Білімгерлерді алан білімін тередету, дамыту.

3.Білімгерлерді ыптылыа трбиелеу.

6.3 Дріс тезисі:

Газды андай кйде тратынын білу шін оны термодинамикалы параметрлерін, яни ысымды, температураны, клемді білу ажет. Термопараметрлерді біреуіні згерісі, оны баса параметрлеріні згеруіне кеп соады. Термодинамикалы параметрлерді байланыстыратын тедеу газ кйіні тедеуі немесе Менделеев–Клапейрон тедеуі деп аталады. , мндаы R=kNA=8,31Дж/К моль– универсал газ тратысы деп аталады.

Универсал газ тратысыдегеніміз затты бір мліні температурасы 1К-ге арттыру шін оан анша жылу млшерін беру ажет екенін крсететін физикалы шама.

Газды бір параметріні мні таайындалып, алан екеуіні арасындаы санды туелділікті айындайтын задарды газ задары деп атайды.

Макроскопиялы параметрлерді біреуіні мні згермей алан кезде тетін процестер изопроцестер деп аталады. Изопроцестер табиатта ке таралан жне техникада жиі пайдаланылады.

1. Изотермиялы процесс. Аылшын физигі Р.Бойль 1662 ж. жне оан туелсіз француз физигі Э.Мариотт тжірибе жзінде траты температура кезінде газды берілген массасы шін оны ысымыны газ алып тран клемге кбейтіндісі траты шамаа те болатынын таайындады, яни pV=const немесе p1V1= p2V2. Бл за Бойль–Мариотт заы деп аталады.

 

 

2. Изобаралы процесс. Француз физигі Гей–Люссак 1802 ж. тжірибе жзінде траты ысымда газды берілген массасы клеміні температураа

сызыты туелді болатынын таайындады, яни немесе . Бл за Гей–Люссак заы деп аталады.

 

 

3. Изохоралы процесс. Бл процесті француз физигі Ж.Шарль зерттеген. 1787 ж. ол тжірибе жзінде траты клемде берілген газ массасыны оны температурасына тура пропорционал болатынын таайындады, яни немесе . Бл Шарль заы.

Газдарды кптеген асиеттеріні оларды тегіне туелсіз болатыны жнінде айтып кеттік. Біра нерлым температура тмен, ал ысым жоары болан сайын, газ асиеттеріні оны тегіне туелділігі біліне бастайды. Мндай газды бу деп атайды, бл атау оны сйытан пайда боланын білдіреді. Температураны одан рі тмендетіп, ал ысымды арттырса, онда газ сйыа айналады.

Газ сйы кйге туден алысыра болса, онда оны асиеттері идеал газ асиеттеріне жаын болады, ол асиеттер бізге белгілі. Сондытан біз бдан рі затты сйы кйден газ кйіне жне керісінше туі кезінде білінетін асиеттеріне ана тоталатын боламыз. Бу асиеттерін зерттеуді біз, міне осы процестерден бастаймыз.

  • Молекулалара ай кезі сйытытан шып шыу оай тседі?
  • Сйытыты беткі абатындаы, жылдамдытары жоары арай баытталан екі молекуланы кз алдымыза елестетіп крейік. Оларды айсысыны сйытытан шып шыу ммкіндігі жоары?
  • Неліктен жылдамдыы тмен молекуланы ммкіндігі тмен?
  • Кршілес молекуламен сотыысу барысында потенциалды энергиясынан кинетикалы энергиясы жоары молекулаларда сйытытан шып шыу ммкіндігі жоары болады екен.
  • Осы процестен кейін не болады екен сйытыты беткі абатында?

Затты сйы кйден газ кйіне туі булану деп атайды. Жылулы озалыс серiнен пайда болатын кинетикалы энергияны артытыынан ашанда молекуланы жеке блшектерiнi сйы бетiнен блiнiп шыа алады. Нерлым сйыты температурасы жоары болса, сорлым сйы тезiрек буа айналады.

Булану процесіні затты ішкі энергиясыны артуымен, ал конденсация процесіні оны кемуімен атар жретінін еске сала кетейік. Демек, булану жне конденсация зат пен оршаан ортаны арасындаы энергия алмасу процесі кезінде теді екен.

Соныменен, булану процессiмен атар бiрмезгiлде конденсация деп аталатын керi процесс те жредi. Затты газ кйінен сйы кйге туі конденсация деп атайды. Сйы бетiндегi буды ысымы нерлым жоары болса, сол температурада конденсацияа шырайтын молекулалар саны да сорлым кп болады.

Бетi ашы ыдыстаы сйыты булану процесi конденсация процесiнен басым болып келедi. Ал бетi жабы ыдыста сйы пен буды арасында, булану процесi мен конденсация процесстерi бiрiн-бiрi толытыратындай, динамикалы тепе-тедiк орнайды. з сйыымен динамикалы тепе-тедiкте болатын буды аныан бу деп атайды.

Су буы атмосфераны жоары абатында блта айналады. Жазы кеште, таы салында шы тседі. Конденсация кезінде молекуланы кейбір бліктері сйыа айта оралады. Конденсация табиатта кездеседі: шы, тман, жабыр.

Булану конденсациядан арты болса,онда сйыты бетіндегі бу жне сйы жо кездегі бу аныпаан деп аталады. Температура траты болан жадайда аныан буды ысымы оны алатын клемiне байланысты болмайды.

Затты сйы кйден газ кйіне туі булану деп атайды.

  • Столды стінде тран ыдысты ішіндегі айнаан суды мысал ретінде арайы.
  • Булану процесс кезінде суда андай згерістер болып теді?
  • Енді ыдысты аппаын жауып крейік. Суды массасында згеріс бола ма?
  • Ыдыста булану процесі жзеге аса ма? Неліктен суды массасы згермейді?
  • Сонымен суда кері процесс жзеге асады екен.

Затты газ кйінен сйы кйге туі конденсация деп атайды.

  • Сонымен булану жылдамдыы неге туелді екен?
  • Сйыты бетіні ауданына;
  • Сйыты тріне;
  • Желді жылдамдыына;
  • Сйыты температурасына.

Белгілі бір жадайда барлы реалды газдар (сутегі, оттегі, азот, т.б.) сйыа айналады. Біра мндай ауысу белгілі бір температурадан тмен болан жадайда жзеге асады, оны критикалы температура деп атаймыз.

Суды критикалы температурасы 647,3 К-ге, азот 126 К, оттегі 154,3 Кге те болады.

6.4 лестірмелі материал:электронды кітаптар, тесттер, карточкалар

6.5 Пайдаланан дебиеттер:

1. Физика: Жалпы білім беретін мектепті жаратылыстану-математика баытындаы 10-сыныбына арналан оулы/ Б.Кронгарт, В.Кем, Н.ойшыбаев.-д., толыт. 2-бас. Алматы: Мектеп, 2010-384 б., сур.

2. Физика: Жалпы білім беретін мектепті жаратылыстану-математика баытындаы 11-сыныбына арналан оулы/ С.Тябаев, Ш.Насохова, Б.Кронгарт, т.б.- Алматы: “Мектеп” баспасы. -384 б., сур.

3. Савельев И.В. Жалпы физика курсы. – Алматы, Мектеп, 1,2,3 том, 2000

4. Волькенштейн В.С. Жалпы физика курсыны есептер жинаы. – М., Наука, 2000

5. Иродов И.Е. Жалпы физика курсыны есептер жинаы. М: Наука, 2006

6.6.Баылау сратар:

1.Кй тедеуі дегеніміз не?

2.аныан бу жне оны асиеттері жайында не білесідер?