Алашы орыс лтты мектептер

XІV-XV асырларда аза даласында рылан аза хандыы – сатар мен ндарды, ежелгі тркілерді, Шыыс хан мен Алтын Орда империяларыны зады мрагерлері болып саналады.

Алтын Орда империясыны ыдырауы – Русь мемлекетіні отаршылды баудан босанып, з туелсіздігін алуына келіп сотырды. Русь мемлекетіні туелсіздік алуы – айта рлеу дуіріне (XІV-XVІ .) дп келеді.

Бір кезде Шыыс, Бату, Жошы, Тотамыс, Аса Темір империясыны отар елі болан Ресей, кейін сол империядан ыдырап, блініп шыан халытарды (збек, Татар, Ноай, Сібір (Кшім), ырым, Астрахан хандытарын) з империясыны отар еліне айналдырды.

аза хандыы жаа мемлекет болып алыптасу барысында (1470–1731 жж.) 260 жылдай туелсіз ел болып, дербес мір срді. Бірнеше ауыр асіреттерді, жойын соыстарды бастан кешіріп, тіпті жер бетінен жойылып кете де жаздады.

аза жеріні байлыына ызыан Ресей мен ытай империялары пия келісімшарт жасасып, ытай – жоарларды, ал Ресей – алматарды азатара арсы айдап салды.

Осындай ырын соыстар аза халыны леуметтік-экономикалы дамуын тежеді, кне дуірден бері алыптасып келе жатан нер-білімні, лтты мдениетті одан рі дамуына ажетті жадай туыза алмады. Дегенмен де аза халыны іштей йытысы болан рухани кш бар еді. Ол – азатты идеясы. Елді елдігін стап труды кепілі ретінде ш кшті бірлігі ала тартылды. Оны бірі – ел басарушы аанны білікті болуы, оны бйрыы мен задарыны тзулігі (“тура биде туыс жо”, “хан араа да, халыа да орта ие” деген станым стемдік рды). сіресе Жнібек, Керей, асым хан мен Есім, Ханазар, Туке, Абылай хандарды дипломатиялы ел билеу саясаттары мен жарылары ерекшеленіп кзге тсті. Хандар халыты бірлігі шін ел ішіндегі сзі кулі, аузы дуалы билермен аын-жыраулардыхан сарайымаынатоптастырды. Олар хандарды ел билеу саясатынара халыа тсіндіріп баты.

Ел бірлігіні йытысы ол бастайтын батырлар мен ел бастайтын ксем-билерді бірауыздылыы, сіресе “ел намысы – ер намысы” деп арау басты идея болды. Олар шін “атаоныс” е асиетті ым болып саналады. Елін, жерін асытай аны аланша жаудан орау, туелсіздікті туын жоары стау астерлі за болып табылды. “Сегіз ырлы, бір сырлы” отаншыл азамат трбиелеу моральды-этикалы басты принцип болып есептелді. Осы масат ел билеуші хандар мен халыты сзін стаушы би-шешен, аын-жырауларды тлімдік талаптарын айындады. Ол талаптар: кшпелі мал шаруашылыын жете игеру, ебексйгіштік, иындыа тзе білу, ел намысын орау, жаудан беті айтпау, ататегін жадында сатау, сз асылын адірлеу, тапырлы пен алырлы, ат лаында ойнау, ата салтын бзбау (жасы лкенді, ата-ананы сыйлау, дайы онаты меселін айтармау, крші хаын жемеу, айырымды, ізгі жректі, бауырмал болу т.б.) Осындай оамды атынасты кішкентайынан кріп-біліп скен адамдарда ел намысын кп болып орау, трмыс-тіршіліктегі мдделестік, мірге деген кзарасты лкен-кішідегі сйкестілігі, оларды зара арым-атынасында жеке басты бра тартуына ммкіндік бермеді. Трмыс-тіршіліктегі бірыайлы, психологиялы жаынан мдделестік пен бірауыздылы ркімні з рулы одаыны ар-намысын орауа жмылдырды. Ол бкіл ру мен лта орта салт-дстрлерді туызды.

Аын-жыраулар мен билер хан асында отырып, олара аылшы бола білді. здеріні ле-жыр, толауларымен халыты хан айналасына топтастырып, ел мддесін орауа, береке-бірлікке йыты болды. Яни олар хана да, ара халыа да тлімгер трбиеші, аылгй стазды рлді атарып келді. Соларды ішінде крнекті айраткерлер: Майы, Асан айы, азтуан, Мхаммед Хайдар Дулати, адырали Жалаири, тейбойда Тілеуабыллы, нет баба, Тле би, азыбек би, йтеке би, Бйдібек би, Жиембет, Атамберді, Доспамбет, мбетей, Бар жыраулар т.б. бар еді. Ханды дуірден алан рухани мралардыішінде XV-XVІІ . жазба мралар да жо емес. Мысалы: Мхаммед Хайдар Дулатиді “Тарих-и Рашиди”, адырали Жалаириді “Жами-ат тауариы” жне тейбойда Тілеуабыллыны “Шипагерлік баян” т.б. ебектер.

Асан айы.Асан айы Сбитлы (ХІ-Х .) халы есінде абыз, философ, аын болып, мгі жатталып алан ірі тла. Оны бар мыры халыпен бірге тіп, біте айнасып кеткен. Ауызбірлігі жетіспеген ортада еліні ертеін ойлап немі ма батып жргендіктен, замандастары оны Асан “айы” атап кеткен.

Асан айы Алтын орданы ханы л-Мхаммедті ыпалды билеріні бірі болан. азан аласынан Дешті ыпша жеріне айтып оралан Асан айы Алтын Орданы орнында пайда болан са хандытарды мірі заа созылмайтынын болжай білген. Ол Керей, Жнібек слтандар бастаан аза руларыны білхайыр хандыынан блінуін жатайды. Асан айы з халыны “жерйыын” Шу, Сарысу бойынан, лытау тірегінен іздеуге бет брады. Сондаы кздегені – ежелгі скиф, ыпша даласынан безбеу.

Халыны болашаын ойлаан Асан айы желмаясына мініп, тіректі трт брышын шарлап, «жайлы оныс» іздейді. Жол бойы кездескен тау-тас, зен-су, клдерді кріп, р жерді ерекшелік асиеттерін зінше баалап, сиет сздерін айтады.

Асан айыны дниетанымында адамгершілік мселесі, мінез-лыты асиеттер, зін-зі стай білу, айырымдылы, кішіпейілділік, ізеттілік, т.б. сз болады. “лы болса, кішік бол”, “зім болдым, толдым деп асатама” дегендер айтылады. Асан айыны ымында жртты бай, кедей деп, немесе лкен-кіші деп жіктеу, блу жарамсыз. Абызды пайымдауынша “таза мінсіз асыл сз, ой тбінде жатады”. Асан айы жастарды жасылардан лгі алып, жамандардан бойды аула салуды ажеттілігін, оларды ата-аналары мен лкендерді сыйлап астерлеуін, аылын тыдап немі басшылыа алуын, ізгі ниетті жайса жан болып суін алайды. Осыан орай жырауды: “Арымаа міндім” деп, арты топтан адаспа. Арты шін айтыспа, достарымен сынаспа” немесе “арындасыды жамандап, зіе туан табылмас” деген сздеріні тлім-трбиелік мні аса зор.

Наыз кісілік асиеттер – озбырлыа, менмендікке, бос даурыпаа елікпеу. Сондытан “Мінезі жаман адама, енді айтіп жуыспа. Туір крер кісімен жалан айтып суыспа” деген сиетті сынады. “Тіршілікте брііз бір болыыз” деп халыты достыа, бірлікке шаырады.

Ел амын кп ойлап, кп толанан арт жырау зіні толау-жырларында “не жасы”, “не жаман”, “не аріп” деген мселелер тірегінде ой толап, заман жайында плсапалы ой-пікір білдіреді.

Мритін тауып алмаса

Асыл туан пір аріп…

Ата жрты бара

з олында болмаса,

анша жасы болса да,

айратты туан ер аріп – деп, ел басарар ксемні азын болмай діл болуын, ол бастаан батырды соынан ерер сарбазы – алы олы болуын, ерді елді олдауын птайды.

Асан айы экологиялы трбие тірегінде сз озаан азаты тыш ойшылдарыны бірегейі. Оны толауларында аза даласыны слулыы, жер байлыы, а-старды тыныс-тіршілігі, оларды географиялы мекен-жайы тілге тиек болады. “Ау сты тресі, ен жайлап клде жреді” деген шуматан слулыты сипатын ааруа тура келеді.

Жырау толауларынан елге, жерге, аайын-туыса деген патриотты сезім ерекше сезіледі. ділдікті адамгершілікті а туы ттан Асан ата “ділдікті белгісі - біле тра брмаса, Аылдыны белгісі – ткен істі умаса” деп айналасындаы ел жасысына келелі кеес беріп, лкен ой салады.

Жорыта айдынды аламан, аындыта аралы жырау атанан Шалкиіз Тіленшілы (1465-1560) Дешті ыпша ірінде ана емес, ырым, Терістік Кавказ, Дон бойына да йгілі тла. Ол з заманындаы Ноайлы міршісі Темір, аза ордасы, кавказдытар арасындаы саяси крестерді ешайсысынан сырт алмаан. Жорыты алдыы шебінде, айтыс-тартысты басы-асында, елді бел ортасында жрген Шалкиіз елдік пен ерлік, жасылы пен жаманды, шеберлік пен шикілік мселелеріне баса кіл аударан. Кісілік асиеттерге р жатан айта-айта оралып отыран. Шамасы, Шалкиіз зі айтандай “Жауырынына анды кбе сыймаан, жаасына адам олы тимеген” ержрек, батыр, балуан, айдынды азамат болса керек.

Жорыта, соыста, айтыс-тартыста ел мен ерді ны бсекеге тсіп, бйгеде сыналады. Ел ерлерсіз, ер з елінсіз бабына келмейді. Осы баталас пен жанталаста аниетпен ата мінгендер “жртын жнге салма” болады, айырымсыз хандара тежеу салады, тубесіне келтіреді. Осындай ел шін еіреген ерлер айда дегенді айтады Шалкиіз.

Шалкиіз дрліккен, деміккен елге бас-кз болатын ханны бейнесін іздейді. “Пиылы теріс хан іс етсе, ол жиан малыды трік етер, ат-тоныды блды етер, з басыды олжа етер” – дей келіп, ділетсіз Темірді ісін кпке айа етеді. “Жасынан мені кем крді, жаманымен те крді” деп оны айыбын бетіне басады. Шалкиіз “Аылсыз достан, аылды дшпан арты” екенін мытпаын деп достарына ой сала отырып,

Жамана сырыды осып сз айтпа

Кндерді кні боланда

Сол жаман айа болар басыа –

деп досты дрыс тадай, тани білу керектігін ескертеді. “Жаман дос жолдасын жауа алдырады” дегенді аартады.

Жасы мен жаманды, адалды пен арамдыты, дос пен асты адами лшемімен айатай келіп, Шалкиіз айналасындаылара релі сиет сынады:

Малыды бер де басы ос,

Басыды ос та, бек сыйлас.

Кндерді кні боланда

Басы жауда алар ма! -

деп шынайы дос пен асты дрыс айыра біл дегенді айтады.

Сырты рыш, жзі болат, аыл-айласы мен ажыр-айраты кпке танымал, сзіне ісі сай, от тілді, болат анжарлы Атамберді Сарылы (1675–1768 жж.) батырлыымен де, батылдыымен де, алырлыымен де, аындыымен де жрта танылан жырау.

Атамберді 17 жасынан ару асынып, жаса ертіп Орта Азия хандытарымен, алма шапыншыларымен соыста олбасшылы абілетімен кзге тскен. “Атабан шбырынды” оиасыны кугері болан. Ол елін жаудан орап ана оймай, отырышылыа баулып, ары аздырып, егін салдыран. Жырау 93 жыл жасап, 1768 ж. дниеден айтан. Атамбердіні мірбаяны оны ледерінен айын байалады.

Атадан тудым жалы боп,

Жаыннан крдім талы кп – деп мірден крген гейлігіне реніш білдіреді.

Халымызды тіршілік тынысы, ата ксібі, мінез-лы, жастара айтар сиеті, мірге деген кзарасы оны толауларынан айын аарылады.

Кпті крген кне жырау жастара сиет айта келіп, Меккені іздеп айтесі, ата-анаа крсеткен сый-рметі дай жолын уып, Меккеге барумен пара-пар деп ой орытады.

“Жасыда жатты жо”, “Жасыны ісі кпке орта” деп ан жырау:

Білімді туан жасылар

Аз да болса кппен те,

Жасысы кеткен ауылы,

ртеніп кеткен шппен те” – деп тере философиялы ой топшылайды. Атамберді жырау халы рашанда ел басаран, тура жолдан таймайтын басшыны адір ттан. Ол алыса да, жаына да ділдігімен жаан. лыы діл ел ешкімнен кем-ор болмайды дегенді білдіреді. Берекелі бірлікшіл болыдар, адал ебек етідер дегенді сиет етеді.

XVІІ-XVІІІ . еларалыдипломатиялы арым-атынасты кшейтуде, ортажауа арсы елдіберекелі бірлікке, ел намысын орай білуге ндеуде нет, Тле би, йтеке би, азыбек билердітапырлы ойлара рылан шешендік сздеріні тлімдік мні ерекше. Олар халыты орта жаудан орауды кшті ралы ел бірлігінде деп арады. Тртеу тгел болса аспандаыны алуа болатынын, ал алтау ала болса олдаыдан айырылуа болатынын здеріні шешендік ой толауларымен халыа білдіріп отырды. Бірлігі кшті елді алмайтын амалыжодеп арады. “ Бірлік тбі – береке, береке болар мереке” деп ел бірлігіне йытыболды. Олар айтан ділдік, адалды, шыншылды, бірлік, береке-бірлік, ел намысын орау жніндегі асыл ойа рылан шешендік сз топшылаулары заман ткен сайын з ндылыын жоймайтын тарихи мра болып саналады.