Таырып ХІХ ІІ жартысындаы азастандаы педагогикалы ой -пікірлер

Дріс жоспары

1. Мсылманды мектептерді реформалау

2. Жаа дістемелік мектептер мен медреселер.

3. Ш.Уалихановты кзарасындаы білім беру оыту жне трбиелеу жйесіне байланысты мселелер

4. Ы.Алтынсаринні педагогикалы ой пікірлері

5. А.нанбаевті педагогикалы кзарастары

 

ХІХ . екінші жартысында азастаннан жылына орта есеппен 3-3,5 миллион сомны малы сатылып отырды. сіресе алыпсатарлар тауарды ашаа алып, оны ауылда тоты-торыма, немесе келесі жылы бзауа арыз беріп, халыты олындаы малын тегінні аз-а алдында алып тонауа кірісті. аза даласына аша капиталыны енуін, сауда-саттыты кшеюін, адамдарды пиылыны ашаа ауып, айыр-садаа беру, имандылы, кішіпейілділік пен мейірімділік, адір-асиетті азаюын, патша кіметіні отарлау саясаты кезіндегі ел билеу жйесіндегі жгенсіздік пен параорлы, зорлы-зомбылыты кн сайын кшейіп бара жатанын кзімен кріп жаны ауыран Дулат, Шортанбай, Мрат сияты “Зар заман” аындары “заманны азуы, асаалды тртіпті ыдырауы” деп жаалыа тосырай арады. “Сары орысты брі орыс – кпірлер билеген заман” деп тілді. Осы тыырытан шыуды жолын крсете білген ХІХ . екінші жартысында аза даласынан шыан прогресшіл-демократияшыл Шоан, Ыбырай, Абай, Шкрім, Ахмет сияты аартушы ойшылдар болды. Олар орысты Н.Г.Чернышевский, В.Г.Белинский, Н.А.Некрасов, Н.Г.Герцен, Добролюбов сияты демократ лдарыны ебектерін оып-танысып, оларды халышылды идеяларынан уат алды. араы аза еліні баыта жету жолы тек оу-аарту ісімен байланысты деп тсінді.

азаты лы педагог-аартушысы Ыбырай Алтынсарин зіні “нер-білім бар жрттар” деген леінде тастан сарай салызан, айшылы алыс жерлерден жылдам хабар алызан, теізде кеме жздірген, нер мен техниканы еркін мегерген батыс, орыс халытарыны нері мен ылым-білімін йрену керек деп арады. Ал лы ойшыл аын Абай зіні ледері мен философиялы ара сздерінде “нер-білім орыста тр. Орысты тілі, нері – дниені кілті, оны білгенге дние арзаныра тседі” деп насихат айтты. Салтыков-Щедрин, Лев Николаевич Толстой сияты орысты алдыы атарлы зиялы ауымынан йренуге шаырды. Ал Омбыны кадет корпусында оып орыс мдениетімен тереірек танысан Шоан Улиханов “Бізді келешегіміз орыс халымен тыыз байланысты” деп есептеді.

ШоанУлихановтыаартушылы-халышылдыкзарасы (1835–1865).азатопыраындааартушылы-халышылдыидеянытуыналашктерген, азатылттымдениетінорыс, батысалымдарынатанытуаерекшеебексііргеналымШоанУлихановболады.

Ол зін тере тарихшы, ерінбес этнограф, батыл саяхатшы, талмас географ, білгір дебиетші, шебер суретші, жалынды публицист, нзік психолог, тлімгер стаз ретінде крсете білді. Небрі отыз-а жыл мір срген Шоан аз міріні ішінде бкіл лем ылымдарыны кптеген салаларын тере мегеріп, шыыс елдері мдениетін зерттеуде ондаан аса нды ебектер алдырып кетті.

Шоанны шыыс елдеріні ауыз дебиеті лгілерін жастайынан кп білуге, біріншіден, оны скен ортасы: жесі Айаным мен кесі Шыыс сер етсе, екіншіден, Шыыс ауылдары азаты нші-кйші, сал-сері, леші-жыршы, аындары жиі-жиі жиналып, нер сайысына тсетін ортасы болды. Шоан тіпті Омбыдаы кадет корпусында оып, еуропаша білім алып жрген кезді зінде де аза-ырыз еліні дебиеті мен мдениетінен ол збеді. Оан себеп, сол кездегі Батыс-Сібір губернаторыны орталыы Омбы аласында аза-ырыз слтандарына арналып салынан онайді болуы, азаты болыс-слтандары жандарына аын, нші, кйші, сазгер нер адамдарын ерте келіп, Омбыдаы онайде жиі нер сайысын йымдастыруы, Шоанны зіні орыс достарын осы жиына алып барып, аза нерін тамашалауы болды. Оны стіне, патша кіметінен уын крген, орысты демократ-интеллигенттер тобыны саяси сенімсіздігі шін Сібірге жер аударылып Омбыа жиналуы, соларды ішінде жан-жаты білімді, озы ойлы Иван Васильевич Ждан-Пушкин, Николай Федорович Костылецкий, Александр Андреевич Сотников, Василий Петрович Лобадевский, т.б. Шоана саба беруі, ал оны з достары Н.Г.Потанин, С.Ф.Дуров, Ф.М.Достоевский, А.Н.Майков сияты аын-жазушыларды, этнограф, фольклорист алымдарды болуы келешек алым Шоанны Батыс, Шыыс елдеріні дебиеті мен тарихын, салт-дстрі мен трмыс тіршілігін, діні мен тілін тере зерттеуге сер етті.

Ш.Улиханов Шыысты зерттеуші лы саяхатшы П.П.Семенов - Тянь-Шанскийді нсауымен Батыс – Сібір генерал губернаторы Госфортты тапсырмасы бойынша 1856-1857 жылдары лы жз азатары мен ырыздарды, ытайды Жоария даласына бару сапарында ол шыыс халытарыны, оны ішінде аза, ырыз, йыр, днген халытарыны салт-дстрін, дет-рпын, діни наным-сенімдерін, фольклорлы шыармаларыны шыу тарихы мен ерекшеліктерін зерттеуге арнап, “Сібір арамаындаы азатарды сот реформасы туралы записка”, “Жоария очерктері”, “ырызды Манас жыры туралы”, “Шаман дініні азатар арасындаы алдытары”, “Абылай”, “лы жз азатары туралы”, т.б. деген ебектерін жазды.

Шоанны алдына ойан басты масаттарыны бірі – з халыны мірін жете зерттеп, ке даласы мен дархан халын, зіндік кне мдениетін берісі орыс, рісі еуропа жртына таныстыру еді.

Шоан з халыны ар-намысын ызыштай орап, аза халын “таы халы” деп арау млде ате, теріс тсінік дей келіп, з халыны тарихын мдениеті ерте танылан елдермен сабатастыра зерттейді. “Бізді халыты бай жне поэзиялы ны жоары, реалистік дебиеті бар. Ол шыысты эпосына емес, индогерманды эпоса сайды…”. азатар да бдуилер сияты жаратылысынан леші жне аын” дейді.

Шоанзіні “Сібірарамаындаыазатардысотреформасытуралы” дегенебегіндеРесейдетіршілікететінтілі, діні, дет-рпыменсалт-дстрі басабірнешелттарменлыстардытратынын, олардыбилеужніндезажобасынжасау шінДжонМильайтан “рсословиедегі адамдардыаыл-ой, адамгершілікжнесаясисаналарытуралыдлме-длылымизерттеулержргізіпалукеректігіностайкеле, елбилейтін кімдерді, сіресебасалткілдеріні, солхалытытарихын, салт-дстрлерін, психологиялыерекшеліктерінжасыбілмейтрыпбилікайтуы асаиындыкелтіреді”деді. Шоаназатарарасындаыдау-жанжалдардызараларынанбелгіленіп ойылан, соллттысалт-дстрін, елбилеузажобаларынжасыбілетінбилергешешкізукерек, теккісі лтіру, елтонаусиятырескелылмыстардыанаокругтікресмисотааратукерекдейді.

Олаза кімдерінжоарыдантаайындауарылыемес, халытызі сайлапоюыкерек, тексйтсекана кімдердіхалыалдындаыжауапкершілігі кшейеді депарады.

Онышыысхалытарыныдебиеті менмдениеті, тілі мендіні, наным-сенімдері туралытебіренежазанебегінібірі – “Жоария очеркі”.

ОлОрталыАзия елдерінібрыншыыстаыемдениетті, ебайелболанын, албгіндесопылыпентаылы стемдікрандыын, сонысалдарынанбіркездегі бкіллемгейгілі боланСамаранменТашкент, Феранадаыкітапханалар, обсерваторияларменархитектуралыкнеескерткіштердітозып, мжіліп,олардымнараларыанааланынынжыласзетеді.

Шоан зіні осы ебегінде йыр, ытай, днген, аза, ырыз жрттарыны салт-дстріне, мдени ескерткіштері мен діни кзарастарына тоталады.

ШоанырызжртыныЫстыклмаынаашан, алайкелгенін, олардыарытегіні (XІV-ХV.) Енисей (Енесай) зені бойындаболанын, буряттарменаныбірбауыр, тілі састуысекенінайтакеледі де, олардымоол-алмажртыменсоысыпуынашырааннанкейін, шмышамасындаыотбасыны XІV асырдыбасындаАлатаудыкгейбеті менЫстыклбойынаауыпкеліпорналасанын, жергілікті тркі тайпаларыменанараласуынанырызхалыныпайдаболанынсзетеді.

Шоан 1858ж. ашарияабарусапарындаЫстыклбойындаыырызаайындарыныауылдарынаралайжріп, “Манас” жырыны “Ккетайдыасы” дегенблімінжазыпалып, орысшаааударып, Еуропаалымдарынасынудымасатеткенінайтады. Шоан: “Манас” жырындаырыздардытрмысалпы, дет-рпы, салт-санасы, географиясы, тсініктері, тіпті олардыхалыаралыатынастарыбаяндалан” депасажоарыбааберген. Сйтіп, “Манас” жырынатереталдаужасайкеледі де, “АлтынордадуірінібатырларыЕдіге, ЕрКкше, Орасиятыказабатырларыныаттарыныдаблжырдакездесетінін айтады. Блартарихтаболанадамдар. ЕдігеТемірланныгенералдарыныбірі, Алтынорданыскербасы. АлОрапенМамайЕдігенірпаыдегенсиятыкптегентарихимліметтердібетінашакеліп, Шоаназа, збек, ырызжрттарыныаыз-гіме, ертегі-дастандарындаысастытытрмыс-тіршілік, ксібисастыынан іздестіреді. СолтстікАзия менОртаАзияныкшпелі халытарыныерекшебірортаасиеттеріненегіздейотырып, олардытпатасы — трік “- дегенгекелтіреді.

Шоанзіні “Шамандінініазатарарасындаыалдытары” аттыебегіндеазатарменырызжртыныарасында шамандінінізауаытбойыисламдініменатармірсріпкележатанын, тіпті блжрттардыдінгедегенсенімініоншакшті емесекендігіненазараударады. Шоаншамандінінстаушылартабиататабынандыжасыкргендейді.

Аурулардыбасы-балгерлердіотпенемдеуін, азатардыолардысуегей, емші, музыкант, улиедепараанын, моолтіліндешаман “стаз” дегенсзекенін, алйырлардасауаттыадамды “башы”, трікмендердеаын-жыршыларды “башы” депатаанынайтакеліп, орытпенКрлыларосышамандардымсылмандарарасындаыкілі боландегенорытындыжасайды.

Сондай-а, басылараурулардыиесі боладыдепараан, онышытау, ау (суысубрку, малдыкпесіменаут.б.) арылыемдегенін, алмалатопала, арасан,т.б. жпалы індеткелсеотатабыну, отпеналастауарылытыймаболанын, отаткіруге, онанаттауа, басуаболмайдыдепарап, оттыкиесіненоратынын, ылмысты істерденадалдыынасендіру шін “оттыкиесі сосын” депаранатынын, лгенадамны йіндежеті тнмайшамнаншыражаыпоятынырымдардыбрі шамандінініазаарасындаыалдыыекенінбасаайтады.

Шоаносымааласындашамандінінітсінігі бойынша, ырымдармендеттержамандытан, баытсыздытансатайдыдепараанын, алазатарарасындаосындайырымдардыкптігінсзетеді.

Шоанрзатты, кейбірхайуанаттардыкиесі бардепсанайтынын, азатарды йгежыланкірсе, айыпшыаруын, жасбаланыбесігінеасырдынемесебркіттітяын, кініанатын іліпоюы, жастыыныастынаайна, таражастауыт.б. ырымдардысолзаттыкиелі депараудантуандейді.

ШоанПетербургтегі орысгеография оамынышаыруымен 1860ж. апанындаПетербургкекеліп, 1861 жылымамырадейінбіржылданастамсондаболып, ашария сапары жніндеСырты істерминистрлігініАзия департаментіндеесепбереді. зінібрыныОмбыдакездескенорысдостарыменжнеосысапарындаН.Г.Чернышевский, И.С.Тургенев, Т.Г.Шевченколарменкездесіппікірлеседі. Шоанды ашария сапарыныорытындысыбойыншаАлександр ІІ патшаарнайыабылдап, “улиеВладимир” орденіменмарапаттап, штабс-ротмистерлікскериатажнеашалайсыйлыбереді.

Шоанмемлекеттікжауапты істерменайналысажріп, халытыоу-аарту ісінешаыруды немі есіндеберіксатаан. Халытыкелешегі текоу-аарту, мдениет ісіменбайланыстыдепараан. Шоан 1862 жылызінідосыФ.М.ДостоевскийгежазанбірхатындаАтбасарокругінеааслтанболуаталпынанын,кіметаржысыменорыс-азамектептерінашып, балалардытегіноытпаболанынбілдіреді. Шоандебиетші, тарихшы, фольклорзерттеуші, саяхатшыалымболуыменбіргесурет, бейнелеунерімендеайналысан. “Ыстыклсапарыныкнделігінде” жолсапарданалансерлерінбаяндауменбіргетрлітсті арындашпен, аламшпенсалансуреттерін Ресейсуретакадемиясыныпрезиденті Ф.П.Толстойатабысетіп, лкенбааалан.

Шоаназатымузыкамдениетіндезерттеп, келелі пікірбілдірді. Шоанны 1855-1856 жылдарыжазан “азахалыпоэзиясыныформалары” аттыебегінде “ЕрКкше, Ер осай” мен “Орабатыр” жырларынанмысалдаркелтіреотырып, жырдыжалпысипаттамасынарасзбенгімелейкеліп, баскейіпкерлерді іс-рекеттері меной-пікірін суреттеуледері обызбенсйемелдеп,нменайтыландепжіктейкеліп, обыздытркі елдерінікнеаспабыекенін, оныойнауытекрделі, ні тартымдыдасерлі депжоарыбаалайды.

Шоанмірінісоында (1864 ж. шамасында) Черняевтыармиясыменулиеатабойындаболып, айдаудажргенататынші-композиторЖаяуМсаментанысыпдостасады.

ОныззамандастарыАансері, Біржансал, ЖаяуМса, Тттімбет,т.б. нерадамдарыменарым-атынастаболуы тарихи шынды.

Ы.Алтынсаринні педагогикалы ой пікірлері. Баложабизінінемересі Ыбырайдыорысшаоытып, кімдікызметкедаярлаумасатында 1850 жылыОрынборшекаракомиссиясыныжанынаназабалалары шінашыланорыс-азамектебінеоуаберді.

Ыбырай 1857 жылыОрынбордаыжетіжылдыорыс-азамектебін здікбааменбітіріп, уелі атасыБаложабигехатшы, кейінОрынбороблыстыбасармасындатілмаштыызметатарады. 1864 жылданмірініаырыкнінедейін (алашыдаТорайдамалім, кейінуездікбасарманы мектепинспекторыболып) оу-аартусаласындааянбайебекетеді.

Ауыл-ауылдардыаралап, халытанаржыжинап, Торайда, Ырызда, Тобылда, останайдаорыс-азабастауышмектептерінашады. останай, Торай, Атбеіріндеолнеручилищесін, ыздарпансионатын, Красноуфимскідемалімдермектебінашып, баркш-айратын, аыл-парасатынхалыаарту ісінежмсайды. азахалыныкелешегі текнер-білімдедептсінгенЫ.Алтынсаринзойын іскеасыружолындаекі бірдейкертартпакшпеналысыпбаты. Оныбірі – азадаласындаыисламдініненегізделгентатаршаоуболса, екіншісі -патша кіметініотарлаусаясатынанегізделгеназабалаларынахристиан дінінізадарыноытудыкздегенмиссионерліксаясатеді. Миссионерліксаясаттыолдаушыларммкінболаншаазажастарынорысшаоытаотырып, злтынытілінен, дінінен, салт-дстріненмлдебездіріп, орыстандыруды-шоындырудыкздеді.

Ыбырайдіниоудызінадамгершілікті, гуманизмдінасихаттауабейімдеукерекдепарады. Осымасатпенол 1883 жылызіні “Мсылмандыттасы” аттыоуралынжазып, азаналасындаарабрпімен, зінідосыН. И. Ильминскийдікмегіменбастырыпшыарды.

Ы.Алтынсаринні “Мсылмандыттасы” (“Шараит-ул-ислам”) кітабынжазыпшыаруынаекі трлі жадайсебепболды: біріншіден, солзамандаазаауылдарындаоытылатындіникітаптар (“Иманшарт”, “Клемшариф”, “птиек” т. б.) арабтіліндежазыландытан, онымазмныннемолда, неоушытсінбей, ражаттауменболды. Алдіниоулытардымазмнынжететсінбегендмшемолдалардін-шариатаидаларынздеріншебрмалап, терістсініктерберетін. Ыбырайисламдінініаяттарындаыадамгершілік, иманжзділік, айырымдылыаидаларынзініпедагогикалыкзарастарынанегіздейотырыптсіндіруді кздеді.

Олдіннізінтрбиеніралыдепарады. Мысалы, Ыбырайосыкітаптыкіріспесінде: “...Имансызеткенжасылытыпайдасыжо. Мселен, біреунамазоысада, олнамаздыкеректігінекілі дрысталмаса, лбетте, олнамазболыптабылмайды...” дайтаалаешкімді жамандыжолабйырмайды, мынаужаманды, мынаужасылыдепкрсетіп, адамбаласынаайжолатсседеытиярбереді”, -депадамныжаманды, якижасылы іс-рекетінАллатаала істетті дейтінмолдалардыжаланнасихатынаарсышыады.

зініаартушылы, тлімгерлік ісіндеЫбырайталайиыншылытаракездесті. Оныелденаржыжинап, орыс-азамектептерінашып, днияуи пндерді оытудыенгізіп, мдениетатаулынынасихаттауынкреалмайшіккенел ішіндегі кейбірожа-молдалароны “шоынанкпір” депсектаратса, енді біреулер 1884 жылы Ішкі істерминистрлігі менОрынборгенерал-губернаторына “кіметкеарсыойыбар”, “социалист” деп, тірікарызжазып, аралауадейінбарды.

Ы. Алтынсаринболса, зі ашанорыс-азамектептерінмиссионерлікбаыттаыжатпікірденде, шыыстыжаттамалыдіниоуынандаорапбаты. Жастарашынайыбілімберетінднияуи пндерді (жаратылыстану, география, тарих, есеп,т.б.) оытуды іскеасырды.

Олорыс-азаучилищелерінішкірттерінесолкездегі прогрессивтік, гуманистікидеядажазыланК.Д.Ушинскийді “Балаларлемі”, Л.Н.Толстойды “ліппежнеоукітабы”, Б.Ф.Бунаковты “ліппеменоуралы”, Тихомировты “Грамматиканыэлементарлыкурсы” аттыоуралдарынпайдаланудысынды.

Ы.Алтынсариналдыыатарлыорыспедагогтарыныоуралдарынбасшылыаалаотырып, азаауыз дебиеті менсалт-дстрлеріненегізделгенекі тлоуралын (“азахрестоматиясы”, “азатараорыстілін йретудібастауышралы”) 1879 жылыжазыпбастырыпшыарды.

Олазажастарыноытып-трбиелеу ісінеебастымселедеп арады. “Халы шінызметететінбілімді адамдардыатарынкбейтуарылыазаоамынымешеулігінжоюаболады, сондытанжастардыоытып-трбиелеу ісіненартыешнрсежо”,— депойтйді.

Хрестоматияаенгізгеншыармаларды іріктеуде, біріншіден, рхалытытрмыс-тіршілігі менсалт-дстрлеріненхабарберупринципі кзделсе, екіншіден, оушылардыадалдыа, ебекке, ыптылыа, талаптылыатрбиелеу, адамгершілікжасыасиеттерді олардыбойынадарытукзделді, шіншіден, жастарды, сіресе, бастауышсыныпоушыларынытсінігінежеіл, тілі жатыгімелерді беругетырысты.

Ыбырайаударып, хрестоматияаенгізгенорысжазушыларыПауэльсонны, Ушинскийді, Толстойдыгімелеріндеде айырымдылы, кішіпейілділік, талаптылы, ебексйгіштіксиятызорадамгершілікасиеттердріптеліп, оанарама-арсыжауызды, екіжзділік, дниеорлык,т.б. жексрынмінез-лытардышкерелеузекті орыналады. Ыбырайосыарылыжастарды ізгі жректі, инабатты, талапты, ел-жртынапайдалыазаматболуынкздейді.

Ыбырай Алтынсарин аза даласында днияуи мектептер ашу, оушылара арнап тыш оулытар жазумен бірге, мектепті материалды базасын кшейтуге баса зер салды. “Мектеп дегеніміз шын мектепке сас болуы шін оан аржыны кбірек блу керек… йткені мектеп – білім беруді басты ралы” деп арады. Ол оушыларды бойына адамгершілік асиеттерді ялатуа бар кшін жмсады. Ол зіні досы Н.Н.Ильминскийге жазан бір хатында “Шкірттер кейін параор болып шыпаулары шін олара адамгершілік жаынан сер етуге бар кшімді салып отырмын… Мен балаларды жазалауды сйетін онша атал адам емеспін… Біра, кейде, балаларды тентектіктен тыймай да болмайды. Тентек етіп сірсе, балаларды адамгершілік асиетін бзып аласы” деп зіні педагогтік станымын айын крсетеді.

ЫбырайАлтынсаринзінібіразебектеріназахалынысалт-дстрлерініерекшеліктерінзерттеп, этнографиялыочерктержазуаарнады.

Ол 1870 жылыРесейгеография оамыныОрынборлкетанублімшесінітапсыруыбойынша “Орынборведомствосыазатарынылгенадамдыжерлеужнеоанасберудстрлерініочеркі” мен “Орынборведомствосыазатарыныдатсу, ыззатужнетойжасаудстрлерініочерктері” аттыекі ебегінжазыптапсырды. Блебектерорысзиялыауымынаазаоамыныралуантрмыс-салтерекшеліктері туралытсінікбергентышжазбаебектереді.

Ыбырайдыазахалынысалт-дстрлерінзерттеудегі масаты — дстрдіозыыментозыынылымитрдеталдап, зінікзарасынбілдіреотырып, мн-маынасынашу, озыдстрді трбиеніралыету болатын. азатысалт-дстрінжан-жатызерттеп, жинатауменбірге, рауылменболыссайынмектепашып, мектепжанынанмонша, кітапханасалып, айтсемазаелінмдениетті елдердіатарынажеткіземіндепарпалысанЫбырай “азахалыдегеноу-білімгесусапотыранхалы, тте, бл іскеоыанадамдардыжаныашымайтыныесіетскенде, кейдекйінесі” деп, елбилеуші орыскімдерінеаттыренішбілдіреді.

Ы. АлтынсаринзініориенталистдосыВ.В.Катаринскийгежазанхатында: “...ежаманыхалытыкараылыыменемес, оамныл-ауатыменмдениетінктеругекмектесу шін кіметтізі ойанбілімді адамдарменкресугетуракеледі” депынжылуыдатектен-текемеседі. Ыбырайорысмдениетіненнралаотырып, патша кіметініотарлаусаясатына, патшачиновниктерініарапайымхалыажасапотыранысымынаашынаразылыбілдірген. Олжніндезіні “Орынборлистогы” газетіне (1880 ж. 4 суірде) жазанмааласытуралыВ.В.Катаринскийге жолдаанхатында: “...Осымааламдаазаелінеорыспереселендерін (кшіп-онушыорыстар) кепорнатпа боланпікіргеарсыекенімді білдірдім”, — дейді. (БлжердеЫбырайорыспатшасыны 1879-1880 жж. орталыРесейменУкраинажеріненорыскрестьяндарынкшіріп, азастаннышрайлыегістікжерлерінеорналастырутуралызаыжайындасзозапотыр (С..)).

ЫбырайдыОрынборгенерал-губернаторыПроценкотарапынануынашырауы, оныЫбырайашанмектептерді жауып, зін инспекторлыызметтенбосатпаболып, ісінсотаберуді йаруыдаосыкезболатын. ЫбырайзініорысдостарыН.И.ИльминскийменВ.В.Катаринскийлердіолдауыменанабл істенаманаланеді.

Халы шінжарлаыжастыатимей, оу-аартужолындааянбайебекеткенЫ.Алтынсаринніылымижнедеби ебектеріні бгінгі жастараберерибратымоласылмра.

 

Абай нанбаевты (1845-1904) педагогикалы кзарастары.Абай нанбаев – аза халыны лы аыны, жазба дебиетіні негізін салушы ана емес, сонымен бірге лы ойшыл педагогы.

Оны поэтикалы шыармалары мен “алия” сздеріплсапалы, этикалы, эстетикалы, психологиялы жне педагогикалы ой-пікірлерге толы.

лы ойшыл адамдар жаратылысында бірдей емес дейтін нсілдік кзараса арсы шыа отырып (отыз тртінші ара сз), “адамны туысы, дене бітімі, шыан жері, барма жері брі бірдей… Адам баласы анадан туанда екі трлі мінезбен туады. Бірі – ішсем, жесем, йытасам деп туады. Блар тнні марлыы. Екіншісі – білсем екен деу – жан марлыы”… (жетінші, ыры шінші сз) деп ой тйіндей келе, “адам бойына жан марлыы арылы жиналатын нрсені аты аыл, ылым… ол талаптылыпен ерінбей ебек еткен адамны олына тседі…” деген орытынды жасайды.

Абайды дниені тану жніндегі кзарасында диалектикалы сарын басым. Ол табиат былыстары бір-бірімен зара байланыста, немі згерісте, дамуда болады, адам оршаан ортаны – табиатты ішкі сырын білім-ылым арылы танып біледі – деп арады.

Ол аза халыны саяси-экономикалы жне мдени жаынан артта алушылыы – оны феодалды-патриархалды атынасынан, рулы талас-тартыс етек алан кшпелі трмысынан деп арайды. “Кнде рлы, кнде тбелеспен кн кешкен” алты баан алауыз еліні “жасыларына” налыан Абай “малыды жауа, басыды дауа” салып, міріді ор ылмай татулас, бірлесіп ел боп “егінні ебін, сауданы тегін” йрен, “жан аямай ксіп ыл” деп сиет айтты. Ол аза ауылындаы тап тартысын кре білді, сол тапты анаудан тылуды жалыз жолы оу, аарту мселесі деп арады.

Ол оудаы масат халыа адал ызмет ету деп ты. Жастарды білім-ылымды мегеруге шаырды.

Сол кездегі кейбір оыан жастарды білімді шен алу, шекпен кию шін пайдаланып, параорлыпен, алдап-арбауды ралы етуге тырысанына ызаланан Абай:

Ойында жо оларды

Салтыков пен Толстой.

Я тілмаш, я адвокат,

Болсам деген брінде ой, –деп скті.

Тіршілікті ттасы ебек пен білімде деп ан Абай:

Тбінде баянды ебек егін салан,

Жасынан оу оып білім алан.

Би болан, болыс болан масат емес,

нерді бдан зге брі жалан, - дейді.

Ел болу шін ала салып отырышы болу керек, егіншілікті ксіп ету, мектеп салып, оу оып, білім алу ажет, тіршілікті ттасы ебек пен білімде ана тр деп жар салады. нер-білімсіз оамны пайдалы азаматы болуды ммкін емес екендігін тере тсінген ол: “Барыды салса да балаа орысты ылымын йрет… нер де, ылым да орыста тр. Орысты ылымы, нері дниені кілті, оны білгенге дние арзаныра тседі…” – деп озы мдениетті орыс халын неге етті. Абай бас атыратын жаттамалы діни оуа арсы болды.

“Аыл – арды сатаушысы” деп арап, адамгершілік мселелерін жоары баалап, ар тазалыы шін кресуді дріптеген лы аартушы –

Ынсап, ят, ар-намыс, сабыр, талап,

Бларды керек ылмас ешкім алап…

Тере ой, тере ылым іздемейді

тірік пен секті жндей сабап, – деп кейбір жастарды іс-рекетіне кейістік білдіреді.

Талап, ебек, тере ой,

анаат, раым ойлап ой.

Бес асыл іс кнсеіз, – деп, ел амын ойлаан жастарды бойында андай асиеттерді болуы керектігін тізбектейді. Аылды азамат болу шін адам бойындаы асиеттерді алыбы ш нрсеге байланысты екендігін айтады:

“…Аыл, айрат, жректі бірдей ста,

Сонда толы боласы елден блек”, – деп адам мінезіндегі орынсыз матан, ойсызды, салыртты, жалаулы, кншілдік, крсеызарлы сияты жаман деттерді аыл мен ойды тоздыратынын айта келіп, естігенді еске сатау, кргеннен лгі-неге алу, жаман дет-дадылардан бойын аула стау, нпсіні аыла жегізу, стамды болу сияты адамгершілік асиеттерді астерлейді.

лы ойшыл Абай адамны сіп, жетілуіндегі трбиені рліне ерекше тотала келе, зіні он тоызыншы арасзінде “Адам баласы туа сала есті болмайды. Естіп, кріп, стап, татып, естілерді айтандарын есте сатап ана естілер атарында болады. Естіген нрсені есте сатау, ибрат алу ана есті етеді”, – деп аыл-есті трбиені жемісі арылы жетілетінін ылыми трыда длелдеп береді. Абай “сйекке біткен мінез сйекпен бірге кетеді” дейтін теріс кзарасты шкерелеп, адам мінезі мір барысынан саба алып, зін оршаан леуметтік орта серінен згеріске енеді, ол іс-рекет арылы крінеді деген тжырым жасайды. Адам мінезіні трлерін адамгершілік, моральды, имандылы трыдан арастырып, оларды жасы жне жаман деп жіктейді. дептілікті, сыпайылыты, марлыты, туелсіздікті, беріктікті жасы мінезге жатызса, сенгіштікті, арсыздыты, матаншатыты, улыты, жауыздыты т.б. жаман мінез деп есептейді. “Егер есті кісіні атарында болы келсе, кнінде бір мртебе, болмаса жмасына бір, е болмаса айында бір, мірді алай ткізгені жайында зінен зі есеп ал” – дейді. Яни адамны зін-зі трбиелеу мселесіні маызы мен мніне ерекше тоталады. Абай: “Адам баласы бір-бірінен аыл, ылым, ар, мінез деген нрселермен озады. Онан баса нрселермен оздым ой демекті брі аыматы”, – дей келе, адамды трбиелеудегі оамды ортаны рліні ерекшелігін саралап крсетеді. “Адам баласын заман сіреді, кімде-кім жаман болса, оны зіні замандастарыны брі виноват”, – дейді. Нсілдік кзараса арсы Абай адам мінезіні алыптасуы трбиеге байланысты екенін длелдей келіп, зіні отыз жетінші сзінде: “Мен, егер за уаты олымда бар кісі болсам, адам мінезін тзеп болмайды деген кісіні тілін кесер едім”, – деді.

Абай жастарды белгілі бір мамандыты игеруін уаттайды. зіні отыз шінші арасзінде “Егер мал керек болса, олнерін йренбек керек. Мал жтайды, нер жтамайды” деп, жастарды сегіз ырлы, бір сырлы, нерлі азамат болуын, белгілі бір нер йреніп, пайдалы іспен шылдануын, адал ебекпен мал табуын уаыздаан лы аын олара:

семпаз болма рнеге,

нерпаз болса, аралан.

Сен де бір кірпіш дниеге

Кетігін тап та, бар алан, - деп мірден з орныды таба біл, оамны пайдалы азаматы бол деп сиет айтады.

Абай махаббат мселесіне де ерекше кіл бліп, жастарды жбайлы мірге лкен жауапкершілік сезімімен арауа шаырады. зіні “Жігіттер, ойын арзан, клкі ымбат” (1891) деген леінде отбасы міріні этикасын, ерлі-зайыптыларды бір-бірімен сыйласымды мір сруін ескерте келіп, кнделікті тіршілікте кездесетін иынды атаулыны ол стаса отырып жее білуге жастарды зір болуын талап етеді.

Абаййелдібасбостандыын, жастардысйгенінеосылыпмахаббаттымірсруінораушыболды.

лы аын Абайды педагогикалы кзарасындаы басты нысана “Атаны баласы болма, адамны баласы бол… жасы кпке орта, пайда еліе, халыа тисін” деген гуманистік ой-пікірді уаттауы еді. Оны жастарды трбиелеудегі педагогикалы кзарастары дниежзілік педагогика классиктері Ж.Руссо, Д.Дидро, И.Кант т.б., орысты ойшыл лы педагогтары: Л.Н.Толстойды, К.Д.Ушинскийді аартушылы ой-пікірлерімен тере абысып жатыр.

Абай рыын сепкен оу, нер-білім, адамгершілік, деп, мораль мселелері бгінде аза халыны рухани азыына айналып отыр.