Таырып №3. Табиаттаы кштер. Механикадаы саталу задары.

6.2 Саба міндеті:

1. Табиатта кездесетін кштер жайлы жне механиканы саталу задарын тсіндіру.

2.Білімгерлерді алан білімдерін дамыту, тередету.

3.Іскерлікке, ыптылы трбиелеу.

6.3 Дріс тезисі:

Табиаттаы кштер

Табиатта денелердi зара серлесулерiнi 4 трi бар

1. Гравитациялы серлесулер.

2. Электромагниттiк серлесулер.

3. Кштi немесе ядролы серлесулер.

4. лсiз серлесулер.

Серпiмдiлiк кшi

Денелердi кез-келген клемi мен пiшiнiн згертуiн

деформация деп атайды.

Деформация серпiмдi жне серпiмсiз болып екіге блiнедi

Егер денеге сер ететiн кштi серi тотаанда дене бастапы кйге айтып келетiн болса, онда мндай деформация серпiмдi деп аталады.

Егер кштi серi тотаанда дене бастапы кйге айтып келмесе деформация серпiмсiз немесе пластикалы деп аталады.

Серпiмдi деформация кезiнде дененi абсолют деформациясы тсiрiлген кшке тура пропорционал болады.

,мндаы: -пропорционалды коэффициент (атады), лшем бірлігі .

Денелердi атадыы дененi тегіне жне лшемдерi мен пiшiнiне туелдi болады.

Серпiмдiлiк кшi табиаты жаынан электромагниттiк кштерге жатады. Серпiмдiлiк кшi рашан абсолют деформацияа арама-арсы баытталады. - бл Гук заы деп аталады. Тсiрiлген кштi кш тсетiн аудана атынасы- механикалы кернеудеп аталады. .

Осы рнектi ескере отырып, Гук заын келесi трде жазуа болады:

,

мндаы - Юнг модулi, затты серпiмдi асиетiн анытайтын шама, лшем бiрлiгi – Паскаль, - дененi салыстырмалы деформациясы.

жне екенiн ескере отырып, алатынымыз

.Бдан серпiмдiлiк коэффициентiнi рнегiн аламыз: .

Йкелiс кшi

Бiр-бiрiне атысты озалатын денелердi арасында немесе бiр ана денелердi блшектерiнi арасында пайда болатын жне рашан озалыса арама-арсы баытталан кштi йкелiс кшi деп атайды.

йкелiс кшi табиаты жаынан электромагниттiк кштерге жатады. атты денелердi арасында пайда болатын йкелiс кшiн сырты йкелiс кшi деп атайды.

Ал бiр ана дененi блшектерiнi арасында болатын йкелiс кшiн iшкi йкелiс кшi деп атайды.

Егер бiр-бiрiне атысты озалатын атты денелер арасында сйы абаты болса, мндай йкелiс кшi - сйы йкелiс кшi деп, ал сйы абаты болмаса - ра йкелiс кшi деп аталады. ра йкелiс кшi сыранау жне домалау йкелiс кштерi болып екiге блiнедi.

озалмай тран денелердi арасында пайда болатын денелердi кшiн тынышты йкелiс кшi деп аталады.

.

йкелiс кшi дененi тсiретiн нормаль ысымына пропорционал. мндаы: - йкелiс коэффициентi.

йкелiс коэффициентi денелердi тегіне жне беттерiнi тегiстiгiне туелдi болады.

Кедергi кшi

атты денелердi сйытар мен газдарда озаланда пайда болатын жне дененi озалысына арсы баытталатын кштi кедергi кшi деп атайды.

Кедергi кшi денелердi пiшiнiне, дене бетiнi тегiстiгiне жне ортаны тегіне туелдi болады. Аз жылдамдыта кедергi кшi дененi жылдамдыына тура пропорционал болады.

.

те лкен жылдамдытарда кедергi кшi жылдамдыты квадратына тура пропорционал болады.

.

Ауырлы кшi жне салма

Дененi жерге тартылу салдарынан денеге тсетiн кштi ауырлы кшi деп атайды.

Ауырлы кшi дененi озалысына туелсiз, рашан дененi массасына тура пропорционал.

.

Дененi жерге тартылу салдарынан тiрекке немесе аспаа тсiретiн кшiн салма деп атайды.

Дене тзу сызыты бiралыпты озалан жадайда, салма: .

Дене тiк жоары а деумен озалан жадайда дененi салмаы та-а артады.

.

 

 

Дене тiк тмен а деумен озалан жадайда дененi салмаы та-а кемидi.

.

 

 

Дененi тiрекке немесе аспаа салма тсiрмейтiн кйiн –салмасызды деп атайды.

Бiр-бiрiмен серлесiп, жйеге кiрмейтiн денелермен серлеспейтiн жйенi тйы немесе ошауланан жйе деп атайды.

Тйы жйедегi денелердi зара серлесуi кезiнде ш физикалы шама саталады.

1. Импульс

2. Энергия

3. Импульс моментi

Сондытан тйы жйелерде ш саталу заы орындалады.

1. Импульстi саталу заы.

2. Энергияны саталу заы.

3. Импульс моментiнi саталу заы.

Энергияны саталу заыны негiзiне уаытты бiртектiлiгi жатады, яни кез-келген уаыт мезеттерiнi бiрдейлiгi.

Импульстi саталу заыны негiзiне кеiстiктi кез-келген нктелерiнi асиеттерiнi бiрдейлiгi жатады.

Импульс моментiнi саталу заыны негiзiне кеiстiктi изотроптыы, яни кеiстiктi баыттарыны асиеттерiнi бiрдейлiгi жатады.