Айта рлеу жне реформация дуіріндегі педагогикалы ойлар
Батыс Еуропа мен Византия сияты орта асыр ркениетiн сатап, ежелгi мдениетi мен бiлiм дстрiн жаластырып келе жатан орталытарыны бiрi - Таяу Шыыс.
II-III асырларды басында Византия ол астында болан Сирия, Египет, Иран, Солтстiк Африка елдерiн арабтар жаулап, жаа дiндi исламды алып келдi.
Ислам дiнiн негiздеген, зiн “Алланы елшiсi” деп атаан тарихи тла Мхаммед пайамбар (570-632 ж.ж. болды). Мхаммед жне оны iзбасарлары – халифтер ислам дiнiн уаыздауымен атар, саяси идеяларды таратушы адамдар болан.
ранмен бiрге асиеттi кiтап – Снна (лгi-неге) жазылды, онда ислам трбиесiнi мн-мазмны ашылып, мсылман ауымдастарыны наты реттелген хадистер арылы дiни жне лемдiк мiр жолдарын стауа баыттайтын 50 мыа жуы ыса тапсырмалар жктеледi.
Ислам дiнiні басты рамдас блiгi – шариат, ы жне дайа табынуды нормалы жйесiн реттейдi. Шариат этикалы мiнез-лытара негiзделген жне оны оамды рлiне арай задармен теестiруге болады. Шариат талаптарын орындау адамнан адалдыты жне саналылыты талап етедi.
Арабтарды стемдiгiнде болан мемлекеттер здерiнi брыны мдени жне леуметтiк мраларынан айрылмай, салт-дстрлерiн жне мiр трмыстарын за жылдар бойы сатай бiлген. Арабтар оластында Таяу Шыыстыiрi алалары: Дамаск, Александрия, Кордова трiздес алалы орталытар з тiршiлiктерiн жаластырумен атар, Бадат жне Каир (Х-ХI ..) сияты бiлiм ордаларына айналды.
Таяу Шыыстаы орта асыр мдениетi жне аарту iсi, сауда-сатты пен олнерi дамып, лкен алаларда шоырланан. Халифат мдениетiн (арабтарды ран мемлекеттiбасында халифтер – Мхамед пайамбарды iзбасарлары трды) мсылман мемлекеттерiнi халытары, яни арабтармен атар парсылар, трiктер, тжiктер, сириялытар жне баса жрттар бiрге таратып, дамытуа лес осты.
ндістаннан Испанияа дейiнгi ке аумата арабтарды деби тiлi, мдени мралары, дниетанымды дiс-амалдары саталып, ислам дiнiнi тратануына жадай жасалды. Арабтарды стемдiгiнде болан мемлекеттерде бiлiм жйесi де бiркелкi болды.
Араб алаларыны (Мекке, Медина, Йемен, т.б.)халытары ислама дейiнгi кезеде балаларды оытып, хат танытан. Мысалы, III-I .. арамей лiппелерiнi негiзiнде араб жазуы пайда болан. Сирия, Египет, Месопотамия жне Иранды арабтар басып аланнан со (II .) мсылманды жалпы бiлiм беретiн мекемелер-медреселер рылды. Олар халыты хат тануына, исламны таралуына йыты болатын басты рал болатын. Араб тiлдi мектептер II асырды соында мемлекет ажеттiгiн теу масатында бiлiмдi шенеунiктер дайындауа кiрiстi. Осы мезгiлден бастап барлы жаттар грек немесе арамей тiлдерiнде емес, араб тiлiнде дайындалатын болды.
Кп жадайда оу рдiсi мешiттер жанында, кейде йде немесе тапшанда йымдастырылып, ранды оуа, жазу мен есеп-шота машытандырумен бiрге араб тiлi мен грамматикасын, дебиетiн оытуа да бiрсыпыра уаыт блiнетiн болды. Шкiрттер аптасына алты кн оып, жма кнi жманамаза атысан. Сейсенбi мен срсенбi кндерi ертегiлiк мезгiлде ткен сабатарын айталаан. Ал, сабатан тыс мейрамды кндерi, оушыларды мектепкекелетiн мезгiлiн малiмнi зi белгiлеп отыран.
Оыту дiстерiнi негiзi – оу жне дiни мтiндерiн жаттау, сонымен бiрге малiмнi дауыстап оыанын жазып алу болатын.
Жасы лкен оушы, зiнен кiшi оушыны оытуа кмектесуге тиiстi болан, бiра ересек оушы тарапынан атыгездiк болмасын деген ниетпен оны аракiдiк ауыстырып отыру жн деп есептеген.
Оушыларды танымды ызметiн дамытуды жолдарын крсеткен Араб философиясыны негiзiн алаан бу Юсуп Якуббен Исхан Кинди (шамамен 800-879 ж.ж.) р трлi бiлiм салаларынан 200-ден астам шыармалар жазан, оларды iшiнде педагогикалы мселелер де арастырылан. Аылды дамыту iлiмi трт трге, яни зектi ойлау, шама-шарыты ойлау, ыса ойлау жне айындала бастаан аыл-ойлар деп блінген.
Киндидi длелдеуiнше, ылым дiннен жоары трандытан, балаларды трбиелеу рдiсiнде бiлiм, мiрге зор сенiмдiлiкпен арауа, яни жоары интеллектiнi алыптастыруа талпындыруы керек. йткенi жоары бiлiмдiлiк адамды адамгершiлiк трыдан зiн-зi жетiлдiруге, з iс-рекеттерiн басара бiлуге йретедi. Адамны алдына ойан масатын орындау, ебектi нтижесiн крудегi басты рал – аыл-ой парасаттылыы деп санаан. Кейiнiрек, оны айтан аыл-ойды дамыту идеясы Еуропа философы Р.Бэконны теориясында (ХIII .) дамытылады.
Мектептегi бiлiм сапасын ктеруге зиялы ауымдар атыстырылды. Соны бiрi IХ . араб жазушысы Мхаммед Ибн Сухнун (817-880 ж.ж.) бастауыш мектепке арнап ''Малiмдердi мiнез-лы'' деген шыарма жазды. Оныпедагогикалы ойыны мнi –малiм ешашанда ашу шаырмай, ауатты жне кедей отбасы балаларына бiрдей арап, арым-атынас жасауы ажет деп мiндеттейдi. Баланы жеке даралы ерекшелiктерiне байланысты жазалау дiсiн олдануа болады. Бiра, денесiн дрелеу немесе жан дниесiне тиетiндей атал сздер айтуды те сирек пайдалану керектiгi, шапалатауды зiн де штен асырмауды талап еткен. сiресе, он жастаы баланы жазалау болмасын, ескерту, кейiс бiлдiру ажет, ал бала тртiп бза берген жадайда, оны оытып жрген жасы лкен оушыа тртiпке шаыру тапсырылан.
Халифатты мектеп практикасында оушыны жазалаумен атар мадатау трбие дiсi де пайдаланылан. Е тртiптi, те жасы оитын оушыны ата мiнгiзiп, аланы аралатан, ал атар-рбылары оны стiне тттi шашу шашан.
Бастауыш мектептегі оушыларды кпшiлiгi саудагерлер мен олнершiлердi жне орташа шаруашылы иелерiнi балалары болан. Ал асйектердi балаларын йлерiнде малiм жалдап оытан. йдегi бiлiм бадарламаларында ран, намаз оуа, жазу мен есеп-шотты игерумен атар, грамматиканы, дебиеттi (ле растыру, мазмнды хат жаза бiлу), тарихты оыту, зiн стай бiлуге йрету, дене жне скери жаттыуларды (жзу, ата мiну, сада ату, т.б.) мегерту арастырылан.
Орта асырдаы асйектердi трбие мраты орта асыр Еуропа рыцарлы мдениетiне ыпалын тигiздi.
й жадайында бiлiм беру ажеттiлiгi мен сранысына орай орта асырдаы Таяу Шыыс ойшылдары мн-маыналы, баалы педагогикалы идеяларды сынды. Оушылара жас ерекшелiктерiне арай наты трбие беру олардыжалытырмау,уаытын немдей бiлуге, сабата тапсырманы баланы брыны бiлiмiн ескерiп, берудi талап еттi. Мектепте оушыларды оуа деген ызыушылыын трбиелеу, бiлiм берудегi жаа млiметтер арылы баланы одан рi оуа ынтасын арттыру керек болды. Алайда, жасы оыаны шiн ата-анасыны марапаттай беруi баланы жалаулыа, жаымсыз ылытара бейiмдейтiнiн ескертедi.
Орта асырда жастарды адамгершiлiкке трбиелеу ерекше орын алды. ХIасырды йгiлi ойшылы бу Хамид л-Газали (1058-1111..) баланы кiшкентай кезiнен бастап мейiрiмдiлiкке, имандылыа, сенiмдiлiкке, адалдыа, алдамауа трбиелеу ажет деп санады. Жас баланы дастархан басында зiн стай бiлуге трбиелеу, жеткiншектердi атты кереуетке йытауа дадыландыру, оны денесiн шынытыру, баланы мiнез-лын трбиелеу, ата-аналар назарынан тыс алмауы керектiгiн ерекше атап ттi. Газалидi пiкiрi бойынша, адамгершiлiк асиеттер басты екi трбие дiстерi негiзiнде –лгi-неге, зiн-зi трбиелеу арылы алыптасады.
Ата-аналар балаларыны кiмдермен досты арым-атынас жасайтынын бiлуге тиiс, олар оитын кiтаптарда адамгершiлiк мрата айшы келмейтiн материалдар iрiктелiп алынуы керек. Жеткiншектi аыл-есi дами келе оны зiн-зi трбиелеуге бейiмдеу, оршаан ортаны здiгiнен баылауа, зiн-зi тануа талпындыру ажет.
Баланы бойындаы жаымсыз ылытарды жоюда, оны себеп-салдарын бiлу, егерде оушыны мiнез-лында иарлы болса, оны баса дет-дадымен алмастырып, зiн-зi трбиелеуге жадай туызу керек.
л-Газали оушыны жазалау мселесiне келгенде стамдылы крсетудi талап етiп, ммкiндiгiнше жазалауа бара бермей, оны сенiмiне ыпал жасау керек екенін айтады, йтпесе трбие iсiнде аыл айта беру баланы мезi ылатынын ескертеді. Тіпті бала тртiп бзанны зiнде, басаларды кзiнше оны абыройын тсiрмеу жнiнде кеес бередi.
Оушыны жрiс-трысына, ылытарына малiм жауап бередi. Бiр ата-ананы жазанындай: ''Менi балаларымнытрбиесiнде малiмнi дербес трбиесi кштi болса, орта асырлы мсылман педагогтары айтандайбiлiмi трбиелiгiмен сипатталар едi''. йткенi, бiлiм трбиелiлікпен штаспаса, адам жан-тнсiз ешкiмге ажетi жо дегендi айтады.
Бiлiм берудi орта жне жоары сатысында дрiс беру мешiттерде намаз оудан кейiн, кннi бiрiншi жартысында жргiзiлген, кптеген сыныптарда шамамен жздеген баладан мыа жуы оушылар бiлiм алан. Саба жерде кiлем стiнде берiлген, оушылар малiмдi оршай отыран. Кей уаытта саба оытушыны йiнде немесе кiтапханада ткiзiлген.
Пндердi оыту мазмны жаынан екi топа: дстрлi жне бiлiм беруге баытталан(рационалды) болып блiнедi. Бiрiншi топа дiни пндер: ранды талылау, Мхаммед пайамбарды мiрi туралы ауызша гiме, мсылманды ы, дайа табыну, сонымен бiрге араб филологиясы (грамматика, ле растыру, дебиеттану)жне мнерлеп сйлеу жатан.
Ал, екiншi топа кiрген пндерде: логика, математика, астрономия, медицина жне баса жаратылыстану пндерiнен бiлiм берумен бiрге, философиялы тжырымдамалар, сiресе Аристотельден бастап белгiлi араб философтарыны (IХ-ХII .) ебектерi талданып отыран.
Оушылар оытушыны басшылыымен е ататы шыармаларды философия пнi бойынша талдаанда немесе оушы дауыстап оыанда, оытушы мтiндерге назар аударып гiмелесу дiсi арылы тсiндiрiп, кейде дрiске айналдырып оыанда балалар конспект жазып отыран.
Сабаты соында ткен оу материалдары бойынша оытушы осымша сратар ойып, оу материалдарыны мегерiлуiн айындаан. Оушыларды оытушыа сра оюы, саба з нтижесiне жетуін крсетеді деп саналан. Оушылар курсты бiтiргеннен кейiн оытушыларынан кулiк алып, оыан пнiнен саба беру ыын иеленген. Кейбiр оушылар он шаты кулiктерге иегер болып, Араб халифаты мектептерiнде оытушылармiндетiн атаран.
Халы арасында бiлiм таратуда кптеген кiтапханалар ызмет жасаан, IХ-Х .. ''Аыл йi'', ''Бiлiм йi'' оу-трбие орындары йымдастырылан, олар оу, аударма жне ылыми орталытарына айналан. Х асырды орта шенiнен бастап Орталы Азия мен Солтстiк Иранда жоары оу орындары - медреселер ашылып (ХI-ХIII ..), бкiл Таяу Шыыса тарады. Соны iшiндегi е iрiсi – Низамийя медресесiн Бадатта 1067 жылы белгiлi саяси айраткер Низам аль-Мулк ашан.
Медреседе тыдаушылар жата орынмен, азы-тлiкпен амтамасыз етiлiп, олара ай сайын ашалай жрдемаы берiлумен атар оытушылары да ебекаы алып отыран. Медреседе дстрлi ылымдарды оытумен бiрге мсылман ыы бойынша шариат талабын орындауа ерекше назар аударылан.
Таяу жне Орта Шыыстаы орта асыр алым-энциклопедисi болан, этикалы жне леуметтiк-оамды кзарасымен танымал Насыраддин Туси (1201-1274 ж.ж.) зiнi ''Насыр этикасы'' ебегiнде этикалы категориялара ке сипаттама бередi.
Адамгершiлiк категориялары жайлы айтанда р адам натан ылымын мегеру стiнде зiнi теориялы бiлiмiн жетiлдiрiп, соны негiзiнде зiн-зi стай бiлу, батылды, аылдылы, шыншылды, адалды, мейiрiмдiлiк, жанашырлы лгi-негесiн крсетiп отыруы тиiс деген.
Белгiлi араб ойшылы Насыраддин Туси ''Бiлiм жолындаы оушыа кеес жне оушынытрбиелеу жайлы'' трактаттарында ке баалы педагогикалы идеяларды сынан.
Бiрiншi трактатында ол шкiрттердi адамгершiлiк асиеттерiн алыптастырудаы масат: стамдылы, сенiмдiлiк, кмек крсету жне досты iлтипат, адалды, жомартты, жмсаты, мейiрiмдiлiк, имандылы, натылы, т.б. асиеттердi трбиелеу болатынын тсiндiредi. Аталан асиеттердi iшiндегi е негiзгiсi аыл-ой трбиесi, ал жоарыда жiктелген трбиелiк асиеттер баланы бойында табылса, онда толы жетiлген адам деп санауа болады.
Сонымен бiргеекiншi трактатында балалардакездесетiн адамгершiлiкке жат ылытарды: сарады, ашушады, кекшiлдiк, секшiлдiк, ызаншаты жне шалаты сияты жеті трiне сипаттама бередi.
Балаа дрыс бадар берiп, жаман ылытардан тылуа здерi кш саланда ана биiк адамгершiлiк мiнездердi трбиелеуге болатындыын айтады.
Насыреддин ктерген педагогикалы мселелерiнi бiрi–малiм мен оушыны зара арым-атынасы. Оушы малiмнен алан бiлiмi негiзiнде клемдi тжiрибе жинатап, бiлiм алуды жолын йренiп, бiлiм жинатайды. Тсiндiрген бiлiмдi абылдаан со оны айталап, есiнде сатаса, игерген бiлiмiн одан рi здiгiнен толытырса, бiлiмдар болумен атар трбиелi адамдар атарына осылатынын айтады.
Малiмнi педагогикалы шеберлiгiн арттыру мселесi де белгiлi философ-аартушыны назарынан тыс алмаан. Малiмге ойылатын басты талаптар: пiкiр-таласты туыза бiлу, оушыларды айтар ойларын тиянаты, жалтартпайтын аидалармен длелдей бiлуге йрету, тiлдi тазалыы, пн мазмныны ерекшелiгiн тани бiлуге дадыландыру. Малiм балаларды сзiн блмеу, сйлегенде асыпай, сенiмдi, исынды сйлеуi жне педагогикалы р жадайда дауысты ктерiкi, кейде басыы трде олдануы керек. Сонымен атар Туси малiм: “… сйлеген сздерiнде тек мiр фактiлерiне ара сйеп, халы арасында ке тараан маал-мтелдердi, шешендiк сздердi, аыздарды пайдаланып отыруы трбие жмысына кп нтиже берген болар едi”,-дейдi.
Белгiлi араб алымы Ибн Халдун (XIII-XIV ..) ылыма бет бран адамдара байсалдылы, брiн аылмен шешу, есте сатау абiлетiн штау, кнделiктi ылыми-зерттеу жмыстарымен тыылыты айналысу керектiгiн айтады. Оны тсiнiгiнше ылыми бiлiм – за жаттыу арылы ана жинаталады, ылымиiзденiстi жргiзуге дадылану барысында аланады дегендi айтады.
Ибн Халдунны пiкiрi бойынша медресеге келген бала раннан зiндi оыаннан грi, араб тiлi мен дебиетiн игерсiн, жаты оуа тселгеннен кейiн ана ран аяттарын талдауа атыстырылуы тиімді. Себебi, оуды жаа бастаан бала ранны аяттарындаы ым-тсiнiктердi жете тсiне алмайды. Бл мсылман елдерiнде алыптасан оу жйесiндегi батыл адам едi. Ибн Халдун балаларды атал жазалауа арсы болды, орыту, баланы талап-тiлегiн басып тастау оны тiрiк айтуа, улыа бейiмделуге итермелейдi. Малiм пндi дiстемелiк жаынан тсiндiрудi амтамасыз етуге тиiс. Оушыны бiр пндi мегерудегi дiс-тсiлдерiн екiншi пндердi оыанда одан рi жетiлдiруге йыты болады, оу материалын бiр-бiрiне штастыра бiлуге дадыландыруы ой-санасын дамытады. Оытуды бастауыш мектебiнде дебиетпен атар балаларды есеп-шота йрету, бiртiндеп арифметиканы, алгебра мен геометрияны оыту ажет. Ибн Халдун математика ылымын ерекше баалаан, ол математика зiнi логикалы рылымына сай жастарды интеллектiсiн дамытады, шындыты мойындауа, зiн тртiптi стай бiлуге трбиелейдi дегендi айтады.
стаз алдында тран маызды масатты бiрiоу ралдырын тадай бiлу керек дейдi. Кейбiр авторлар з оулытарына барлы апараттарды кiргiзуге талаптанып, балаларды тсiнуiне кесiрiн тигiзедi. Яни, клемi шаын, ыса жазылан оу ралындаылымны соы жетiстiктерiнi брiнен млiмет беруге тырысу медресе оушысыны бiлiмге деген ынтасын айтарады.
Ибн Халдун бойынша оыту рдiсi р уаытта оуды абылдауды жалпы задылытарымен атар жргiзiлiп, ешашанда пндi тсiндiрген кезде иын жаынан бастамау керек дейдi. Мысалы, алашыда пн жайлы жалпы млiмет, екiншiсiнде пн мазмндарына жалпы сипаттама берiп, содан кейiн оу материалыны тсiнiксiз пiкiр-талас туызатын блiмдерiн оушылармен бiрге отырып арастыру, оушыларды исынды ойлау ерекшелiктерiн дамытуа болады деп есептейдi.
Жоары басыштаы бiлiм берудегi е нтижелi оыту дiсi – ылыми мселелердi талдау, олар бойынша пiкiрсайыстарын йымдастыру ажет деген пiкiрдi сынды. Оушы тек тыдаумен шектелiп, оу сайысына атыспайтын болса, оны жйелi логикалы ойлау абiлетi шталмайды. Сондытан оытушы пiкiр алмасуа атыспаан шкiрттердi гiмелесу сайысына атысуа дайындауы керек.
Ибн Халдун ертедегi араб елдерiндегi алыптасан бiлiм iздеу салтын мойындаан. р ел стаздарыны ылыми ой-тжырымдарымен танысу, оларды оыту дiстемелерiне кiл ою, ылымны мн-маынасын, амал-тсiлдерiн йренуге жадай туызады деген пiкiр айтады.
Бл кезде Араб халифатында IX-XIII .. ылымны шарытап дамыан кезi болды, адам жне оны трбиелеу мселесi, трбиенi масаты мен ралдары, оны мазмны мен жеке тланы алыптастырудаы рлi – ылыми бiлiм дiстерi, оытуды станымдары мен амал-тсiлдерi, оытушы мен оушыларды арым-атынастары жайлы жалпы педагогикалы жне дидактикалы идеяларды мн-маызы мен дiс-тсiлдерi туралы осы нды тжырымдамалар жасалды. Таяу жне Орта Шыыста IX-XIII .. ислам дiнiнi жне оны дiни догмалары мен мсылманды ыы стемдiк рып транны зiнде алымдар трбиенi гуманды тжырымдамаларын сынып оларды бiлiм жне трбие беру iсiнде жзеге асыруа мтылды.
XVI асырды басында Таяу Шыысты трiктер жаулап алып, Осман империясыны ол астына кiргіздi. Араб елдерiнi трт жз жыл бойы трiк иелегiнде болуы, бiлiм берудi рылымы мен мазмнына айтарлытай згерiс келген жо. Бастауыш мектеп, орта жне жоары медреселерде ран, мсылманды ы, трiк, парсы, араб тiлдерi мен дебиеттерiн оытумен бiрге математикадан ысартылан бадарламалар бойынша бiлiм беру сабатары брынысынша жргiзiлдi.
Медреселер арасындаы жоары дегейдегi мамандар (кiмшiлiк) даярлау Стамбулдаы сегiз медресенi зырына берiлдi, ал алан медреселер хатшы жне сот ызметкерлерiн дайындады.
Араб халифатындаы аарту саласыны тмендеуiне IX асырды соы мен XIII асырды аяында христиан дiнiн уаыздаушыларды жорытары жне XIII асырдаы монолдарды шабуылы бкiл Орта Азия, Иран, Ирак жне Сирияны талан-таража салуы тiкелей сер еттi. XIV асырды соында Аса Темiрдi жорыынан кейiн аттары аталан елдердi алалары бос алып, сауда-сатты жне мдени байланыстар зiлiп мемлекеттердi мдени дегейлерi тмендеп кеттi. Сонымен, XIV- XV асырларда шыыс мсылман елдерiнi Батыс Еуропа елдерiне араанда лдеайда леуметтiк-экономикалы жне трмысты-шаруашылы жаынан артта алуы трбие жйесiне де керi сер еттi. Бiра, Араб халифатыны мдениетi, ылым жне бiлiм саласындаы мны алдындаы мол табыстары Батыс Еуропаны трбие мен бiлiм саласына игi ыпал жасады.
ндістанда ортаасырлы мдениет пен бiлiм беру Гуптi империясы (V .) лааннан кейiн айтадан жандана бастады. Бiра, оамдаы касталы жйе саталып, халыты кейбiр жоары касталы топтары ана бiлiм алуа ммкiндiк алды. Брахман балалары дiни ызметкер лауазымына дайындалса, кшатр (скерилер) мен вайшы (саудагер, дихандар) балаларын практикалы iс-рекеттерге оытуа баытталды. Мысалы, вайшы балалары егiн егу, жердi нарлыын, клемiн анытау, суландыру, т.б. рекеттерге йретiлуімен атар, мектептерде жарапия, шетел тiлдерiн бiлу, сауда-сатты операцияларын йренумен шылданды.
Буддистiк бiлiм беру жйесi демократиялы негiзде боландытан касталы блiнудi мойындамады. Буддистер йде оытудан бас тартып, бiлiм берудi монахтара тапсырандытан, монастрларда балалар мен жеткiншектер 10-12 жыл оыды. Оыту дiни-философиялы негiзде жргiзiлiп, оыту бадарламаларына грамматика, лексика, медицина, философия, логика пндерi енгiзiлдi.
Бiртiндеп брахман жне буддистiк педагогикалы дстрлер жаындап, бiркелкi мдени бiлiм беру жйесi алыптасты. Бл жйе ХI-ХII .. ндістанды мсылмандар жаулап аланнан кейiн тмендеп кеттi.
Мсылмандарды оыту мен трбиелеудi басты шарты – араб тiлiнде ранды оу. XVI-XVII .. кптеген мектептерде оыту парсы тiлiнде жргiзiлiп, мемлекеттiк шенеунiктер мен алымдар осы тiлді жмыстарында пайдаланады.
Мсылмандарды бiлiм беру жйесi орта асырдаы ндістанда бкiл мсылман дниесiндегi оыту жйесiмен сас болан.
Оушылар бiлiмдi й малiмдерiнен жне мектептерден алан, ал мектептер болса мешiттерді арамаында болды. Оытуды кп жадайларда жеке оу орындары мен жалданан малiмдер жргiздi.
Мсылмандар мектептерiнi трт трi: бастауыш жне жоарылау бастауыш бiлiм, ран мектебi (асиеттi кiтапты оу, жазу жне есептеу); парсы мектебi (есеп, парсы тiлiндегi Саади, Хафиз поэзия лгiлерiн оу жне жазу); парсы тiлi жне ран мектебi (алдыы екi мектептер бадарламасы бойынша); ересектерге арналан араб мектептерi (ранды талдау жне оу, парсы дстрiндегi деби бiлiм оушылара жйелi исламды бiлiмдер берген).
Мсылмандар жоары бiлiмдi медреседе жне монастырлы оу орындарында - даргабахта алатын. Е iрi даргаб Делиде, медреселер Хайрабадта, Жампурада, Фирозабадта болып, XVI-XVII .. бл оу мекемелер аарту орталытарына айналып, ататары кршiлес мемлекеттерге ке тараан.
Медреселерде оу парсы тiлiнде жргiзiлiп, мсылман-студенттер араб тiлiн оыды. Оу бадарламаларына грамматика, риторика, логика, дiнтану, метафизика, дебиет, за негiздерi кiредi.
Оыту кпшiлiгiнде ауызша жргiзiлгенiмен, кейiн келе оу дебиеттерiнi кбеюiне байланысты студенттер здiгiнен бiлiмдерін толытырып отырды.
ндістандаы ортаасырлы мсылмандарды бiлiм берудi реформалауы XVI асыра жатады. Оны басы-асында лы Могол улетiн ран Бабыр (1483-1530 ж.ж.) мектептеріні алдына ойан басты масаты – мемлекетке шын берiлген ызметкерлер даярлау едi. Бл станымды император Акбар (1542-1605 ж.ж.) жне оны сенiмдi кеесшiсi Абдул Фазл Аллами (1551-1602 ж.ж.) бiлiм беруде жне трбие жйесiнде одан рi жетiлдiрiп отырды.
Император Акбар зайырлы ылым оу жоспарларына арифметика, алгебра, геометрия, медицина, агрономия, басару негiздерi, астрономия пндерiн енгізіп, мiндеттi трде оытуа тапсырма берген.
Акбар мен Алламиды жоспарлары бойынша кастылары мен дiни сенiмдерiне арамай оушыларды бiркелкi зайырлы бiлiм алуларына жадайлар жасауа талпынды. Бiра, материалды-педагогикалы алышарттарды болмауы, наты баылау жргiзiлетiн бiлiмдi адамдарды аздыы белгiленген жоспарларды iске асыруа ммкiндiк бермеді.
ытай тарихында ортаасырлы дуiр б.з.д. бiрiншi мыжылдытан XIX асырды аяына дейiнгi ке маыналы кезедi алады. Бл дуiр бiрнеше кезедерге блiнiп, педагогикалы ойлар мен мектеп iстерiне байланысты біраз жетістіктерге ол жеткізді.
Мселен, Цинь патшалыы (б.з.д. II асыр) кезiнде жазу табалары азайтылып, хат тануды, оытуды жеiлдеттi. Орталыталынан бiлiм беру жйесi жасалынып, кiметтiк жне жеке меншiктi мектептерде бiлiм берiлдi. Бл жйе ХХ асырды басына дейiн жмыс жасады.
Хань патшалыы (б.з.д. II асырдан ж. з. II асыр аралыы) кезеiнде ааз шыып, оу ралдарыны дайындалуы оу сапасын ктердi. Бл кезеде ш сатыдан тратын бiлiм беру жйесi – бастауыш, орта жне жоары мектептердi бет-бейнесi айындалып, оытуда лкен жетiстiктерге жеткен. Iрi алаларда бiрiншi жоары оу орны мемлекеттiк мекеме деп есептелiп, ауатты отбасыларды балалары оып, осындай мектептерде 300-ге жуы студенттер бiлiм алды.
Хань дуiрiндегi трбие мен бiлiм берудi идеологиясы – Конфуцийдi саяси-леуметтiк iлiмi болды. Мектептерде классикалы Конфуций трактаттары басты пндер ретiнде жргiзiлдi. Бл пндерді толы оу курсы Конфуций аидаларын ынып, тсiнуді амтамасыз етті. Курсты бiтiргеннен кейiн білім алушылар емтихан тапсырып олара ылыми дрежелер берiлетiн. Бл мектептi бiтiрген жастар мемлекет аппаратына ызметке абылданатын.
Бізді дуірімізді III-Х .. ортаасырлы ытайда мдениет пен бiлiм беру дегейi ктерiлiп, “алтын асыры” аталып, онда оу мекемелерiнi саны стi. Университет типтес алашы оу орны ашылып, мемлекеттiк емтихана леуметтiк жадайларына арамай тiлек бiлдiрген рбiр адамдар жiберiлдi.
Жоары оу орындарында ылыми ататар Конфуцийдi бес классикалы трактаттары бойынша: “згерiс кiтабы”, “Этикет”, “Кктем жне кз”, “Поэзия кiтабы”, “Тарих кiтабы” берiлдi.
“Алтын асырды” аяында бiлiм беру жйесi практикалы ажеттiлiктi тей алмайтын кй кештi. Конфуций идеологиясы догмаа, схоластикаа айналды, сондытан бiлiм берудегi дадарыстарды жою ажеттiлiгi туды.
ытайдаы трбие мен бiлiм берудегi дадарысты шешуде философ жне педагог Чжу Си (1130-1200 ж.ж.) Конфуций идеясын жетілдіруді кздеді.
Монол улетi Юань (1279-1368 ж.ж.) кезiнде дстрлi ытайлы трбие жне оыту жйесiмен атар моол мектептерi мен жазулары жаппай тарай бастады. Жаратылыс жне математикалы ылымдарды дамуы арасында математикалы, медициналы, астрономиялы жне баса арнайы мектептер ашылды.
ытайды ортаасырлы бiлiм беру тарихында, сiресе, Мин улетi (1368-1644 ж.ж.) басару кезеiнде жалпыа бiрдей бастауыш бiлiм беру мселесi ктерiлiп, элементарлы оу орындарыны саны стi. Пекин мен Нанкинде жоары кiмшiлiкке кадрларды даярлау масатында жоары оу орындары жмыс жасай бастады.
Манчжурлы Цин улетi (1644-1911 ж.ж.) кезiнде бiлiм беру саласында згерiстер болмай, трбие мен бiлiм беру тоырауа шырады. Бiлiм гуманитарлы бадар алып, сырт мiрмен атынасын зiп, кршiлес жне алыс елдер жайлы оушылар ешандай апараттар алмады. Балаларды санасына “ытайдан баса дние жо” деген сенiмдердi алыптастырды.
л балаларды сауаттануа оыту 6-7 жастан басталып, мемлекеттiк мектептерде аздаан аражата оыды, оу 7-8 жылдара созылды. ыз балалар йлерiнде трбиелендi, ал ауатты отбасыларында малiмдердi жалдап оытса, кейбiреулерi жеке меншiктi мектептерге балаларын оуа бердi.
Оытуды алашы кезедерiнде 2-3 мы иероглифтердi (рiптердi) жаттап алулары тиiс едi. Бастауыш мектепте емтихан тапсыраннан кейiн, мектепті келесi сатысында бiлiмдерiн жаластырады. Оу бадарламаларына философия, дебиет, тарих, стилистика енгізiлдi. Оу ралдары ретiнде Конфуцийдi “Трт кiтапшасы” мен “Бес кiтапшасын” пайдаланды.
Таырып-5. Батыс Европа елдеріндегі мектеп пен трбие(ХІІ орт-ХІІІ ая)
Жоспар:
1. Жаа дуірді басындаы педагогикалы ойлар.
2. ХІІ-ХІІІ аарту ісі жайлы педагогикалы ойлар.
3. Француз революциясыны педагогикалы идеялары мен мектеп жобалары.
4. Мектепте білім беруді дамуды тенденциясы жне оу аарту мекемелеріні жаа тиіптері.
Ортаасырлы дуiрдi басы Батыс Еуропадаы Рим империясыны лауымен байланыстырылады. Оны рбу кезедерiV асырдан бастап Х асыр – ерте ортаасыр, ХI-ХIII . . – дамыан орта асыр, яни айта рлеу дуiрi деп блiнедi.
Ерте ортаасырдаы шiркеу мдениетiнi дамуы жйелi бiлiм беру iсiне, мектептi пайда болуына тiкелей ыпал жасады. Бл кезедегi бiлiмнi стаан баыты – шiркеудi догмалы идеяларын тарату болды.
Бiрiншi рет шiркеу оу бадарламасын дайындау ажеттiлiгiн, онда христиан дiнiнi аидаларын оыту мселесiн ктерген философ жне кейiнгi антикалы дiнтанушы Аврелий Августин (Блаженный Августин (353-430 ж.ж.)) едi.
VII асырды басында лыбритания мен Ирландияда монахтарды белсендiлiгi арасында алашы шiркеу мектептерi ашылды. Монастырлы мектептерде бiлiм мазмны Августиннi шыармалары негiзiнде рылды. Сонымен бiрге монастырь жанындаы мектептерде ежелгi олжазбалар саталандытан, олар оу ралдары ретiнде пайдаланылды. Оны бiлiм бадарламалары лемдiк бiлiмдермен толытырылып, христиан дiнiн уаыздауа кмегi тиетiн пндер: тiлдердi игеру, тарих, диалектика, риторика, математика негiздерi оытылды.
Мектептерде А.Августиннi философиялы iлiмдерiмен атар, христиан дiнiне сай келетiн Платон жне оны шкiрттерiнi шыармалары оытылды.
Ерте ортаасырдаы монастырлы жне кафедралы мектептердегi адамгершiлiк трбиеге ерекше назар аударылды. Дiни таырыптара байланысты сра-жауап трiнде гiмелесу, дiни шыармаларды оу, дiндi уаыздау басты орын алды.
Ерте ортаасыр мектептерiндегi оыту ш трлi негiзгi дегейге блiндi: бес жыл бойы бастапы дегейде оу, жазу, есептеу, н айту пндерi оытылды; орта дегейде – латын грамматикасы, риторика жне диалектика; жоары дегейде – “жетi ерiктi нер” жне арифметика, геометрия, астрономия, музыка пндерi оытылды.
Монастырлы мектептердi шарытау шегiIХ асырдаы франк королi лы Карлды басару кезеiмен ласады, оны жарлыымен р шiркеу жанынан мектептер ашылды.
Франк королi лы Карлды мектеп реформасын iс-жзiне асыруа лес осан айраткерлердi бiрi – аылшын-саксон алымы Туре Коласнидаы (Франция) монастыр мектебiнi жетекшi ызметкерi Альбин Алкуин (735-804 ж.ж.) болатын.
Жазан ебектерiiшiнен “ылымды зерттеу жайлы хат” шыармасында жалпыа бiлiм беру жне оан малiмдер даярлау мселелерiн ктерiп, антикалы бiлiм беру жйесiнi мытылып бара жатанын, алдыы атарлы елдердi мдени жетiстiктерiн бiлуге, олардан лгi алуа талпыну ажеттiлiгiн длелдедi.
Монастырлы мектептерде антикалы, эллиндiк, римдiк дуiрлердегi классикалы шыармалар оылды. Сйтiп, лы Карлды басару кезеi тариха Каролингтiк Ренессанс кезеi деп ендi.
Каролингтер рпатарыны соы ел басаруыны дуіріндегі мектеп жмыстарына кiл аудармаудан барып аарту iсi тмендеп кеттi. Ерте ортаасырдаы мектептердi ХI-ХIII асырларда антикалы даму баытыны згеруi дамыан ортаасыр кезеiнде Батыс Еуропада саяси ортаталынан билiк монахтарды олдарында шоырлануына байланысты болды. оамны саяси жне рухани мiр тiршiлiгiнде дiни философияны жаа трi – схоластика мiрге ендi. Схоластика Аристотельдi формалды логикасына жне дайа табынуа бадарланан мдениеттi жаа типiн жасауа йты болды. Бл бадарды тратануында басты рл атаран белгiлi философ жне дiндар Фома Аквинский (1225-1274 ж.ж.) болатын.
Ол зiнi шыармаларында шiркеу дстрiне жааша сипаттама беруде, бiлiмдi дайа сенумен штастыранда Аристотельдi этикасына сйендi. Кптеген жылдар бойы Ф.Аквинскийдi шыармалары жоары типтi еуропалы мектептерде дайа лшылы ету пнiн оытуда негiзгi рал ретiнде пайдаланылды.
Схоластиканы дамуы жне оан оу орындарыны бейiмделуi ескi шiркеу мектептеріндегi бiлiм беру дегейiн лсiреттi, оларда оылатын грамматика мен риторика пндерi формалды логикамен, жаа латын тiлдерiмен алмастырылып, саба кестесiнен ыыстырылды.
Мектептердегi оу 6-8 жылдара созылып, алашы екi жылда оушылар аздап философияны оыса, келесi екi жылда дайа лшылы ету, шiркеу тарихы мен ыы, алан екi жылда дайа табыну тередетiле оытылады. Тыдаушылар 13 жыл оудан кейiн бакалавр дрежесiн алып, одан рi дайа табыну магистрында оуларын жаластырады.
Ортаасырлы университеттер бiрнеше за, медициналы жне дайа табыну сияты факультеттерден ралды, жоары бiлiмдi алымдарды даярлап, оларды здiктерiнен бiлiмдерiн жетiлдiруге, ылымды дамытуа лес осуа талаптандырды.
Дниежзi мдениетi мен педагогикалы ойларды тарихында ерекше орын алатын кезе – кейiнгi Еуропалы ортаасыр, яни гуманистiк идеяларды дрiптеген айта рлеу дуiрi (ХI . аяы ХII . басы) деймiз.
Еуропаны зиялы ауымы жер бетiндегi басты ндылы – адам, адамны бойындаы жасы асиеттердi дамыту шiн трбиенi жаа формалары мен дiстерiн пайдалану ажет деп есептедi. айта рлеу дуiрiнi жаа идеологиясы рбiр адам зiне сенiп, зiнi кш-уатына, аыл-парасатына сйенуi тиiс деген пiкiрдi станды.
Гуманистiк педагогика кптеген мемлекеттердi лтты сана-сезiмдерiнi оянуына байланысты тамырын ке жая бастады. Педагогикалы ойларды жандануына объективтiк жадай - нер, дебиет, ылыми бiлiмдердi арынды дамуы бiрден-бiр себепшi болды. Мдениет пен бiлiмнi кеiнен тарауы Х асырды орта шенiнде оамды кiтап басуа, нертапыштыа бет брызды.
Гуманистер антикалы Греция мен Римнi мдениетi мен бiлiм беру дстрлерiн айта жандандыруа, олара сап бауа мтылан гуманистер з мезгiлiн “айта рлеу” деп атады. Сондытан да Италияны зiн де еуропалы айта рлеу бесiгiне жатызамыз .
Х-ХI асырлардаы Италиянды гуманистер Л.Альберти (1404-1472), А.Бруни (1370-1444), В. да Фельтре (1378-1446), Б.Гуарини (1374-1460), т.б. азаматты трбие идеясын, денесi мен рухы дамыан, ебектану iс-рекетiнде трбиеленген жастарды алыптастыруды сынды. Олар грек-рим классикалы мдениетiн тыылыты зерттеп, нды педагогикалы идеяларды жастарды трбиелеуге пайдалануды алдарына масат етiп ойды.
Италиянды ойшылдар Квинтиллианны педагогикалы идеяларын лгi ретiнде абылдады. айта рлеу дуiрiндегi италиянды гуманистер арасындаы римдiк педагогикалы идеяларды олданушыларды бiрi – Томазо Кампанелла (1568-1639) болды. Ол жазан бiрнеше трактаттарыны iшiндегi педагогикалы мселелердi ктерген ебегi – “Кн аласы” атты шыарма болатын. Оны трактаттарындаы басты педагогикалы идея – кiтапты жаттау емес, ке энциклопедиялы бiлiмдiк, баланы табии ерекшелiгiн ескеру, бейiмiн арттыру.
Кн балалары ылыммен айналысып, тарихты зерттеп, дстр мен дет-рыпты стаулары тиiс. Кн аласы балаларды семдiктi, адамдаы табии слулыты, нерге деген сйспеншiлiктi трбиелеуге баыттайды. Масатты трбиелеудi арасында кн балалары дене-кшi мыым, сырт пiшiнi сымбатты болды. Мемлекеттi басару iсiне Кампанелла те бiлiмдi, алыр, алдын болжай алатын азаматты тартудысынды.
Ол мектепте ыздар мен лдарды бiрге оыту, оу, жазу, математика, тарих, география жне жаратылыстану пндерiн мегерту, оларды олнерiне йретумен атар гимнастика, жгiру, диск латыру, ртрлi имыл-озалыс ойындарымен шылдану ажет дедi. Мселен, бала жетi жаса дейiн ана тiлi мен гимнастикамен айналысса, 7-10 жас аралытарында жаратылыстану ылымымен, ал 10 жастан бастап математика, медицина жне баса ылымдармен танысуа тиiс.
Оу ралы ретiнде ол ылыми танымдар ысаша жне тсiнiктi байымдалан “Даналы” оулыын пайдаланды.
Кампанелла балаларды мiндеттi трде оамды пайдалы ебекке атыстыру ажет, оларды шеберханаларда жне егiс даласындаы алан практикалы дет-дадылары, ебек ралдарымен жасалан жмыс нтижелерi, оларды мiрге дайындайды деп тжырымдайды.
Италиядаы айта рлеу идеялары кршiлес Франция мемлекетiндегi мектептерде пайдаланыла бастады. Париж университетi гуманизм идеясын таратушы орталыа айналды. Сйтiп гуманизм идеясы Орталы жне Солтстiк Еуропада жайыла бастады.
Француздарды айта рлеу дуiрi кiлдерi арасынан шыан белгiлi аартушылар Франсуа Рабле (1494-1553 ж.ж.) жне Мишель Монтень (1553-1592 ж.ж.) педагогикалы ойлар мен мектеп практикасын дамытуа мол лес осты. Мысалы, Ф.Рабле ортаасырлы трбие жне бiлiм жйесiн сынады, гуманистiк трбиенi мратын жоары баалай келiп, оны масаты – жеке тланы рухани жне дене кшiн дамыту жаынан жан-жаты болуы керек деп есептедi.
Ф.Рабленi “Гаргантюа” романындаы кейiпкерi – Гаргантюаны кштi, жан-жаты трбиеленген жне бiлiмдi адам ретiнде алыптастыруа трбиешiсi ммкiндiктердi брiн олдануа мтылады, кiтап оытып, оны мазмнын талдау гiме трiнде жргiзiлiп, Гаргантюаны адамгершiлiк сана-сезiмiн оятуа талаптанады. Ол латын тiлiн, арифметика, геометрия, астрономия, музыканы оытуды ойын трiнде йымдастырады. Оу сабатары ойынмен алмастырылып, роман кейiпкерi таза ауада дене шынытырумен жне гимнастикамен айналысады. Сонымен бiрге ол ата мiну, ылыштасу, кресу, жзу жне салма ктерумен арнайы жасалан кесте бойынша шылданады, кешкi мезгiлде аспан лемiн адаалап, жлдыздарды орналасу тртiбiне кз салады. Жауын-шашынды кндерi отын жарып, й шаруашылыымен айналысып немесе олнершiлердi ебегiмен жне саудагерлердi тiршiлiгiмен танысады.
Ал Мишель Монтень “Тжiрибе” деген ебегiнде адамды е жоары ндылы жне зiндiк жеке-дара табии ерекшелiгiмен сипатталынатын тiршiлiк иесi деп санаан. Ол трбие мен оыту алай йымдастырылуы керек? деген сраа жауап iздеп, мектепте оушы кп сйлесiн, ал малiмнi кп тыдааны дрыс дейдi. Оушы айналасын, оршаан дниенi зерттеп тексерсiн, тек тыдаумен тынбасын оршаан ортамен байланысын кеейтiп, оыту барысында рухани ндылытармен танысып, мiнез-лын трбиелеуге ынталы болсын деген пiкiрдi сынады. айта рлеудегi гуманистiк-педагогикалы озалыстар Италия мен Франциядан баса Еуропалы елдерге тарады.
Гуманистiк озалысты кiлдерi Эразм Роттердамский (1467-1536),Томас Мор (1478-1533), Жуан Луис Вивес (1492-1540), Александр Гегиус (1468-1489), Яков Вимпфелинг (1450-1522) т.б. жастарды трбиелеу мен оыту мселелерiне байланысты кптеген нды кеестер бередi. Сйтіп педагогика тарихына з лестерін осты.
Соларды iшiндегi халытар санасында алан ерекше тла – аылшын ойшылы Томас Мор. Оны жасаан утопиялы тапсыз оам орнату жобасында барлы азаматтарды мiндеттi трде ндiрiстiк ебекке атыстыру жне оны жалпыа бiрдей бiлiм берумен штастыруы сынылды. ндiрiстiк ебек мамандытара блiнiп, жастар балалы шатан тадаан ксiбiне байланысты бiлiм алып, ебек дадыларын игеруге тиiс делiнедi.
Т.Мор “Утопия” шыармасында жеке тланы жан-жаты дамыту теориясын сынып, оамдаы леуметтiк мекемелердi ру масаты рбiр жасспiрiмнi рухани кш-уатын дамытуа жадай жасау, ылымдарды жне нердi игеруге баыттау деген пiкiр айтады. Ол жастарды бойында мейiрiмдiлiк, ебексйгiштiк, стамдылы, адамгершiлiк сияты биiк леуметтiк жне жеке лгiлi асиеттер болуы ажет. Аыл адамны бкiл мiрi бойында рбiр iс-рекетiне басшылы жасайды. Тек бiлiмдi адам ана баытты болма, ебектену баыта апаратын басты жол деп есептейдi. Ебектену, утопиялытарды пiкiрiнше, оуа, музыка тыдауа, ылыми iзденіске кесiрiн тигiзбейдi.
“Утопияда” ер жне йел адамдар жынысына арамай бiрдей бiлiм аланда, оамда тратылы орнайды делiнедi. Бiлiм берудi мемлекеттiк мектептерде жргiзiлуi, мектеп бiлiмi практикалы тжiрибелерге негiзделуi талап етiлдi.
ХI асырда Батыс жне Орталы Еуропада реформациялау оамды озалысы ке етек жайды, бл озалыс римдiк-католик шiркеу идеологиясына арсы крес жргiздi. Реформаторлар станан баытта сiресе адам табиаты мен оны трбиелеу жолдарын арастыруда айта рлеу гуманистерiні зарастарынан елеулi згешелiктер болды.
Реформаторлар адамны жеке-даралыын, дербестену станымын дрiптедi, оны “зiндiк” асиетiн дамытуа, соны iшiнде дай алдындаы жеке жауапкершiлiк мiндетiн трбиелеуге назар аударуды талап еттi. Реформаторларды айта рлеу кiлдерiне жаындыы, адамны жеке болып трбиелеудегi талпыныстарыны бiрегейлiгiнде – бл жастарды лтты мдениетке, тiлге, дебиетке сйспеншiлiктерiн ктеру жне лемдiк дегейде бiлiм алуына олдау талаптарынан байалды.
Реформациялы озалысты кшбасшысы Томас Мюнцер (1490-1525) ескi мектептi орнына жаа мектептi руды жне оны халы аарту саласындаы дрежесiн ктерудi арнайы оу бадарламасыны жобасын жасады. Реформацияны педагогикалы кзарасыны алыптасуына ерекше ебек еткен ойшылдар Жан Кальвин (1509-1564), Мартин Лютер (1483-1546), Филипп Меланхтон (1497-1560) жне т.б. болды.
Француз реформациясыны басты идеологы Ж.Кальвин католик шiркеуiне арсы трып, адамдарды дiни санасын шiркеуге бармай-а Библияны здiктерiнен оып, ой елегiнен ткiзiп алыптастыруа болады деп есептейдi.
Германиядаы реформацияны “кесi” аталан Мартин Лютер айта рлеу кезiндегi гуманитарлы бiлiмнi ажеттiлiгiн мойындаанымен, оамны бай жне орта ауатты адамдары, толы бiлiм беретiн болаша дiни ызметкерлер, малiмдер, соттар жне т.б. протестантты толы бiлiм беретiн мектептерде оуы тиiс, алан адамдарды элементарлы бiлiмдер алуларына жадай туызуымыз керек деп есептедi. “Балаларды мектепке апаруды ажеттiлiгi туралы” трактатында Лютер билiк басындаы шенеунiктер баласын мектепке бермеген ата-аналарды тртiпке шаыруды, мектепке баласын жiберуге жауапты болуын талап еткен.
ХII асырдан бастап жаа заман дуiрi бастау аланымен, леуметтiк-экономикалы рылым жне орта асырды рухани мiр ерекшелiктерi негiзiнен саталды. Сондытан кейiнгi орта асыр дуiрi халы трмысына небiр иындытар туызды.
Жаа заман дуiрiнi тууына бiрден бiр себепшi болан клемдi тарихи жадай католиктер мен протестанттарды дiни арама-айшылытарыны нтижесiнде 30 жылды соысты (1618-1648) басталуы леуметтiк-саяси жадайды одан да бетер ушытыра тстi. Жаа заман дуiрiнi басында мектеп жмыстарыны ахуалы реформация дуiрi кезеiнен айырмашылыы шамалы болып, ХII-ХIII .. брыннан алыптасан латын мектептерiнде оу тратанып жетiлдiрiлдi. Латын мектептерiнi аттары да ралай: гимназия (протестантты елдердегi немiс тiлi); коллегия (Франция); грамматикалы мектептер (Англия) деп аталды. Бл мектептердегi оушылар гуманитарлы жне наты бiлiмдердi антикалы, оны iшiнде Римдiк деби мраларынан алуымен атар, латын тiлiн оуа ерекше орын берiлдi. Католик жне протестанттарды латын мектептерiндегi оу рдiстерiн йымдастыруда станан дiни баыттарына арай айырмашылытары болды. Латын мектептерiнi бiлiм мазмндарында оушыларды сйлеу мнерiн дрыс исынды ойластыра бiлуде жне латын тiлiн рал ретiнде пайдалану барысында латын тiлiнi грамматикасы ана тiлiмен байланыстырыла оытылды. Жоары типтi мектептердi оу бадарламаларында ана тiлi жне француз тiлдерi енгiзiлсе, соы тiл халыаралы тiл ретiнде есептелiндi. Жоары типтегi мектептердi оу рдiстерiне жаа пндер – математика, тарих, жаратылыстану, астрономия, жарапия жне т.б. жргiзiлдi.
ХII-ХIII асырларда бiлiм берудi йымдастыруда рыцарлар мен асйектердi балаларын оытатын академиялар кбейе бастады. Батыс Еуропа елдерiнде 30 жылды соыстан кейiн кптеген алалар мен алалы сословиелерды трмыс-тiршiлiк дрежелерiнi тмендеуi, дворяндарды оамдаы рлiні жоарылауы, оларды латын мектептерiндегi балаларыны ала трындарыны балаларымен бiрге оуларына арсылы туызды.
Асйектерге арналан оу орындарындаы бiлiм мазмндарыны алдындаы масат – “бiлiмдi адамдар” даярлау жне оылатын пндер: француз, шамалы италия жне испан, кейiннен осылан аылшын тiлдерi; жалпы тарих, ы тарихы, мораль жне логика; сулет, рылыс жне скери дайындыта математика мен механиканы практикалы трыда пайдалану болды.
“Рыцарлы нерге” ерекше назар аударылып, ата мiну, ылыштасу, би, доп ойындары жне т.б. дене шынытыру жаттыулары пайдаланылды. Отыз жылды соыс кезiнде, одан кейiн де ауылды жерлер мен кiшi алалар атты зардап шеккендiктен, кейбiр халы мектептерi жабылып алан болатын. Оларды жмысын жаластыран немiс протестантты халы мектептерi иындыа арамай, балаларды оытуды жаластырып, нды-нды тжiрибелердi жинатап, жалпыа бiрдей жне ана тiлiнде оыту, оушыларды наты бiлiмдермен аруландыру, оу рдiсiн тртiпке келтiру мселелерiн ала тартып, малiмдер мен оушылара арнап дидактикалы оулытар жазды.
Германияда жаа заман педагогикасыны негiзiн алаушыларды бiрi ретiнде Вольфганг Ратке (Ратихий) (1571-1635) саналады. Немiс жерiнде бiлiм беру жйесiне реформа жасауда мектептегi тiлдi оытуды реформалау, мектептi басару жйесiн реформалау, саяси жне дiни баыт-бадарламаларды реформалау мселелерiне басты кiл блiндi.
В. Ратке мектептерде ана тiлiн жне баса пндердi де ана тiлiнде оытуды ажет деп санап, оушылар шетел тiлдерiн з ана тiлiн игергеннен кейiн ана оытуды талап еттi. зiнi жалпы дидактикалы жне дiстемелiк идеяларын В.Ратке “Ратихия амалы бойынша жалпыа бiрдей оыту” деген ебегiнде длелдеп, оан оса мектептi басару iсiн арастырып, кптеген еуропалы тiлдер, логика мен метафизикаа байланысты оулытар жазды. Оны дидактикалы идеялары негізінен материалистік сипатта болды. Ол бала санасы- ажет нрсені жазатын таза тата деп санады. В. Раткені пайымдауынша, таным екі сатыдан трады: сырты дниені заттары мен былыстарын абылдау жне осы былыстарды аылмен деу. Оытуда индукция мен тжірибеге сйену ажет деп есептеді. рбір адама баытты мір сру шін педагогикалы білімдер керек деп орытты. Ана тілінде сауаттылыа йретуде дыбысты дісті олдады. Халы шін мектепті кбейтуге тырысты. Ана тіліндегі бастауыш мектепті жатады. Оытуды негізі- дін дей отырып, мектепті ашу ыыны тек шіркеуде болуына арсы шыты. Малімдерді жасы материалды жне оамды жадайымен амтамасыз етілуі ажет деп білді.