Педагогикалы теориялар жне оларды білім трбие беру тжрибесінде жзеге асыру
XIX асырды бірінші жартысындаы Ресейдегі мектеп пен біліміні мемлекеттік жйесі.XIX асырды бірінші жартысында Ресейді ішкі мірінде капитализмні дамуына байланысты крепостнойлы рылысты ыдырауы кшейе тсті. Осы кезеде таа отыран Александр I мемлекетті билеуді ескірген жйесін згертті. Оны мектепті згерту саясаты екі кезенен трды.
Ол 1815 жыла дейінгі мектеп ісін йымдастыруда аартушылы баытты станды. 1816 жылдан бастап білім беру саясатында реакцияшыл баыт кш алды.
1802-1804 жылдары халыа білім беруді айта руды бірінші кезеі басталды. Брыны коллегияларды орнына бір орталыа баынан министрліктер рылды. Соны бірі 1802 жылы рылан Халы аарту министрлігі болды. Бл министрлік ылым, дебиет, баспасз, аарту жне трбие ісін басарды.
1803 жылы Халы аарту министрлігі “Халы аарту ісіні бастапы ережелерін” жариялады. Бл “Ережелер” бойынша бкіл Ресей 6 оу округтарына блінді, р оу округын мемлекет шенеунігі – оу округыны попечителі басарды. Осылай халы аарту ісін басаруды ата бюрократты жйесі рылды.
Ресейдегі оу орындарыны типі.1804 жылы “Оу ралдарыны жарысы абылданды”. Бл “Жары” бойынша Ресейде жаа оу жйесі 4 сатыдан тратын болды:
- университеттер (жоары саты);
- гимназия (орта саты);
- уездік училищелер (аралы саты);
- приходты мектептер (тменгі саты).
Приходты мектептер р ала мен селолы жерлерде йымдастырылды. Блар оу мерзімі бір жылды мектептер еді. Бл мектепке уездік училищелерге оушылар зірлеу, дін трбиесі мен элементарлы сауат ашу міндеттері жктелді. Мектепті оу жоспарында "дай заы" мен ережелері, оу, жазу, арифметиканы бастапы трт амалы, й трмысы мен денсаулыа байланысты оыту пндері аралды. Приходты мектептер мемлекет арамаына алынбады, оларды йымдастыру жергілікті басару органдарына жктелді. Шаруаларды балалары бл мектепте ои алмады.
Уездік училищелер – губерниялы жне уездік алаларда ашылды. Блар оу мерзімі екі жылды оу орындары болды. Училищелерді оу жоспарына 15 оу пні: “дай заы”, орыс тілі грамматикасы, жарафия, тарих, арифметика, геометрия, физика, жаратылыстану, бастапы технология, т.б. пндер амтылды.
Гимназиялы білім беру4 жыла созылды, оу жоспарына латын жне олданыстаы шет тілдері, тарих, статистика, поэзия, дебиет, математика, жаратылыс тарихы (минералогия, ботаника, зоология, коммерция, технология, сурет) енгізілді. Дін сабаы амтыланымен, орыс тілі оу жоспарына енгізілген жо.
Білімді айта рудаы басты нысана университеттік жоары білім беру болды. Мскеу, Вильно, Дерптегі университеттер атарына Харьков, азан, Санкт-Петербург университеттері осылды.
Университеттер мемлекеттік жмыса шенеуніктер мен оытушылар даярлады. Оу орындары жарысын даярлаан алымдарды талаптарына сйкес жне кіметті либералшыл саясатына байланысты университеттерді зін-зі басару трі абылданды. Университеттерді сайланып ойылатын кеес, ректорат жне деканаттар басарды.
Жарыда оу орындарыны барлы трінде жалпыа бірдей, тегін білім берілетіндігін жариялаан еді, біра абылданан жарыны ізінше крепостной шаруалар гимназиялара алынбайды деген ескертпе жіберілді. Тменгі сословие кілдері гимназияа абылдану шін брыны сословиесінен шыып, онан жоары сословиеге тіркелуі тиіс болды.
Оу жарысыны тарихи прогресшіл жатары да болды: оу сатыларыны бірімен-бірі тыыз байланысты болуы кзделді.
Брыны гимназиялар, негізгі халы училищелеріні жаа типті гимназия, кіші халыты училищелер – уездік училищелер болып айта рылуы екі жыла созылды.
Приходты училищелер кп згеріске тскен жо. Оларды саны аражатты аздыынан баяу сті.
Осы кезеде мемлекеттік оу орындарымен бсекеге тсетін жеке меншік оу орындары да ашыла бастады. Мысалы, Одессадаы Ришель лицейі (кейіннен университет болды), Ярославтаы лицей, Мскеудегі Лазарев шет тілдер институты, В.В.Измайловты Мскеу тбіндегі пансионы, Смоленск губерниясындаы Архангельск селосында шаруа балаларына арналан А.А.Ширинский-Шихматов мектебі.
Лицейлерді (мемлекеттік жабы оу орны - дворян балаларына арналан) ашылуына байланысты жеке меншік пансионат азая бастады. Царскосельский лицейін крнекті администратор М.М.Сперанский (1722-1839) йымдастырды. Бл лицейді алашы директоры аартушы В.Ф.Малиновский (1765-1814) болды. Царскосельский лицейіні абырасында лы аын А.С.Пушкин, ірі дипломат А.М.Горчаков, декабристер И.И.Пущин мен В.К. Кюхельбекер трбиеленді. Лицейді оып бітіргендерді білімі университет бітіргендермен те болды.
Дворяндарды ортасында лі де отбасы трбиесі басым болатын. Гувернерлерді брі дерлік француз-эмигранттары болды. Біртіндеп дворянды трбие оам талабын амтамасыз ете алмайтын кйге жетті. А.С.Пушкин сол кезедегі дворяндарды отбасы трбиесін ткір сына алды.
1812 жылы Отан соысы арсаында Ресейді 47 губерниялы алаларыны барлыында да гимназиялар, уездік алаларда уездік жне приходты училищелер ашылды.
кімет крепостнойлы-сословиелік идеологияны кшейту шін барлы оу орындарына діни оуды ендірді.
1812 жылы Ресейдегі Отан соысы орыс халыны сана-сезімін оятуда лкен рл атарды. Елде бостанды сйгіш пікірлер рістеді, крепостнойлы пен патша саясатына арсы саяси креске шыан пия, жасырын одатар рылды. Оу орындарында брын тыйым салынан декабристерді шыармалары таратылды. Бан арсы патша кіметі аарту саласында керітартпа саясатын кшейте тсуге тырысты.
Александр I патшалы рып тран соы онжылдыта оамны дамуында реакцияшылды тенденция басым болды:
- 1816 жылы білім министрлігін А.Н.Голицын басаран кезде мектеп ісі шенеуніктерді олында болды, оытушы зіні жоары басшыларыны мірін орындайтын дрменсіз кімет шенеунігі дрежесінде алды;
- халыты білім алуын тежеуге баытталан бірнеше жарлы абылданды. Декабристерді басты талаптарыны бірі халы жне крепостной шаруаларды арасына сауаттылыты тарату болатын. Олар патша шенеуніктеріні мдениет пен ылымны дамуына жасап отыран кедергілерін, алымдар мен оытушылар стінен жргізіп отыран полициялы-бюрократты баылау жйесін ата сына алды;
- оу орындарындаы студенттер мен оытушыларды стінен полициялы баылау ойылды. Декабристер ктерілісі кшпен басыланнан кейін педагогикалы оамдар таратылды, крепостнойлы кімет аарту саласында реакцияшыл стемдікті мейілінше рістетті.
Николай I-ні (1825-1885) таа отыруына байланысты білім беру жйесі мен мектеп саясатына згерістер енді. Білім министрі болып граф Ливен бекітілді. Оны тсында 1828 жылы “Бастауыш жне орта мектеп туралы жары” абылданды. Жарыда брыны трт сатылы білім жйесі саталып, “р сословиеге зіне тн білім дегейі” деген станым жзеге асырылды.
1838 жылы Ресейдегі е білімді адамдарды бірі С.С.Уваров Аарту министрі болып таайындалды, ол 1849 жыла дейін осы ызметті атарды.
Ол Мскеу университетін тексертіп, студенттер біліміні тмен болуын “еуропалы идеяны лебі” тиюі себебінен деп атап крсетті. Тексеру орытындысы бойынша трбие жне білім беруді тыры ретінде ш станым: “Православиелік, самодержавиялы, жне халыты” станымдар сынылды. Уваровты сынан станымдары патшаны мддесін орау, брыны білім саласындаы алыптасан дстрді ныайта тсуді кздеді. Халыты станымы батыс еуропаны халы санасын ояту идеясынан туындаан еді, патша кіметі оны да з бойына икемдеді. 1835 жылы абылданан Университет жарысы попечительдерді жеке басаруына ерік берді, сйтіп университеттерді дербестігі жойылды.
Осыан арамастан білім беру саласында белгілі жетістіктер де болды. 1832-1842 ж. ж. Ресейдегі білім дегейіні бірсыпыра ктерілгені байалды:
университеттегі студенттер саны (Польша мен Финляндияны есептемегенде) 2,1 мынан 3,5 мыа (соны ішінде университеттік диплом аландар 477-ден 742-ге) жетті;
трлі оу орындарындаы оушылар саны – 69,3 мынан 99,8 мыа жетті (шіркеу мектептері, скери училищелер, патшайым Мария Федоровна ашан йелдер мектептерінен тысары);
гимназия саны – 64-тен 76-а дейін;
уездік мектептер - 393-тен 445-ке дейін;
приходты училищелер – 555-тен 1067- ге дейін;
жеке меншік мектептер (пансиондарды оса есептегенде) –358-ден 531-ге дейін;
білім жйесіндегі оытушылар мен шенеуніктер саны – 4,8 мынан 6,8 мыа дейін сті.
1828 жылы Жары бекіткен дворяндара арналан жабы оу орындар саны да артты. 1842 жылы губерниялы алаларда сондай 47 оу орны болды. Онда трбиеленушілерді кейбіреуі жабы оу орнында дворянды трбие алумен атар гимназияда трлі шендегілерді балаларымен бірге оыды.
Министрлік арамаындаы гимназиялар классикалы білім мектептері ретінде дамыды (жаратылыстану пндері 1849 жылдан бастап оу жоспарына енгізілгенімен, оны гимназиялар тегіс абылдамады). Оу бадарламасында грек, латын тілдеріне ерекше мн берілді.
1849-1852 ж. ж. гимназия рылымы згеріске шырады, ш трлі гимназиялар ескі екі тілді (латын, грек тілдерін); жаратылыстану мен заа кіріспе пндерін; заа кіріспе пнін оытатын гимназиялар рылды.
Министрлік баылауындаы жеке меншік оу орындарыны да маызы кшейді. Университеттер ылыми жне педагогикалы орталыа айналды. 1851 жылы Мскеу университетінде педагогика кафедрасы ашылды.
ХІХ асырды ортасынан бастап орыс оамында білім беру мен трбиені батысты жне славянды кзарастаы топтары арасында пікірталас басталды.
Батысты кзарасты станандар (В.Г.Белинский, А.И.Герцен, К.Д.Кавелин, т.б.) батысты нсадаы білімді олдады, Ресейдегі крепостнойлы - сословиелы оу-трбиеге арсы трды, жеке тланы з ммкіндігін іске асыру ын сатау ажеттігін сынды.
Славянды кзарастаылар орысты халыты трбиелік дстрін сатауды кздеді.
XIX асырды 60-шы жылдарындаы Ресейдегі оамды педагогикалы аымдар.XIX асырды60–шы жылдарындаы Ресейдегі революциялы озалыс саяси, экономикалы жне мдени мірді барлы салаларын амтыды. Орыс философиясы мен дебиеті, музыкасы, бейнелеу нері, ылымы бл кезеде дамуды жоары сатысына ктерілді.
Педагогикалы озалыс сол кездегі оамды озалысты бір блігін рады. Крепостнойлы трбиені атты сынау, сословиелік мектепке арсы ерте мамандандыруа арсы крес, жалпы білім беру жне йелдерге білім беру шін крес, баланы жеке басын сыйлау, ескі діни оуа, ра жаттау мен жазалауа арсы крес, халы мектептерін кптеп ашуды талап ету, жоары мектепті дербестігі - міне, осылар прогресшіл педагогика кілдері ктерген басты мселелер болды.
Прогресшіл педагогтар азаматты оам орнату шін аыл-ой жне адамгершілік трбиесіне баса назар аудару керек деп есептеді. Халыа білім беру ана оларды саяси ыа ол жеткізуін амтамасыз етеді деп крсетті.
ХIX асырды 90-шы жылдарына дейінгі Ресейдегі педагогикалы ой-пікірлер.1859 жылы Санкт-Петербургте педагогикалы кеес рылды. Кейіннен ол Петербург педагогикалы оамы болып аталды. Оны жмысына К.Д.Ушинский, В.Я.Стоюнин, В.И.Водовозов, Д.Д.Семенов, Я.Я.Герд, т.б. кптеген педагогтар мен діскерлер атысты. Кптеген алаларда педагогикалы оамдар пайда бола бастады.
Ебекші бараны мддесін жатайтын педагогиканы кілдері прогресшіл революцияшыл-демократиялы баытта болды. Бл баытты е крнекті кілдері Н.Г.Чернышевский, Н.А.Добролюбов, т.б. еді. Бл баыт жалпыа бірдей оуды енгізуді, мектепті демократияландыруды, оамды мірді барлы салаларында ерлер мен йелдерді те ытыын амтамасыз етуді талап етті. Трбиені масаты крепостнойлыты алдытары мен самодержавиеге арсы крескерді даярлау болуы керек деп есептеді.
Буржуазиялы-либералшыл педагогикалы баытты е крнекті кілдері Н.И.Пирогов, В.Я.Стоюнин, И.А. Корф, т.б. болды.
Олар патша кіметіні мектепті айта руа ммкіншілігі бар деп тсінді; йелдерге білім беруді олдаанымен, оларды еркектермен бірдей те ыты болуына арсы болды; халыты мектеп ашуды олдаанымен, жаппай оуа тартуды ажет деп санамады; ескі оуа арсы бола отырып, балалара адамгершілік трбие беруді жатаумен бірге, оларды жазалауды жоа шыаран жо, тек оны белгілі дрежеде шектеу керектігін айтты.
Бл екі баытты арасында аралы жадайды станан, бірабуржуазиялы-либералшыл педагогикалы баыта біршама жаын кзарастаы педагогтара буржуазиялы-демократияшыл баытты кілдері жатады. Оларды атарында К.Д.Ушинскийді (1824-1870) , оны шкірттері В.И.Водовозовты (1825-1886), Н.Ф.Бунаковты (1837-1905), т.б. атауа болады. Блар белгілі оамды рылысты клемінде мектепті жадайын жасартуа, мдени жне адамгершілік жаынан адамдарды трбиелеуге болады деп есептеді. Олар сонымен бірге педагогика мен трбиеде халыты идеяны жатады, шетел мектеп жйесін абылдауа жне оан бас июге арсы болды.
Буржуазиялы-демократияшыл баыттаы педагогтар орта білім берудегі ертеден алыптасып алан классикалы баыта да арсы болды.
оамдаы пікірталастар айшылыына арамастан орыс жртшылыы жаа мектептер йымдастыруа баытталан шаралар жргізді.
ХIX асырды 60-70 ж. ж. мектепті айта ру. 1860 жылы е алашы жаттарды бірі “Халыа білім беру министрлігі ведомствосыны йелдер училищелері туралы ережесі”, оны екі типі бекітілді.
Бірінші санаттаы училищедегі оу мерзімі 6 жыл болатын, онда “дай заы”, орыс тілі мен дебиеті, арифметика мен геометрияны алашы ымдары, жарафия, жалпы жне орыс тарихы, жаратылыстану, физика жне ол нері пндері оытылды.
Екінші санаттаы училищедегі (оу мерзімі 3 жыл) оу мазмны “дай заы”, орыс тілі, жарафия, орыс тарихы, арифметика мен ол нерімен шектелді.
1864 жылы бастауыш жне орта білімді айта ру жмысы ола алынды. “Бастауыш халы училищелері туралы ереже” 1864 жылы 19 шілдеде шыты. Бастауыш халы училищелері - сословиелік емес оу мекемесі болды. Олар халыты діни жне адамгершілік ымдарын алыптастырып, пайдаа асатын білім беруге ажет деп есептеледі. Училищелер ер балалар мен ыздарды бірге оытатын болды. Оу тегін боланмен, мазмн жаынан тере білім беру кзделмеді. Мнда оуды орыс тілінде жргізілетіндігі баса айтылды. Малімдік жмыса дін иелері мен сауатты адамдар тартылатын болды.
1864 жылы 19 азанда гимназия мен прогимназия жарысы бекітілді, екі типті гимназия (классикалы жне реалды) жне прогимназия. Классикалы гимназияны ерекшелігі оу мерзіміні 40 пайызы ескі тілдерді (грек, латын) оытуа жмсалды. Реалды училищелерді оу бадарламасында ескі тілдер болан жо, йткені олар жоары техникалы жне ауылшаруашылы оу орындарына дайындады. Прогимназияда білім беру мазмны жаынан гимназияны бастапы 4 сыныбына сйкес келеді. Оларды оу жоспарына арифметика, “дай заы”, орыс, латын, грек тілдеріні грамматикасы, табиаттану, орыс тілі сабаыны рамында гіме ткізу оытылды. Прогимназиялар кішігірім алаларда шкірттерін орта гимназияа тсуге дайындады.
1864 жылды I атарында абылданан Жергілікті мекемелерді ережесінде уездік жне губерндік жетекші мекемелерге шаруашылыпен байланысты мекемелер, сонымен атар оу орындары да арайтын болды. Жергілікті мекемелер бастауыш мектепті аржыландыруа тиіс болды. Ондаы оу-трбие жмысы училище кеесінде аралды.
1870 жылы йелдер гимназиясы туралы ереже жасалды. Осыан байланысты барлы йелдер гимназиясы екі топа блінді. Бірі патшайым Мария Федоровнаа арайтын, екіншісі халы аарту министрлігіне арайтын оу орындары болды. Оларды оу бадарламаларында айтарлытай згерістер болан жо. Ал жаалыы йелдер гимназиясында осымша, сегізінші педагогикалы- сынып ашылды.
1871 жылы Гимназия мен прогимназия туралы жаа жары бекітілді. “Гимназия” атауы тек классикалы гимназияларда саталып, реалды гимназиялар жабылды. Оу мазмнында брыны дстрлі пндер саталды. Университетке оуа тсу ы тек гимназия бітіргендерге ана берілді.
1872 жылы Реалды училищелер жарысы бекітілді. Бл жаа типті оу орны еді, ол жалпы жне арнайы білім беретін болды. Оу мерзімі 7 жыл болып белгіленді. Оу жоспарындаы ерекшеліктері: ескі тілдер алынып тасталды, уаытты кп блігі математика, физика, химия, жаратылыстану, жаа шет тілдеріне блінді.
1872 жылы Ереже бойынша уездік училищелер де згеріске шырады. Соны негізінде оу мерзімі 5 жылды екі сыныпты бастауыш училище, оу мерзімі 6 жылды алалы училище жмыс жасайтын болды.
Білім жне трбие мекемелеріні ішінде 2 жылды шіркеулік-приходты мектептер кп болды.
40-60 - жылдардаы оамны арынды дамуы арнайы малімдер дайындайтын оу орындарын ашуды жеделдетті.
1870 жылы Малімдер семинариясы туралы ереже абылданды. Ол ереже 1875 жылы толытырылды. Онда семинария шкірттеріні орыс православиелік шіркеуіні талаптарын орындауы, дайа лшылы жасауы, діни мазмндаы кітаптарды оуа міндетті екені атап айтылды.
В.Я.Стоюнинні педагогикалы идеялары (1826-1888).Владимир Яковлевич Стоюнин - педагог, білім беру айраткері, теоретик-діскер. Ол 1860 жылы оамды-педагогикалы озалысты ыпалымен азамат тбиелеу, трбиеде гуманизм станымдарын сатау, жалпы білім беру, мектепті демократияландыру идеяларын олдады.
В.Я.Стоюнин психология мен педагогикаа негізделген еркін шыармашылыты мектепті дамуына жадай жасауды сынды.
Оны діскерлік идеясы трбиелей отырып оыту станымына негізделді. Тіл сабатарын оыту оу ебегіні рухани-адамгершілігін алыптастыратын рал деп санады. Ол дебиетті оытуды бірттас жйесін жасады. Ол сословиесіз лтты мектеп руды олдады. Сондай-а, В.Я. Стоюнин аыл-ой, адамгершілік, эстетикалы жне дене трбиесіні зара байланысына мн берді.
Оны “XVIII асырдаы Ресейдегі педагогикалы пікірлерді дамуы” (1857-1858), “ХIХ асырды басындаы трбие тарихынан” (1878), “Бізді отбасы жне оны тарихи тадыры” (1884) атты ебектері Ресей педагогикалы ой-пікіріні дамуына айырыша ыпал етті.