Таырып Кеес дуіріндегі азастан мектебі мен педагогикасы

Дріс жоспары

1. ХХ басында азастандаы оамды –педагогикалы озалыс

2. лтты мдениет жне ана тілде оытатын мектептер ашу туралы ойлар

3. Этнопедагогика жне этнопсихология мселелерін арастыру

4. А.Байтрсыновты оамды,йымдастырушылы жне ылыми педагогикалы ызметі

5. М.Жмабаевті педагогикалы кзарастары. Жсіпбек Аймауытовты педагогикалы іс рекеті. С.Кбеевті педагогикалы мрасы. Нзипа лжанованы педагогикалы кзарастары

6. Р.Лембергті ылыми мрасындаы педагогикалы мселелер. А.Н.Сембаевты, Т.Тжібаевті, .Бержановты педагогикалы мрасы.

 

1920-1930 ж.ж. елімізді экономикалы жне мдени-леуметтік мірінде болан лы згерістер мен ілгерілеулер ылым мен мдениетті, оу-аарту ісіні ркен жаюына ммкіндік туызды. Кптеген арнаулы орта жне жоары оу орындары ашылып, ылым мен мдениетті р саласынан білікті маман кадрлар кбейді. ылымны сан-саласын амтитын ылыми-зерттеу институттары ашылып, олара басшылы жасайтын орталы – азастан лтты ылым академиясы рылды. Республикада соы 70 жыл ішінде педагогика ылымыны дамып, алыптасуына ондаан баспа орындарыны, ылыми-дістемелік арнаулы журналдар (“Абай” (1918), “Малім” (1919), “Ауыл малімі” т.б. (1925) мен газеттерді ашылуы, жыл сайын жздеген оулытар мен ондаан ылыми-педагогикалы зерттеу ебектеріні шыуы да игі серін тигізді. Бл іске 1920 ж. АССР оу халы комиссариаты жанынан рылан Академцентр (Академиялы орталы) мрынды болды. Академцентрді жмысын азаты крнекті педагогі Ахмет Байтрсынов басарады. Олар жаа рылан Кеестік мектептерге оу-дістемелік ралдары мен пн бадарламаларын жасау ісімен айналысты. Бл іске .Жбанов, Т.Шонанов, С.Аманжолов сияты тілшілер, М.уезов, М.Жмабаев, Ж.Аймауытов, С.Сейфуллин, Б.Майлин сияты дебиетшілер, С.Аспендияров сияты тарихшылар, .арашев, Ш.лжанов, .Сыдыов, М.Дулатов, Х.Досмхамедов, Н.лжанова сияты педагог алымдар тартылды. 1933 ж. Академцентрді негізінде СРО Халы аарту комиссариаты жанынан педагогика ылымдарыны ылыми-зерттеу институты рылды. Оны тыш директоры болып азПИ-ді профессоры Ш.лжанов таайындалды. Институтта алаш 3 сектор жмыс істеді. Ол политехникалы пндер мен гуманитарлы пндер секторы жне оу-аарту, баспа ісін басару секторы. Секторды жмысына .Жбанов, С.Логинов, .Сыдыов, .оыратбаев, Ш.Крібаев, М.Хамутов, Ш.оымбаев, С.Жиенбаев сияты методист-алымдар тартылды. Олар жеке пндерді бадарламалары мен оу-дістемелік ралдарын жасау ісімен айналысты. Педагогика, психология ылымдарыны терминдерін алыптастырып, арнайы зерттеу ебектері мен оулытарын, сздіктерін жасауда, сйтіп бл ылым салаларын алыптастыруда 1920-1935 жылдары .Диваев, Ш.дайбердиев, А.Байтрсынов, Т.Шонанов, С.Садуаасов, С.Медешев, Т.Жргенов, С.Сейфуллин, С.Торайыров, М.Жмабаев, Ж.Аймауытов, М.ДулатовХ.Досмхамедов, М.уезов, .Кемегеров, .Жбанов, Н.лжанова, М.Жолдыбаев, Ш.лжанов сияты біртуар зиялы азаматтар орасан зор ебек сіірді.

сіресе тіл ылымыны терминдік, грамматикалы негізін салудаы А.Байтрсынов пен .Жбанов, Т.Шонановтарды, жаратылыстану ылымы саласындаы Х.Досмхамедовты, тарих ылымы саласындаы С.Асфендияровты, Ана тілі жне есеп пндері бойынша М.Дулатов пен С.Жомартбаевтарды, мектепке дейінгі трбие саласындаы Н.лжанованы, педагогика саласындаы М.Жмабаев, Ш.оымбаев, Ш.лжановтарды, психология ылымы саласындаы Ж.Аймауытов, .Сыдыовтарды, дебиет саласындаы М.уезов, С.Сейфуллин т.б. ебектерін ерекше атауа тура келеді.

кінішке орай педагогика жне психология, жеке пндерді оытуды дістеме ылымдары саласындаы жоарыда аттары аталан айраткерлер 1935-37 жылдардаы жеке баса табынуды рбаны болып жазысыз атылып, асылып кетсе, ал ебектері ота жаылып жо болды.

Біраз жылды тоыраудан кейін 1950-80 жылдар аралыында .Сыдыов, Р.Г.Лемберг, А.П.Нечаев, Т.Тжібаев, Е.Бекмаханов, .Сембаев, .оыратбаев, Ш.Крібаев, С.ожахметов, М.абдуллин, Б.Мадин, Т.Сабиров, М.Манов, Е.Суфиев, С.Балаубаев, А.Темірбеков, .Жарыбаев т.б. ондаан крнекті педагог алымдар педагогика, психология саласында оматы ебектер жазып алдырды. Сйтіп, азастанды тл педагогика, психология ылымдары алыптасты.

Соларды ішінде тыш педагогика, психология жне дістеме ылымдарына сбелі лес осан А.Байтрсынов, Н.лжанова, М.Жмабаев, Ж.Аймауытов ебектеріне арнайы тоталуа тура келеді.

Ахмет Байтрсыновты (1873-1937) педагогикалы кзарастары мен аартушылы ызметі.Ахмет Байтрсынов бкіл саналы мірін аза оамында білім-ылымны дамуына, аартушылы ісіні жанданып кемелденуіне баыштады. Ол оу-трбие жмысын жетілдіру саласында зіндік шпес ізін алдыра білді. “ліпби”, “Тіл ралы”, “дебиет танытыш” т.б. оу ралдарын жазып, аза тілі мен дебиетін оытуды дістемелік мселелерін зерттеу ісімен айналысты. аза тіліні табиаты, згешеліктері, араб алфавитін жетілдіру, терминдер туралы ылыми ресі биік ебектер жазды. Оны 1926 жылы Баку аласында ткен тркологтарды Бкілодаты І съезіне атысып, араб, тркі тілдері мен сол тілдерде олданылатын ліпбилер туралы баяндама жасауы, бірнеше комиссияны жмысын басаруы, азастан Оу-аарту халы комиссариатындаы, баспа ісін басарудаы жмыстары оны оамды, мдени-аартушылы, алымды ызметіні алуан арналы оматылыын танытады.

А.Байтрсынов зіні стазы лы Абай салан жолмен орыс дебиетіні мысалшыл классигі И.А.Крыловты туындыларын аударып, “ыры мысал” деген атпен 1909 жылы Петерборда бастырып шыарып, оулы ретінде сынды.

Ахмет Крылов мысалдарын аударуда да белгілі аартушылы масат кздеді. Ол аза халыны леуметтік міріне, трмыс-тіршілігіне сай келетін, надандыын, жалаулыын, алтыбаан алауыздыын шкерелейтін мысалдарды тадап, талап аударды.

Патша кіметіні отарлау саясатыны аза халыны хал-ахуалын бден тмендетіп, шымбайына батанын кре білген Ахмет Байтрсынов 1913ж. “Жиан-терген” атты леінде:

азаым, елім,

айайып белі,

Сынуа тр таянып.

Талауда малы,

амауда жаны,

Аш кзіді оянып,

анан жо па лі йы,

йытайтын бар не сиы! –

деп алы елі азаыны хал-ахуалын тебірене жыр етті.

А.Байтрсыновты аартушылы ой-пікірлері 1911-1915 жылдары шыан “Айап” журналы мен 1913-1917 жылдары Орынборда шыан “аза” газетінде (ол 5 жыл бойы осы газетті жауапты редакторы болан) жарияланан маалаларынан айын кріне бастады. Ол зіні 1911ж. “Айап” журналына жазан “азаты кпесі” атты мааласында “зге жрттар нер-білім уанда, азаты хандары да, халы да ылым, нерді керек ылмаан. Ханы надан, халы надан жрт мыты мемлекет жанында з алдына ханды рып тра алмайтын боландытан... хандарымыз халыменен Ресейге осылан” деп тарихи шындыты бетін ашады. алы елі азаына лы аын Абайша сиет айтып, “Шаруады тзет. Жалаулытан арыл, адал ебек ет, ксіп йрен, тер тк... Дниеде елге тедік, кемге кедік беретін, азды кпке тегеретін ылым мен нерді йренейік аайын!” – деп кпке жар салды.

Ал 1913 ж. “аза” газетінде жарияланан “Оу жайы” атты мааласында мдениетті елдермен мдениетсіз, оу-білімсіз елдерді салыстыра келіп, “Оусыз халы анша бай болса да, біраз жылдардан кейін оны бар байлыы нерлі халытарды олына кшпекші. Мны себебі бл заманда не нрсе болмасын машинаа айналды. Адам баласын ккке стай шыран, суда балытай жздірген ылым. Дниені бір шетінен бір шетіне шапша хабар алызып тран да ылым. Отарба, откемелерді жргізген ылым” деп нер мен ылымны жасампазды кшін паш ете келеді де, азаты баса жрта жем болуыны, тедіктен р алаан алуыны басты себебін А.Байтрсынов оусыз надан алуынан деп санайды.

Сондай-а, зіні 1913 жылы “аза” газетінде жарияланан “азаша оу жайынан” атты мааласында “Біз уелі елді тзетуді бала оыту ісін тзетуден бастауымыз керек. Неге десек, болысты та, билік те, халыты та оумен тзеледі... аза ішіндегі неше трлі кемшіліктерді кбі тзелгенде оу-біліммен тзеледі” – дейді. Оуды оамды згертуші кш екенін, жауызды пен наданды атаулыны брі білімсіздіктен, надандытан туындап отыранын тап басып тура айтты.

А.Байтрсынов туан халыны ылым-білімге мтылуын, р азаты е болмаса бастауыш білім алуын асады. “Адама тіл, ла андай керек болса, бастауыш мектепте йренетін білім де сондай керек”, – деп жазды ол. Біра осындай білім беретін ауыл мектебіні сол кездегі хал-кйі оны абырасына атты батты. Бл жнінде: “Осы кнгі ауыл мектебінде оуа керекті рал жо. Оыта білетін малім аз. Сонда да хат білетін азатарды проценті мжытардан жоары... Бл мектепті халыа жаындыы, балаларды білімді ана тілінен йренетіндігі...” деп ауылды аза мектептеріні жайын сз ете келеді де, “орыс школдарында тртіп те бар, рал да сай, млшер, жоспар – брі де бар. Сонысына арай пайдасы аз. Оларды пайдасын кемітіп отыран бір-а нрсе: азаты орыса аударамыз деген пікірі (орыстану саясатын айтып отыр. – С..) блдіріп отыр”–деп аза даласында патшалы Ресейді отарлау саясатыны алай іске асырылып жатанын шкерелейді.

Ол патша кімдеріні оу-аарту ісіндегі бл саясатыны тпкі масатын одан рі айындай тсіп, “Хкіметке керегі мемлекеттегі жртты брі бір тілде, бір дінде, бір жазуда болуы, р халыа керегі з дінін, тілін, жазуын сатау. Солай болан со бастауыш мектеп уелі миссионерлік пікірден, политикадан алыс болара керек... азаты баса дінге аударамын деу р урешілік. азаты дінінен аударуа болмаса, жазуынан да аударуа болмайтын жмыс” деп, з пікірін батыл білдірді. А.Байтрсынов “аза” газетіні 1914 жылы 62-санында “Мектеп керектері” деген мааласында “...Е уелі мектепке керегі – білімді, педагогика, методикадан хабардар оыта білетін малім. Екінші – оыту ісіне керек ралдарды олайлы, м сайлы болуы. ралсыз іс істелмейді,м ралдар андай болса, істеген іс те сондай болмашы. шінші – мектепке керегі белгіленген программа” – деп оытуа ажетті мселелерді ылыми трыда талдап береді.

Автор аза бастауыш мектептерінде андай пндер оытылу керек дегенге де арнайы тоталып, ол пндерді: оу, жазу, дін, лт тілі, лт тарихы, есеп, шаруа-ксіп, олнері, жарафия, жаратылыс болуы керек деп саралап крсетеді. А.Байтрсынов осы пндерді оулытарын шыаруды ола алынанын, алайда арнайы баспахана болмаандытан, кейбір оулытарды шыару ісіндегі иындытарды ынжыла баяндайды.

“азаты мірі орыс халымен тыыз байланысты” деп келешекке крегендікпен арап, “орысша оу орыс ол астында тран жрта керек. Жаа жолды кшбасшысы жаа оып шыан жас малімдерді олында. Бларды кштері ты, білімдері соны, пікірлері жаа – ниетті, жртына ызмет ету...” екенін атап крсетеді. аза арасына білім нрын шашуа наыз олайлы деп ауыл малімдеріне лкен міт артады.

А.Байтрсынов азан ткерісіне дейінгі ауыл мектебіні кемшіліктерін де дрыс крсете білді. “Бларды кемшілігі сол – деді ол – бала оыту ылымын (методикасын) мегергендер, оыандар ішінде кем болуы. Дыбысты жасы білмей трып, усул тте (жааша буындап оыту) жолымен жасылап бала оытуа болмайды. Дыбыспен жаттытыруды оуды, жазуды жеілдетуге пайдасы кп екенін я білмегендік, я білсе де істеп крмегендік-тжірибесіздік” деп оытуды дістемелік мселесін аза топыраында тыш рет сз еткен де Байтрсынов болды.

Ол осы пікірін рі арай жаластырып, “Оыту жайынан” атты мааласында “... оу жмысы ш нрсеге тіреледі: бірі ашаа, бірі рала, бірі малімге. Осы ш тіреуі бірдей те болса, оу исадамайды, ауытымайды, тзу жреді...” дегенді айтты. Ол осы пікірін іске асыру жолында натылы ебек етті. А.Байтрсынов 1912 жылы тыш азаша сауаттандыратын “Оу ралын” жазды. Бл оулыты фонетикаа арналан 1-блімі “Тіл ралы” деген атпен алаш рет 1915 жылы жары крді. 2-блімі 1914 жылы, ал синтаксиске арналан 3-блімі 1916 жылы басылып шыып, 1928 жыла дейін лденеше рет айта басылып, пайдаланылып келді.

Ол осы оулытарда аза грамматикасына атысты категорияларды райсысына тыш азаша терминдерді сынды. Кні бгінге дейін олданылып жрген зат есім, сын есім, сан есім, етістік, есімдік, стеу, шылау, одаай, бастауыш, баяндауыш т.б. сан алуан лингвистикалы ылыми терминдерді баршасы А.Байтрсыновтікі.

Оулыты таы бір ндылыы – аза тілі грамматикасыны басты салалары – фонетика – дыбыс туралы ылым, морфология – сз рамын зерттейтін ылым, ал синтаксис – сйлем рылысын зерттейтін ылым деп, тыш рет аза тіл білімін ылыми зердемен саралап берді. Ол олданбалы грамматиканы да жазып, “Тіл жмсар” деген атпен екі блімді кітап етіп сынып, 1928 ж. ызылордада бастырып шыарды.

Брыны адім жазуы бойынша р ріпті табасы сз басында біртрлі, сз ортасында біртрлі, сз аяында біртрлі болып белгіленетін. Жне бас ріп, кіші ріп табасы болатын, сйтіп 28 ріпті 145-150 табасы бар еді. Ал ол баланы тез сауаттануына лкен кедергі келтірді. А.Байтрсынов осы ріп табаларын 56-а тсіріп жне жаартып, млде жеілдетті. Бдан балалар тез сауаттанып, жылдам ои, жаза алатын болды. Сондай-а, А.Байтрсынов 1926 ж. “ліпбиді” жаа суретті трін кітап етіп айта бастырып шыарды. Бл “ліпбиді” мазмны аза жадайына арай, мемлекеттік білім кеесіні жаа программасына йлесімді болып шыты. гімелері балалар шін ызы, жеіл, замана лайы болды.

Жаа “ліпбиді” таы бір ерекшелігі азаты ежелгі ауыз дебиеті лгілері, трт тлік туралы ле-жыр, жмба, маал-мтел, аыз, гімелер зінділерін р ріпті туге байланысты орынды пайдалануы жне оларды тлімдік те, танымды та маызын ескере отырып іріктелуі еді.

А.Байтрсынов аза тілі мен аза дебиетіні теориялы мселелерін арастырумен бірге, ол пндерді оыту дістемесіні де іргетасын алаушы болды. А.Байтрсынов 1928 ж. “Жаа мектеп” журналыны 8-санында жарияланан “ай діс жасы” деген клемді мааласында орысты лы педагогі Л.Н.Толстойды “йрету дістері туралы” деген ебегіне талдау жасай отырып, “діс деген атып-семіп алан догма емес. Жасы дерлік те, жаман дерлік те бір діс жо. Олатыты белгісі – бір ана дісті болу, шеберлікті белгісі – трлі дісті болу” деп тжырымдайды.

Ол балалара жылдам хат таныту шін дыбысты ажырататын жаттытыру діс-тсілдерін тере арастырды. Сауаттылыты негізі жазуа жаттытыру деп арады. Кркем жазу мен мнерлеп оу дегендер жазу ісі мен оу ісіні жетілдірілген трі деген орытынды жасайды.

А.Байтрсынов методикалы бірнеше дістемелік маалалар жазып, соны негізінде 1920 ж. азанда “Баяншы” деген атпен тілді оытуды методикасына арналан дістемелік рал шыарды. Онда автор малімдерге “ліппені” оытуды, сауат ашуды дістерін ылыми трыда крсетіп берді.

А.Байтрсынов оытуды білімдік-танымды жаымен бірге, тлімгерлік жаына да баса кіл блді. Оны жазан “дебиет танытыш” атты оулыы кркемсз неріні исыны дебиет теориясыны негізін тынан тыш салан, жздеген деби білімдік терминдерді тыш тілімізге енгізген аса нды ылыми ебек болды. “нер дниесі ылым арылы да жасалады. Ол адам ебегін жетілдіруге, жаалы табуа, табиатты мегеруге, адамдарды леуметтік-мірлік ажетін теуге ызмет етеді... Мнан баса адамны рухани ажетін теу шін ызмет ететін трлері бар. Ол кркемнері (искусство), ол беске блінеді: біріншісі – сулет нері, екіншісі – сымбат нері, шіншісі – кескін нері, тртіншісі – уез (музыка) нері, бесінші жне е бастысы сз нері (“нер алды ызыл тіл”)”– дей келіп, бларды брі адамды семдікке блеуге, табиатты тамаша сырларын танып білуге трбиелейтіндігіне тоталады.

азан ткерісіне дейінгі аза ауылында мектеп ашу, оушыларды оулыпен амтамасыз ету, малім кадрларын даярлау істері шешуін таппаан аса крделі мселелерді бірі болатын. А.Байтрсынов бл мселелерге де ерекше кіл бліп, оны шешуді жолын крсетіп берді.

А.Байтрсынов малімдерге педучилищелерді ашып, арнаулы оу орындары арылы даярлауды тиімділігін айта келеді де, ондай оу орындарыны зірге аза даласында жотыын ескеріп, орыс мектептерін, не аза медреселерін оып бітірген жастарды талаптыларын тадап алып, малімдік жмыса оса пайдаланайы деген сыныс жасайды. Оларды білімін жетілдіру масатында жаз айларында бір-екі айлы ыса мерзімді курстар ашуды сынады.

Кеестік дуірді алашы жылдарында ауылда сауат ашу, оыту лкен иыншылытара кездесті. Мектеп салуа, малімдер кадрларын даярлауа аржы жетпеді. Оу ралдары тапшы болды. А.Байтрсынов 1923ж. “Ебекші аза” газетіне “аза арасында оу жмысын алай жргізу керек” деген маала жазып, бл проблеманы шешуге де н осты. Школды расходынан ашпай, школ ашу керек... школды жанынан балалар жатып оитын й жатахана, не болмаса интернат ашылуы ажет” деді.

А.Байтрсыновты еліні кне мдениетін жанындай сйенетін айраткерлігі, сіресе 1918-1928 ж.ж. арасында, араб рпінен латына кшіруге байланысты шыан дау-дамай, айтыста ерекше байалды. Аха бл мселе жнінде бірнеше маала жазып, аыры тркологтарды 1926ж. Бакуде ткен Бкілодаты І съезінде жасаан баяндамасында зіні табандылыын крсетіп баты. Онда ол араб алфавиті мен латын алфавитіні мдени-экономикалы трыдан айсысы тиімді дегенді жан-жаты сз ете келіп, “ттынып отыран ліпбиді тастап, бтен ліпбиге кшкенде, анша сауатты адамдар сауатсыза айналмашы, анша малімдер айтадан хат йренбекші, анша баспаханаларды аріптері жаадан жасалып, жаадан йылмашы, анша аржы шыпашы, анша ебекті сарп етпекші. Е сораысы – халыты асырлар бойы араб рпімен жазылып, жиналан бай мдени мрасынан кейінгі рпа “ол зіп марым алмашы” деп дйекті длелдер келтірді. Кейін Аханы осы пікірлері зіне кесел болып жабысып, “халы жауы”, “панисламист” деп айыпталып, атылуына себеп болды.

А.Байтрсыновты аза ылымы мен мдениетіне, оны ішінде лтты педагогика мен оу-аарту ісіне сіірген лшеусіз мол ебегін М.уезовше бааласа, “Аха трлеген ана тілі”, Аха салан дебиеттегі орны”, “ыры мысал”, “Маса”, “аза” газетіні 1916 ж. ан жылаан аза баласына істеген ебегі, нер-білім, оу-аарту, саясат жолындаы ажымас айраты... тарих мытпас істер болма”.

за жылдар бойы “лтшылды” дебиетті кілі деген айып таылып, жазысыз жапа шеккен аза дебиеті мен мдениетіні крнекті айраткерлеріні бірі Ж.Аймауытов жазушылыымен оса аза топыраында тыш педагогика, психология, кркемнер ылымдары саласында алам тартып, нды-нды ылыми-зерттеу ебектерін жазуымен, бірнеше оулытар мен оу ралдарыны авторы болуымен дараланан ірі тла.

Ж.Аймауытов брыны Семей губерниясыны, Кереку (азіргі Павлодар) уезіні ызылтау болысында, кедей шаруасыны отбасында дниеге келген. Ол Павлодардаы орыс-аза мектебін, одан со Семейдегі малімдер семинариясын (1918) бітірген. 1917-19 жылдары алашорда йымына кіреді. 1911-14 жылдар арасында Баянауылда бала оытады, кейінгі жылдары ртрлі ызмет атарады. 1920 жылы РК (б) П атарына кіреді. азастан Советтеріні съезінде делегат болып сайланады. КАССР халы аарту комиссариатыны коллегия мшесі, “аза тілі”, “А жол” газеттеріні ызметкері, мектеп малімі, 1926-29 жылдары Шымкенттегі педтехникумны директоры болып ызмет істейді. 1929 жылы ттына алынып, 1931 жылы лім жазасына кесіледі.

Ж.Аймауытов зіні тлім-трбие саласындаы баыт-бадарын 1918 жылы апан айында Семей аласында шыан деби жне ылыми-оамды “Абай” атты журналды бас мааласынан аартады. Онда Аймауытов: “…аза сахарасында мымен жалыз алысып, жапа шеккен лы аартушы Абайды кздеген масаты халын нер-білімге, оуа, отырышылыа, мдениетті ел дрежесіне жеткізу еді” – деп жазады. Ол Абай станан аартушылы жолды тыныс-тіршілігіні негізгі арауы етіп алды.

Абай журналыны 1918 жылы 1,2 сандарында Аймауытовты “Трбие” атты клемді мааласында тлім-трбиелік ой-пікірлер ылыми трыдан тере баяндалан.

Ж.Аймауытов “адам мінезіні, аыл-айратыны ртрлі болуы трбиені трлі-трлі болуынан… Адам баласыны рлы істеуі, тірік айтуы, кісі тонауы, лтіруі сыылды бзаылытарды жасауы, трбиені жетіспегендігінен” дейді. Ол трбиені екі трлі болатынын: дене трбиесі жне жан (рух) трбиесі болып блінетіндігін атап крсетеді.

Аймауытов балаа сер ететін нрсе медресе (мектеп) жне трбиеші (малім) деп санайды.

Автор е алдымен бала трбиесіндегі отбасыны рліне ерекше тоталады. “Баланы бзуа, яки тзеуге себеп болатын бір шарт жас кнде крген неге. Ол неге ке-шешені трбиесі арылы алыптасады. Ата-ананы берген трбиесі баланы мінезіне салан ізге байланысты. “яда нені крсе, шанда соны іледі” деп атамыз аза тауып айтан. Балаа айырымдылыты, аталдыты, кішіпейілділікті,кйгелектікті,шыншылдыты, тірік–шілікті беретін кім? Ол, рине, ата-ананы трбиесі. Баланы бойына басынан сіірген мінезді айта тзету иынды келтіреді. “Стпен сіген мінез сйекпен кетеді” деген сз ата-ана трбиесіні кштілігін крсетеді…” – деп автор бала мінезін алыптастырудаы жаня мшелеріні, сіресе ке-шешені ыпалын айын ашып берді. Ол отбасында теріс трбиеленген баланы айта трбиелеуді лкен иынды келтіретінін айтады.

Ж.Аймауытов негелі йелменнен бзы мінезді баланы шыуы немесе трбиесі нашар отбасынан да трбиелі, негелі баланы суі ммкін дей келеді де, бл айтыландар скен ортаны, замандас, жолдас-жора, рбы-рдасты ыпалынан, солара еліктеуден болатынын длелдейді.

Тлімгер-алым бала трбиесіне туан елді дет-рпы мен салт-санасыны да белгілі млшерде сер ететінін ылыми трыдан длелдей тскен. Ойын-сауы, ле-жырды естіп скен елді баласы нерге бейім болады, діндар елді баласы діншіл келеді. Жастайынан кемдік, жошылы, аажу кріп скен ауылды баласы жасанша, бйыы болады деп оамды салт-сана, дет-рыпты трбиеге тигізетін ыпалына тоталады.

Ж.Аймауытов “Трбиені негізгі масаты – мінезді тзеу, адамшылыа ызмет ету, адал ебек ете білуге трбиелеу” деген аиданы уаттай келіп, “Баланы трбиелеу шін рбір трбиешіні зі трбиелі болуы керек. Себебі, айтып тыраннан грі, бала кргеніне кп еліктегіш болып келеді. Солай болан со балаа не жасы мінез болсын, іспен крсету керек” – дейді.

Ж.Аймауытовты педагогика ылымы саласындаы жйелі ой-пікірлері оны 1924 жылы Орынборда басылан “Трбиеші жетекші” атты ебегінен жасы байалады. Бл ебекте Аймауытов “Баланы оытуды белгілі ереже задарын баяндайтын, оытуды дрыс жйесін тауып, білімге тез жету шарттарын крсететін педагогиканы негізгі блімі – дидактикаа ылыми анытама берген. Оны пікірінше, малімні айналысатыны – немі озалып, згеріп, сетін, ркендейтін тірі адам боландытан, біркелкі дістен табан аумай шектеліп алуа болмайды… Саба беру йреншікті жай шеберлік емес, ол немі жаадан жааны табатын нер… Дидактика малімге жалпы жол-жоба крсетіп, жетекшілік етеді… сыннан ткен тиімді деген жолдарды ана нсайды” – деп оыту, білім беру дісіні атып-семіп алан догма емес, немі ізденуден туатын іс-рекет екенін дрыс атап теді.

Автор білім алуды кнделікті мір тжірибесімен штастыра білуді ажеттігін, мектепте алан білімні келешек мірдегі мамандыа азы болатынын жасы айтан.

Ж.Аймауытов білім негіздеріні ана тілі арылы мегерілетінін айта келе: “Ана тілін жасы мегеріп алмай трып зге пндерді тсіну ммкін емес. Ана тілі халы болып жасааннан бергі жан дниесіні айнасы болып, сіп-ніп, трлене беретін, мгі ламайтын бйтерек. Жректі тере сырларын, басынан кешкен дуірлерін, ысасы, жанны барлы толындарын рпатан-рпаа жеткізіп, сатап отыратын азынасы мол халыты тілі” – деп оны оамды рлін, адамзат баласы жасаан бар рухани-мдени байлыты мегеруді басты ралы екендігін, оны жан-жаты жне тере мегеруді ажеттігін баса крсетеді.

Автор адамны жан уаттарыны сіп-жетілуінде тарих пніні алатын орнын былайша сипаттайды: “Осы заманы ылымны кбі тарихпен тікелей байланыста жатыр. Трмыс жйесі, леумет заы, за, плсапа, дебиет, мдениет, нер – брі тарихтан озайды. р ылымны тарихы бар. Осы тарихты брі – жалпы азамат тарихымен байланысты”. “Тарихты оып білу арылы шкірттерге азіргі мір мен ткен заманны байланыс задылытарын ажырата білерлік сана туызамыз”, – дейді.

Ж.Аймауытов “тарихты оытуды ай кластардан бастау керек?” деген мселеге талдау жасап, тарихи малматтар балалар р тарауда білім алып, зірленгеннен кейін, жазуа, оуа бден тселген со, тарихи жеіл гімелерді ынып айтып берерлік дрежеге жеткен кезде, тіректегі трмыс пен табиаттан, жарафиядан едуір білім аланнан кейін йретілетін болсын дейді. Осы пнді тарихи гімелер есебінде 4-кластан бастап оыту дрыс деген тжырымды уаттайды.

Автор мектепте “Бірден жалпы тарихты немесе КСРО тарихын оытудан грі алдымен балаларды здеріне кнделікті мірден жасы таныс з жртыны трмыс-салты, тыныс-тіршілігімен байланысты тарихын оудан бастаан жн” – деп тжырымдайды. Ж.Аймауытов осы ебегінде туан лкені жарафиясын оны тарихынан блек арауа болмайтынын айта келіп, оны аза халыны ертедегі тарихымен байланыстыра жргізуді мезейді.

Кшпелі жртты ткендегі салт-сана, дет-рпы, шаруашылы ксібі жне мдени мірінен хабардар болу шін 4-класта дебиетті, тарихты жне жарафияны біріктіріп, яни интеграциялап “Бізді Отан” деген атпен оыту ажет деген пікір сынады.

Ж.Аймауытов адам баласыны мдениет тарихынан нерді крнекті орын алып келгенін, нерсіз оамны дамуы, рухани байлыты молаюы ммкін емес екендігіне тоталып, лт мектептерінде уелі кескін нері мен уез нерін, яни сурет салу, н-кй нерін йретуге негіз салу керектігін, рбір баланы нерге деген ынтасын озап, нерпазды абілетін трбиелеуді ажеттігін баса айтады.

рбір малім, саба беру процесінде ызыты малматтармен балаларды шабыттандырып, оларды ынта-ыыласын, зейін-зердесін білімді мегеруге баыштауы керек дей келіп, жекелеме оу дістеріні тиімділігін натылы мысалдар келтіре отырып сз етеді.

Ол психология саласында да ндіре ебек етіп, артына кп мра алдырып кетті. Оны екі кітабы: “Психология” (376-бет, 1926 ж.), “Жан жйесі жне нер тадау” (80-бет, 1926 ж.) осы ылым саласынан жазылан тыш тл туындылар. Ж.Аймауытов “Трбиеге жетекші” (1924), “Комплексті оыту жолдары” (1929), “Жаа ауыл” (1930) дейтін ебектерінде де психологиялы мселелерге ерекше мн берген.

Ж.Аймауытовты психологиялы мрасы туралы айтанда, оны “Психология” атты тл оу ралы толыыра сз етуді ажет етеді.

Жсіпбек “Психология нені сйлейді?” дейтін бірінші тарауда осы ылымны екі жарым мы жылды тарихынан біраз малмат береді. Бл жерде рационалистік (аыл-ой), эксперименттік (тжірибе) психологияны жай-жапсарын баяндайтын беттері те тартымды. Кітапты екінші тарауында адамны жандниесін, мінез-лын зерттеуді айтып йымдастыруа болатындыын айта келіп, (баылау, анкета, гімелесу, тжірибе дістеріні мн-жайын) тптіштеп тсіндіреді. Ол – жан дниесіні задылытарын зерттеуде математиканы, оны вариациялы статистика дейтін саласын алайша пайдалануа болатындыын аза топыраында алаш рет сз етеді. Кітапты шінші тарауы “Тірі заттарды ылыын жалпы мінездеу” (азіргі терминде “Психика жне сана”) деп аталады. Мнда психофизикалы жне психофизиологиялы былыстар, атап айтанда, организмні, тітіркенушілік пен сезгіштік асиеттеріні ерекшеліктері, жануар мен адамны дады, инстинктері (соыр сезімдері), бларды бір-бірінен айырмашылытары, сімдіктер дниесіндегі тіршілік белгісі (тропизмдер) ылыми талдауа алынады…

Ал Ж.Аймауытов “Жан жйесі мен нер тадау” (Мскеу, 1926) атты ебегінде ылыми психологияда ке тараан анкета, байау дістері арылы маманды тадау жолындаы талпыныстарын тжірибе арылы анытаысы келген. Зерттеуді басты масаты: азан ткерісінен кейінгі жаа заманны кезінде жастара мамандыты дрыс тадай білуге жрдемдесу…

Аймауытов ебектеріні ерекше назар аударатын басты ерекшелігі – блар тл тілімізде туындаан тыш психологиялы дние болуымен атар еліміздегі отыза жуы тркі тектес халытар тілдерінде алаш жары крген, ылыми туындылар екендігінде…

Нзипа лжанованы педагогикалы кзарастары (1887-1934).азіргі останай облысыны Жангелдин ауданында кшпелі аза отбасында дниеге келген.

Кеес кіметіні алашы жылдарында зіні тлім-трбиелік ойларымен аза йелдеріні арасынан леумет мірінде алаш кзге крінген кісіні бірі – Нзипа лжанова болды. Ол журналист-публицист, педагог-тлімгер, екі тілде бірдей жазатын аудармашы. Шыыс ебекші йелдеріні І съезін йымдастырушыларды бірі, орыс жарафия оамыны Семей блімшесіні мшесі еді.

Ол 1902 жылы останайдаы ыздар гимназиясын бітірген со Торайдаы ыз балалар училищесіне малімдікке таайындалады. Н.лжанова 1904 жылдары Семей малімдер семинариясына орналасып, сонда 1919 жылдара дейін оытушы болып істейді, 1920-22 жылдары Амолада уелі малім, кейіннен уездік комитетте жауапты ызмет атарады, одан со Орынбора шаырылып, 1923-25 жылдары “ызыл азастан” журналыны хатшысы, ал 1925-29 жылдары республикалы “Ебекші аза” газетінде редколлегия мшелеріні бірі, “йел тедігі” журналыны блім мегерушісі, кейіннен жауапты хатшысы ызметтерін атарады.

Н.лжанованы белсене араласуымен 1924 жылы Орынборда “Мектепке дейінгі балаларды трбиелеу” атты педагогикалы жина, нсау кітабы жары крді. Кейіннен “йел тедігі” журналында осы ізгілікті іс рмен арай жаластырылды. Журнал беттерінде аза бала башаларыны озат тжірибелері, онда жргізіліп жатан трлі трбие жмыстарыны жай-жапсары, масат-міндеттері жайлы кптеген маалалар жарияланды. Осы журналды мектепке дейінгі трбие блімін басаран Н.лжанова осынау кшпелі аза елінде брын-соды болып крмеген бала трбиесіні жаа трін аяынан тй трызуа себепші болды. (аза Совет энциклопедиясы”, 7-том. Алматы, 1975, 586-бет). Нзипаны тлім-трбиелік пікірлері медицина ылымымен сабатасып жатады. Авторды “Бала ктімі”, “Баланы міріне кнні сулесі, таза ауа аса ажет”, “Баланы аурулары” т.б. маалаларында трбиені бала жргегінен бастауды сына келіп, зі тйіндеген тжырымны тп негізі етіп: “Тні сауды – жаны сау” дейтін халы даналыын алады.

Н.лжанованы стазды тлімгерлік тласын таныта тсетін екі ебегі бар. Оны алашысы 1923 жылы Орынборда шыан “Мектептен брыны трбие” атты ебегі еді, оны алы сзін халымызды крнекті лингвист-алымы, трколог, аын, публицист, ірі оам айраткері Ахмет Байтрсынов жазан болатын. Аталмыш ебектерінде автор мектепке дейінгі балалар мекемелеріні тарихын, оларды отанды жне шетелдік лгілерін сз ете келіп, оамды ортадан трбие алатын жас жеткіншектерді ерекшелігіне орай, оршаан ортасыны ыпал-серінен туындайтын психологиялы згерістерді де кеінен баяндайды. Мселен, бл жнінде автор былай дейді: “Ойын – оны шын тіршілігі… Тіректегі нрседен зіне ызытысы ана кзіне тсіп, ыылас тартады. Жне бір мінезі – сйлеуге жалыпайды. Тынымсыз имылыны брі сзімен жаласып жреді. Крген нрсесіне ыыласы жеіл, трасыз… Крген нрсесін айтанда мытан жерлерін ойдан толытырады”… дей келіп ш пен жеті жасты арасындаы балдырандар бойында кездесетін физиологиялы жне психологиялы ерекшеліктерді сз етеді.

Ол ересектер мен сби, ббектер арасындаы арым-атынас мселесіне де ерекше кіл бледі: “Балаа сусындай керегіні бірі – сйлеу. Трлі білімні тбірі, негізі – баланы сйлеуі, білуге марлыы. Сраына жауап бермей “мазамды алма” деп, немі баланы бетін айтару арылы білуге марлыыны негізін жоалтып жіберуге болады”, – дей келе, автор бала ойыныны айналаны тани-білу марлыымен штасып жататындыын ескертеді. Н.лжанова баланы жас кезінде кбінде табиат аясында баып-ауды тиімділігін айтады. Ол осы пікірін рмен арай жаластыра келіп: “рбір лыты, жасы адам мінезіні тпкі негізінде болатын ебек ету, кіл жне дене тазалыыны машытары бала детіне кіріп, сііп алады, тіректегіні бріне еліктегіш, талшыбытай икемді, нзік келеді”, – деп автор ойын баласыны мектеп жасына дейінгі бкіл тыныс-тіршілігі оны мектепте алар тліміні зірлік сатысы болып табылатындытан осы кезедегі тлім-трбиеге ерекше мият арауды маыздылыына тоталады.

Н.лжанова мектепке дейінгі трбиені басты баыттарын “Тн саулыы”, “Баланы сырт сезімдеріні дамуы”, “Нрсені тр-тсін тану”, “Денені имылын тзету”, “Шеберлігін ктеру”, “Баланы білімін арттыру”, “Бала тіліні шеберленуі”, “Ебекке машытандыру”, “Кпшілдік жне ебек”, – деп бларды райсысына жеке-жеке сипаттама берді.

Н.лжанованы ебектерінде азан ткерісіні арсаындаы кшпелі аза еліні трмысы, сол уаыттаы ауыл мен ала міріні шындыынан алынан наты кріністер айын байалады.

Соыстан кейінгі жылдарда дидактиканы р трлі баытында зеріттеу жргізді.40 жылдары “Сабаты рылысы проблемасы ””Білімді бекіту жне сабатаы біліктілік ” тб саба тудегі малім білімі мен оны шеберлігіне лен мн берді,оы дидактикалы негізін алады.

Ал,50-60 жылдары “Оыту дістемесі ”Дидактикалы очерктер ”т б маалаларында Р.Лемберг оу процесін психологиялы негізде талдайды деп сипаттайды.Оны оу ралы ,оыту жолдарын айындайды,оыту дістемесіні творчестволы жолын белгілеп берді.Лемберк Р елімізде бірінші болып психология-педагогикалы тоырауды салдарын жою., жаадан оны тиімді жолын іздестіруді жаршысы болды.

Оуды трпайылыын жою,сабаты крнекілікпен ту проблемаларын бірінші кезекке ойды .Оны ылыми мектебіні шкірттері –Г.А Уманов пен Н.Д Хмель Лембергті ілімін жаластырып , здері оны білімін таратты.

1 . 1905 ж Жезазан облысы, Шет ауданында арабла ауылында туылан . 1931 жылы Абай атындаы азаты мемлекеттік Педагогика институтыны химия факультетін бітірді.Педагогикалы жмысты 1925 ж мектепте малімдіктен бастады.

1966 ж ылым докторы ,дрежесін ,1967 жылы професор атаын алды.Ол ССР Педагогикалы ылымдар академиясыны мше –корреспонденті болып сайланды.

Сембаев А аза совет мектебіні алыптасуын зеріттеуге лкен ебек сіірген алым.Оны 30-дан астам ылыми ебегі жары крді.Ол лкен айраткерлері бола жріп ,азастандаы педагогика ылымыны ркендеп суіне аза-йыр ,орыс –аза мектептеріне байланысты К.Д Ушинскийді ,Н.К.Крупскаяны педаогикалы мраларын жан –жаты зеріттеген алым.

 

2.1910 ж Отстік азастан облысы ,Арыс ауданы ,9-ауылда туылан.

1928 жылы Шымкенттегі Педагогикалы техникумды ,1935 ж Москвада Н.К Крупская атындаы Комунистік трбие мектебін бітірді.

1957 ж ндістандаы СССР елшілілігіні кеесті кілі болды.Ал,1961 ж л-Фарби атындаы лтты университетіні педагогика жне психология кафедрасыны профессоры жне мегерушісі ызметін атарды.

Т.Тжібаев жауапты оамды ,мемлекеттік ызметтер атарумен бірге , зор ылыми жмыстар жргізді. Оны К.Н Ушинскийді психологиялы кзарастары туралы зеріттеулеріні зор ылыми маызы болды.

 

3.Бержанов артбай –“Педаогика тарихы”оулыын аза тілінде тыш жазан алым .( 1924-1976)

.Бержанов бірнеше оулыпен монографиялы ебекті ,200-ге тарта мааланы авторы.Оны бірі “азастан малімдеріні (1917-1941)оамды жне мдени аартушылы ісі тарихынан “атты монографиясы азастандаы тыш жазылан ебектерді атарынан орын алады.

алым туындыларыны зегі педагогика тарихыны мселелері болып саналады.Ол аарту жне жалпы мдениет саласындаы халытар ынтымаы мен достыы з ебегінде дайы арау етіп отыран.