды. Сол себептен де ертедегi Таяу Шыысты білім беру практикасын тыылыты зерттеу дние жзi тарихи - педагогикалы рдiстi тжырымдамасын жасауа негiз болды. Ертедегi Таяу Шыыстаы мемлекеттердi экономикалы-шаруашылы мiртiршiлiгiнде б.з.д. II-I мыжылдыта елеулi ілгерілеу байалды. Осы кездерде мектептердi пайда болып дамуы мемлекеттi оан деген ажеттiлiктерiнен туындаан. Алашы кездерде Таяу Шыыстаы мемлекеттiк саяси жйенi алыптасуына байланыстыоны дамуына бiлiм йыты ралы ретiнде араландыын байауа болады.

Ежелгi Египеттегi патшалы кезеде (б.з.б. 2800-2250 ж.ж.) отбасыны трбие дстрi негiзiнде шенеунiктердi даярлау формасы траты алыптаса бастады. Тжiрибелi шенеунiктер даярлауда абiлеттi басшы болуа лайыты деген жеткiншектерден топ рып, оларды басару дадысымен, жаттар толтыруiстерiментаныстырып, адамгершiлiк жне рухани ндылытарын алыптастырып отыран.

рине, жинаан шкiрттерiнi санына байланысты жетекшiлiк жасайтын шенеунiктi абырой-атаы андай дегейде екендiгi байалады. Ауатты отбасыларды балалары таа жаын асйектердi балаларымен бiрге фараон (Египет) сарайларында трбиелендi. Сарай жанындаы трбиеде дене жне скери жаттыулар (жзу, сада ату, ашыа жгiру, ата жегiлген екi дгелектi арбаны игеру, т.б.) ерекше орын алан. Сонымен атар, оу мен жазуа оушыларды йретiп, мiнез-лы ережелерiн сарайда стануа дадыландырылды.

Орта патшалы дуiрiнде шамамен б.д.б. 2050-1700 жылдары Египетте мемлекеттiк басаруды алыптасуымен байланысты бiлiмдi адамдар ажеттiлiгiне орай мектептер ашылып, оушылар жасына жне бiлiм дегейлерiне арай топтара блiндi.

Орта жне жаа патшалытардаы мектептерде оитын кедей отбасы балалары да шырасады. йткенi, мемлекеттiк билiкке ызмет ету орындаушы мiндетiн атаратын олнершi жне кедей отбасы балаларынан шенеунiктер даярлау жне олар мектепте оыандары шiн мемлекет алдында арыздар болатын. Египеттегi жалпы бiлiм беру алдында тран масат - хатшы даярлау едi.

арапайым халытар арасында хат тануды ерекше олданыс табуы мемлекетте жргiзген шаруашылытарыны сранысынан жне хатшы мен дiн ораушыа деген ажеттiліктен туындайды. ыз балалар жазу, оуа йретiлмей, мектептерге тартылмады, бiраолардан бишiлер мен ншiлердi дайындау масатымен арнайы ксiби мекемелер ашылды.

Ежелгi Египеттегi мектеп бiлiм жйесi екi басыштан трды.

Бiрiншi саты – элементарлы мектеп. Осындаы кiшi жастаы балалар оу мен жазуды игергеннен кейiн, бiрнеше жылдардан со тжiрибе жинатаан жеткiншектер шенеунiктерге “кмекшi” ретiнде абылданып, олар балалармен жргiзген жмыстарын орытып, iс-тжiрибелерiн мектеп “Ережелерiне” енгiзiп оу материалдары ретiнде пайдаланды.

Екiншi саты – ежелгi Египеттегi бiлiм берудi жоары сатысында арифметика мен геометрияа (жер ауданын есептеу, рылыс материалдарыны клемiн анытау, т.б.) ерекше кiл блiнген. Аталан пндердi теориялы мселелерiне назар аударудан грi, классикалы мтiндердi, мысалдарды жаттау, практикада олдану дадыларын алыптастыру мектеп жмысыны негiзi болып саналан. Сйтiп, ежелгi Египет мектептерiнде алашы кндерден бастап математикаа ерекше кiл блiнген.

Египетте отбасы трбиесiнi ыпалы басым болан. Мектептерде малiмдi “ке”, оушыны “лым” деп есептеу тжірбиеге енген.

Малiм сйлемдi дауыстап айтса, оушылар оны бар дауыстарымен айталаан со, саз балшытан жасалан ыдыс-аяа немесе татаа жазып тсiрген. Содан кейiн, ателердi жндеу, жазылан жазуды дауыстап оу, оу барысында оушыларды тыныш отыруы талап етiлген. Ережелерде крсетiлгендей “олымен жаз, ауызша оы” деген станымдар малiмдер тарапынан айталанып отырылан.

Ежелгi Египет мектептерінде оушыларды жазалау трбие беру ралы ретiнде аралан. Кейбiр деректерге араанда, мектептерде дре соу, ру орын алан. “л баланы лаы арасында, тек ран кезде ана тыдайды” деген ата-аналар арасында тсiнiк алыптасан. рине, тжірбиеде кездесетiндей, жазалау да кейде ешандай пайда келтiрмейдi. Бiр малiмнi айтанындай: “Егер де жазалауды баса трi болса, ол з нтижесiн берсе, мен сендей оушыны жрегiне жол тауып, аыл осар едiм. Сонда сенi саусатары жазуа бейiмделiп, аузы оудан нр алан болар едi” деген.

Месопотамияда бiрiншi мыжылдыты бiрiншi жартысында патша билiгiнi лсiреуiне байланысты, жекеменшiктi белсендi трде дамуыны барысында мектептегi жйелi оудан грi отбасы трбиесiнi ыпалы кшейе тскен болатын. Египет те осыан сас рдiстi бастарынан ткiздi. Кейiнгi патшалы дуiрiнде (б.з.д. XI-VI .) мемлекеттiк билiк ыпалыны тмендеуiне орай жеке меншiктiк арым-атынастар рбiп, отбасы трбиесiнi ыпалы арта бастайды. Отбасы трбиесiнде кесi баласына маманды жайлы бiлiмдер бередi. Мселен, Египетте осы рметтелген хатшы мамандыы кеден балаа, рпатан рпаа берiлiп отырылды.

Египетте дiнді жатаушыларды ежелгі кп дайа табынушылы дстрiн станан ибадатханалар бiлiм беру орталытарына айналды.

Вавилон алаларында сауаттылыты жоары дегейге жеткендiгi сонша хатшыларды арасында кедейлердi – малшыларды, дихандарды, балышыларды, тоымашыларды кпшiлiгi сауаттанып шыты. Халы арасында сауаттылыты ктерiлуiне жазуа арамей лiппесiн енгiзу кп кмегiн тигiздi. Элефантин аласынан табылан (б.з.д. V асыр) арамей тiлiндегi жаттар скери колонияны адамдары (арамей, иудей, т.б.) арасында да сауаттылыты ке жайыла бастаанын аартады.

Египет шаруаларыны бiразы сауатты боландыын Египеттегi “Аыл-кеес” авторыны: “Балады жазуа, жер жыртуа, а аулауа, апан салуа, жыл мезгiлдерiн ескеруге йрет” деп аыл-кеес бергендiгi длелдейдi.

Сонымен атар, Египет мемлекетiнде Месопотамиядаы сияты оушы жастарды ежелгi мдени салт-дстрлермен таныстыру дiн иелерi – абыздарды тiкелей адаалауымен жргiзiлген, олара деби жне ылыми бiлiм беру iсi жктелген. Дрежесi жоары дiн иелерi бiлiмдi здерiнi басты леуметтiк стемдiгiнi ралы ретiнде санаан.

Египетте медициналы бiлiмдi алпына келтiруге ынталы болан парсы патшасы Дарий I (б.з.б. 522-486 ж. ж.) жоары лауазымды Египет адамыны бiрiне тапсырма берген. Ол Нейт дайыны храмы жанынан медициналы мектептi ашу туралы жазба трде “бiрде-бiр кедей баласы оуа алынбасын” деген нсау берген.

Египетте Рим стемдiгiне дейiн (ж.ж.с. I-IV асырларда) дiн иелерi “мiр йiн” (мектеп, кiтапхана, мраат) йымдастырып, з балаларыны бiлiм алуына ммкiндiк жасаан. Грек тарихшысы Диодор Сицилийскийдi (ж.ж.с. I .) жазба деректерiнде Египеттi дiн иелерi з балаларына “асиеттi” жазуды, геометрия, арифметика жне астрономияны оытан. Египеттi алан балаларыны кпшiлiгi отбасында немесе туан-туыстарыны кмегiмен ке жолыны мамандытарын игерген. олнершiлердi балалары жалпы халыты (демотикалы) тiлде оу мен жазуа йренумен шектелген, олара арналан мектептерде спорт жне музыка пндерiне назар аудармааны туралы деректер тарихшы Диодор жазбаларында берілген.

Диодорды айтуынша, мектептердегi бiлiм беру, жоары топ (жрецтерге) жне тменгi топ (олнершiлер) балаларын оытудаы айырмашылы эллиндiк дуiрде де саталан, шаруалар мен олнершiлерге маманды кеден балаа берiлiп отыран. Таяу Шыыс ркениетiне байланысты материалдарды талдау бл тста оыту дiстерi мен трбиелеудi жаа нышандары пайда бола бастаанын крсетедi, бiлiм беру практикасында оушыны жеке тласына ыпал жасауа, оны оуа деген ынтасын, ыыласын дамытда сезiледi. Оу рдiсiнде оушыларды белсендiлiгi жоары бааланан. Эллин заманындаы папирус абыына жазылан жазуда оушы кесiнi бiрi: “рметтi трешi, менi балам тсiнбеген оуын срайды, йткенi, оуды нтижесi болмаан болар, баланы еркiн июа болмас” деп ойын бiлдiрген. Египет педагогтары эллин кезеiнде дстрлi атал талап ойып оыту дiсiн жиi пайдаланан: “Марапаттау мен тая аылшыны олындаы салмаы те рал” деген мтел бан наты длел бола алады.

Оушыны жазалау зiн атайтын трбие ралы деп санаумен атар, баланы iшкi жан дниесiне ыпал жасау бiрiншi орына ойылан. Адам мiнез-лыны адамгершiлiк асиеттерiнi алыптасуы, содан бастау алатындыы жайлы ежелгi жазба ескерткiш: “дай тентек баланы трбиелеу шiн жер жзiнде таяты жаратты, ал аылды балаа арды бердi. Ол алдына келген астытан бойын аула стайды. Бала зiн сатыа бейiмдеп, аыла мойын брса, атты жазалауа рынбайды”,-деп тйiндейдi.

Ежелгi Иранда отбасы трбиесi басым болды, бл трбие аталдыымен згешеленеді. Баланы жетi жаса дейiн ата-анасы ерекше рметтеп, оны талабын орындаттыран. Одан кейiн бала ке-шешелерiнi тiлiн алмаса, яни, оларды талап-тiлектерiн ш рет орындамаан жадайда баласын лтiрiп тастауа ылы болан. йткенi мндайда баланы жын-шайтан билеп алан, ендi ол мiрден з орнын таба алмайды, сондытан лтiру одан ерте тылудын жолы дегендей тсiнiк орын алан.

Мектептерде оуа жетi жастан бастап абылданып, алашы бiлiм алу Авестадаы асиеттi кiтаптар жинаындаы дiн негiзiндегi адамгершiлiк наылдарды оудан басталан. Оушылар саз балшытан жасалан татаа таяшамен срiп жазып, жазу дадыларына йретiлген. Мектептi аятаанда оушылар скери жне шенеунiк дайындытарынан ткен со дiн ораушы мамандыын игерулерi тиiс болан.

Ал, Бен-Сира (Палестина б.з.б. II .) иудей тiлiндегi кiтапшасында практикалы мiрден туындаан тжiрибенi бiлiмнi рамдас бiр блiгi ретiнде санайды. Аылдылыты iздейтiн адам билiкте ызмет жасап тжiрибе жинатайды жне баса елдерге саяхат жасау барысында адамдар арасындаы мейiрiмдiлiк жне астанды атынастарынан орытынды жасайды. Шенеунiк мратына жеткiзу Таяу Шыыстаы бiлiм берудi басты масатыны бiрi ретiнде саналан. Эллин дуiрiнде де шенеунiк мiр жолын, тiршiлiгiн, адамдармен арым-атынасын оыту, йрету сол алпында саталып аландыын оны Бен-Сираны “философиялы трыдан” негiздеуге тырысандыынан да байауа болады. Оны кзарасы бойынша шенеунiк адамдаы аылдылыты жетiлдiрудi басты шарты болып табылады, адамны бос уаытын немдеп, кп жетiстiкке жетуге зiн даярлауа, дамытуа трбиелейдi.

олнершiлер мен шаруаларды бiлiмдерi, Бен-Сираны пiкiрiнше, практикалы тйытыымен сипатталынады: “Олар здерiнi ол кшiне сенедi, бейiмiне арай з iсiнi шеберлерi” деген мiнездеме бередi. Оларды ажымай-талмай жасаан ебектерi адамдар оамына ажет, бiра Бен-Сираны топшылауынша кедейлердi балалары жне оларды келерi аыл-парасатты ынуа абiлетсiз, дние мен оамдаы былыстарды толы абылдай алмайды делiнедi.

Сонымен бiлiм саласындаы кейбiр згерiстер ежелгi Таяу Шыыс оамыны леуметтiк эволюциялы жолмен дамыандыын крсетедi. Б.з.д. екiншi мыжылдыта Египет пен Месопотамиядаы ескi мдени-тарихи негiздегi экономикалы-саяси жне мдени даму кршiлес елдер Сирия, Палестина жне Финикияа ыпал жасаан. Сирия, Палестина аумаы Египет пен Месопотамия ркениетiнi иылысында орналасандытан, за жылдар бойы оларды серi боландыы аны. Италия археологтары тапан ждiгерлерi Сирияны Эбле аласында мемлекеттiк басару жйесiнде – бл сердi елеулi боландыын крсетедi. Патша кiмшiлiгiнi ызметiн анытайтын сансыз жаттарды (Эбле мраатында он мыдаан жаттар бар) толтыру хатшыларды олынан ткенiн крсетедi. Тптеп келгенде, Эбледе (б.з.д. екiншi мыжылдыты екiншi жартысы) мектеп таталарына жазылан суреттер, жазулар, шумер жне аккад тiлдерiндегi грамматикалы жаттыулар, сздiктер, оларды тексерген малiмнi ойан олы шырасады. Мндай материалдар Сирияны баса алаларынан, соны бiрi Угарит аласынан да (б.з.д. бiрiншi мыжылды) табылан. Содан кейiнгi б.з.д. екiншi мыжылдыта Сирия мен Финикиядан табылан 29 жйелi рiптерден кейiн, мектеп практикасында 22 белгi-рiптер пайдаланылды. Соны арасында жазу рдiсi жеiлдеп, жазу мен оуа талаптанушылар саны кбейiп, бiлiм алу ауымы кеейе тскен.

Палестина мемлекетiнi эллиндiк ыпала арсылы крсетуiнi басты себебi дiни станымдарды ішкі айшылыында болды. Эллиндiк бiлiм беру мектептерiнi дербестiгi храмды ауымдастытарды дстрлi жеке билiгiн ескермейтiн болды, оны стiне арапайым халы пен билiк басындаы адамдар арасындаы айшылыты кшейттi, екi мдениеттi бiр-бiрiне арсы труына жадай жасады. Эллиндiктерге жне оны олдаушы Сирия патшасы Антиоха IV Эпифаннаа арсы Маккавей ктерiлiсi (б.з.д. 166 ж.) басталып, 20 жыла созылан ктерiлiстi аырында елдi туелсiздiк алуына ол жеткiздi. Сйтiп, Палестинада эллиндiк трбиенi ошаы жойылды.

Мектептегi оытуда оу материалдары тiрегiнде пiкiр-талас туызу, малiм мен оушылар кнделiктi мiр-тiршiлiк жайлы зара гiмелесу дiстерi малiм тарапынан дидактикалы сипат алып, оу рдiсiнi маызды бiр рылымы ретiнде аралып, бл станым мектеп практикасына толытай енген.

Жоары сатыдаы оу ауызша жргiзiлген, йткенi кiм шыару жне оны мазмны тек ауызша баяндалан, оларды жазбаша алдыруа рсат берiлмеген. Сотты шешiмдерi, пiкiрталас тудыратын мселелер ауызша айтылып, бiрiнен-екiншiсiне ауызша таратылан.

Сонымен Ежелгi Шыыса тн бiлiм берудегi дстрлі оыту дiстерi кпке дейiн сол алпында саталып, одан рi жетiлдiрiле тскен. Оушылара бiлiм беру тгелдей ауызша баяндаумен шектелген жо, дстрлi оытуда шыармашылы жазу элементтерi де орын алан.

рбiр малiм мазмнына арай топталан аыздарды, белгiлi авторларды шыармаларын дидактикалы сипатына арай жйелеп, оушылара оыту дiстерiн (гiмелесу, сра-жауап, т.б.) олдана отырып ауызша баяндайды. Ал оушылар болса з сезiмдерiне, абiлеттерiне арай аыздардан зiне керегiн тадап алып отыран.

ытайда б.з.д. бiрінші мыжылдыты ортасында педагогикалы бiлiмнi клемi арта тскен. Ежелгi ытай оамы шаруашылыыны бл тста дадарыса шырауы бала трбиелеуге деген ыыласты артуына йыты болан. Себебi оамны трмыс-тiршiлiгiн жнге келтiрудегi таптырмайтын ралды бiрi – бiлiм деп саналды. Сондытан балаларды трбиелеуде рухани iзденiстi стайтын баыты – оытуда жне трбиелеуде лгi ттуа болатын былыстар мен материалдарды мектептерде жйемен беруге бадар алу талап етiлдi.

Отбасында, мектептердегi трбие рдiсiнi дегейiн ктеру, оны мнiн, задылытарын ашу жолында Конфуций ерекше тер тктi.

Ежелгi ытайдаы мыдаан жылдардаы трбие дстрлерiн жне зiнi жеке меншiктi мектебiндегi педагогикалы тжiрибесiн талдай келiп, Конфуций адамны мiнез-лын жндеу, оны аыл-ой жаынан кемелденген оамды трбиенi басты мраты деп белгiлейдi. Конфуцийдi этикалы-саяси iлiмiн зерттеушi Л.С.Переломовты пiкiрiнше, Конфуций адамны табии асиетiн алыптастыру, яни мемлекеттi, оамны лгiсiне сай трбиелеу шiн алдымен адамны табиатын бадарлап алып, содан кейiн белгiлi баытта оан нтижелi ыпал жасау ажет деп есептеген.

Адамны табии мтылысын iске асыруа жадайлар жасау, оны мрата жетуге зiнен-зi талпынып, дамуына ммкiндiк туызады. Конфуций леуметтiк-саяси iлiмiнде “Дао” ымын олданан, оны мндiк маынасы: “адамды шындыа, адалдыа баыттай басару, масатты ыпал жасап трбиелеуде “Дао”- ны мегеру, бл адалдыа, шындыа, масаттылыа, талаптылыа апаратын басты жол” деп санаан.

Конфуций длелдегендей, адамдар табиаты бiр-бiрiне жаын, бiра дет-дадылары мен мiнез-лытары жаынан айырмашылытары бар. Ал, адамдарды мiнез-лытарындаы айырмашылытара трбиелiк трыдан ыпал жасаанда, барлыына бiрдей бiркелкi трбиелiк iс-шаралар жргiзiлуi керек.

Сонда да болса кей адам з абiлетiне арай “Дао” станымын толытай игерсе, кейбiреулерi “Дао” адамгершiлiк нормаларын бойларына алыптастыра алмайды. Конфуций адамдарды бiлiмдiлiгiне (даналыы), бiлiмдi аланы мен олданудаы жеткiлiксiздiгiне, бiлiмдi игеруге абiлетсiздiгiне арай адамдарды трт саната блген. Бiрiншi саната ерекше аылдылыымен, даналылыымен бiлiмдi менгерген жне тыдаушыларына жйелей жеткiзе алатындар кіреді. Бл асиет аспанны дiретiнен жаралан. Екiншi санаттаы адамдар тиянаты оу, iздену арылы бiлiмдi игеретiндер: блар жетi терiн тгiп, ебегi арылы бiлiм алатын аспан балалары туа бiткен аылдылыымен мiнезделедi. шiншi саната жататындар оуды иындыына арамай оиды. Тртiншi саната кiретiндер оуды иынды кретiн бiлiм алуа абiлетсiз адамдар деп блген.

Конфуцийді айтуынша, соы саната жататын адамдар оудан иынды крген со оуды жаластырмайды, яни, оларды оуа бейiмi боланымен, ынтасы жо немесе тiптен оыысы келмейтiн жандар.

Конфуций адамдарды трт саната блудегi алдына ойан дравидтiк-арилiк дуiрде трбие мен оытуда, рбiр оушы зiнi адамгершiлiк аыл-ой жне дене кштер мен асиеттерiн дамытулары тиiс. Мселен, брахмандар интеллектiлiк абiлеттерiн дамытса, кшатрлар -кшi мен жау жректiлiгiн, вайшылар - ебексйгiштiк пен тзiмдiлiгiн, шудлер - баыныштылыын трбиелеген.

Осы типтес идеалды трбиелер ндiстердi ертедегi эпостарында да шырасады. “Бхагават – пуран” аызында дайшыл жне аыл-парасатты Кришна бейнесі арылы ндiарилы трбиенi лгiлерi берiлген. Эпикалы патша - скери жне шопан - атар-рбыларымен ойын-сауыта жне ебекте бiрге ойнап, бiрге ебектенiп седi.

Идеалды трбие алан Рамаа ерте ндiлердi “Махабхарата” эпосы кейiпкерiнi адами асиетi бiлiмдiлiгiне, аыл-ойына, кштiлiгi мен ерлiгiне ешандай адам сйкес келмейдi. Ол адамдармен арым-атынастарында адал, лкен-кiшiнi сыйлай бiлетiн, бос уаытында скери нермен айналысатын, задар мен салт-дстрлердi стайтын, шешендiк нердi игерген, толы алыптасан адам ретiнде саналады. Сонымен атар асиеттi жне оу ралы мiндетiн атаран “Бхагавадгит” кiтабында оушыларды трбиелеу мен бiлiм берудi мазмндары мен жолдары аныталан стаз бейнесінде дайшыл Кришна болса, оушы бейнесінде – патшаны баласы Арджун алынан. иынды жадайа шыраан Арджун стазы Кришнадан кеес срап, танымны бiр сатысынан екiншi сатысына ктерiлiп, бiлiмiн толытырды. Бiлiм алуды алгоритмдiк жолы, малiм жаа бiлiмдi тсiндiредi, содан кейiн клемдi бiлiм материалдарын блшектеп ындырады. Кришна Арджунны алдына айын масаттар ойып, оны здiгiнен бiлiм алуа ынталандырып, оуды дiс-тсiлдерiмен аруландырады.

ндістанда б.з.д. бiрiншi мыжылдыты орта шенiнде отбасы – оамды трбие дстрi алыптасып, жоары ш кастаны балаларын есею рсiмiнен ткеннен кейiн мектепке абылдайтын. Брахман баласы 8 жаста, кшатр 11 жаста, вайшы 12 жастан бастап бiр-бiрiнен айырмашылыы бар бадарламалармен оытылды.

Мысалы, Брахман оушылары толы бiлiм алу бадарламасымен оыса, кшатрлар скери нерге, вайшылар ауылшаруашылы жмыстар мен олнерге бадарланан толы емес бадарламалармен оыды. Оу мезгiлi сегiз жылдан аспай, оыандарын ауызша айтып беру, оу мен жазуа йретiлдi. Толы бадарламамен оыан брахман балалары поэзия мен дебиет, грамматика мен философия, математика, астрономия пндерiнен сабатар алды. Малiмнi йiндегi оу отбасылы арым-атынас трiнде йымдастырылып, оушылар малiмнi отбасы мшесi ретiнде есептелiп, отбасыаралы арым-атынастар ережесiне дадыланды.

Бiрiншi мыжылдыты ортасында (б.з.д.) ежелгi ндi ркениетiнде жаа дуiр басталды. ндi мемлекетiнi экономикалы, рухани мiрлерiндегi згерiстер трбие мен оытуа ыпалын тигiздi. Жаа дiн – буддизм ежелгi ндi халытарыны мiр-тiршiлiктерiне ауымды згерiстер келдi.

Буддистiк оу дстрiнi басында Будда немесе Шакия - Муни (б.з.д. 623-544 ж.ж.) трды. Ол жоары рухани жетiстiкке жеткен тла, буддизм касталарды тесiздiк станымын жоа шыарып, адам дниеге келгенде бiрдей болып келедi, олай болса адам те ыты, сол себептен буддистiк ауымдастыа рбiр адамды ниетiне арай абылдаан.

Буддистiк iлiм бойынша трбиенi басты масаты – адам жанын жетiлдiру, зiн-зi танып, зiн-зi дамытуа тиiс. Буддистiк дуiрде оу бадарламаларына згерiстер енгiзiлiп, грамматикаа ерекше кiл блiндi. Сол кездерде ежелгi ндi елiнде буынды лiппе - брахми мектептерге енгiзiлiп, лiппе – буынды жазу бiлiм сапасын ктерген. Элементарлы бiлiмдер дiни мектептерде жне зайырлы оу орындарында берiлдi. Дiни мектептерде бiлiм сословиелiк сипатта болса, зайырлы мектептерде оушыларды кастасына, дiнiне арамай оытатын.

Кейбiр буддистiк монастырларда жоары дегейдегi философиялы ежелгi трактаттар, математика, дрiгерлiк бiлiмдер берiлген.