Серіппеге ілінген жгі бар арапайым тербелмелі жйені серіппелі маятник деп атайды
6.4 лестірмелі материал:электронды кітаптар, тесттер, карточкалар
6.5 Пайдаланан дебиеттер:
1. Физика: Жалпы білім беретін мектепті жаратылыстану-математика баытындаы 10-сыныбына арналан оулы/ Б.Кронгарт, В.Кем, Н.ойшыбаев.-д., толыт. 2-бас. Алматы: Мектеп, 2010-384 б., сур.
2. Физика: Жалпы білім беретін мектепті жаратылыстану-математика баытындаы 11-сыныбына арналан оулы/ С.Тябаев, Ш.Насохова, Б.Кронгарт, т.б.- Алматы: “Мектеп” баспасы. -384 б., сур.
3. Савельев И.В. Жалпы физика курсы. – Алматы, Мектеп, 1,2,3 том, 2000
4. Волькенштейн В.С. Жалпы физика курсыны есептер жинаы. – М., Наука, 2000
5. Иродов И.Е. Жалпы физика курсыны есептер жинаы. М: Наука, 2006
Баылау сратар
1.Гармоникалы тербелістер деген не?
2.Тербелмелі жйелер деген не?
Таырып №23. Клдене жне бойлы толындар. Толындарды интерференциясы мен дифракциясы. Дыбыс табиаты. р трлі ортадаы дыбысты таралу жылдамдыы.
6.2 Саба міндеті:
1.Клдене жне бойлы толындар, дыбыс табиаты жайында ындыру.
2. Білімгерлерді білімін арттыру, тередету.
3.Білімгерлерді ыптылыа трбиелеу.
6.3 Дріс тезисі:
Егер зара байланысан блшектерден тзілген орта берілсе, онда оны бір блшегіні озалысыны нтижесінде баса блшектері де озала бастайды. Осындай ортаны бір нктесіні тербеліске келуі оны крші нктелеріні тербелуіне серін тигізеді, сйтіп ортаны барлы нктелеріні тербелуіні нтижесінде толын пайда болады.
Сонымен толынды процесс деп тербелістерді серпімді ортада таралуын айтамыз. Мысалы, су бетіні тас тскен жеріні аймаы тербеледі, бл тербеліс осы айматан жан-жаа тарала бастайды да, суды бетінде толын пайда болады. Тербеліс тараан кезде тербелуші блшектер тербеліс процесімен бірге орын ауыстырмай, здеріні тепе-тедік алпыны маында тербелетіндігін айта кетуіміз керек.
Егер блшектер тербеліс таралатын тзуді бойымен тербелетін болса, онда мндай толынды ума толын дейміз, егер блшектерді тербелісі тербелістерді таралу баытына перпендикуляр болса, онда мндай толын клдене толын деп аталады.
Ортада таралатын толындарды клдене толын немесе ума толын болуы ортаны серпімділік асиеттеріне байланысты болады.
Егер ортаны бір абаты екінші абатына араанда ыысатын болса, онда бл ыысан абатты тепе-тедік алпына айтаруа тырысатын серпімді кштер пайда болады. Яни мндай ортада клдене толындар пайда болады. Яни мндай ортада клдене толындар пайда болады.
Егер серпімді кштер пайда болмаса, онда клдене толын тзілмейді. Мысалы, сйытар мен газдар клдене толындар тарай алмайтын орталар. Егер сыылу деформациялары кезінде ортада серпімділік кштер пайда болса, онда мндай ортада ума толындар тарайды.
Сйытар мен газда тек ума толындар ана тарайды. Ал атты денелерде клдене толындармен атар ума толындар тарай алады.
Тербелісті бір фазасыны бір тербеліс периоды ішінде таралатын ара ашытыы толын зындыы деп аталады: 
(1), мндаы v-толынны таралу жылдамдыы, Т-периоды.
Егер 
десек, онда (1) формуланы згертіп мына трде жазуа болады: 
(2)
Нкте біртекті ортада тербеліп трса, онда тербелістер центрден жан-жаа тарайды. Белгілі бір уаыт мезетінде тербелісті жеткен нктелеріні геометриялы орнын толын фронты деп атайды. Бірдей фазаларда тарайтын нктелерді жиынтыы толын бетін жасайды. Толын фронты толын бетіні дербес трі болып табылады. Егер орта изотропты болса, онда тербелістер центрден жан-жаа бірдей таралады, бл жадайда толын фронтымен бірдей фазалар беттері де сфера болып келеді.
Толын фронтыны пішіні толындарды трін анытайды, мысалы фронты жазы болып келген толын жазы толын деп аталады.
Тербелістерді таралу баытын сулелер деп атайда. Изотропты ортада сулелер толын фронтына перпендикуляр болады, толын фронты сфера боланда сулелер радиус бойымен баытталады.
Бір уаыт мезетіндегі толын фронты белгілі болса, оан сйеніп алдаы бір уаыт мезетіндегі толын фронтын салу дісін білу ажет болады,. Мндай дісті голланд физигі Х.Гюйгенс тапан, сондытан бл Гюйгенс принципі деп аталады.
Гюйгенс зіні принципін мият длелдеген жо; бл принципті дрыс екендігі салу нтижелерін тжірибемен салыстырудан байалады. Гюйгенс дісіні идеясын тсіну шін мына тжірибені арастырайы.
Айталы, су бетіні О нктесіне тиген серден 44-суретте крсетілгендей толын таралып жатсын. Осы толынны жолына С тесігі бар В алтысын ояйы, тесікті диаметрі толын зындыымен салыстыранда кіші болсын.
Сонда толын В алтыа жетіп одан кері айтады, ал С тесігі алтыны екінші жаына тарайтын тербелістерді кзі болады. Сйтіп, С тесігі тербелістерді ілгері арай жан-жаа тарататын тербелістерді жаа центріні ызметін атарады.
Бл тжірибе ортаны толын фронты жеткен рбір нктесін тербелістерді жаа кзі ретінде де арастыруа ммкіндік береді. Гюйгенс принципіні негізгі мні де осында.
|
|
Екі немесе бірнеше толындардыц абаттасуы кезінде кеістікті р трлі нктелеріндегі орыты тербелістер амплитудаларыны таралуы (максимум мен минимумдары кезекпен орналасан) уаыт туіні згермей траты алатын былысты интерференция деп атайды.
Кеістікте интерференциялы сурет алу шін абаттасатын толындардыц жиіліктері мен тербеліс фазалары бірдей болуы ажет. Мндай толындар когеренттік толындар деп аталады. Когерентті толындар бірдей жиілікпен тербелетін, ыысу фазалары траты алатын когерентті толын кздерінен алынады.
Толындар интерференциясыны алай пайда болатынын анытайы. Ол шін М1 жне М2 екі толын кзінен бір баытта шыатын екі толынны таралуын арастырайы (4.4-cурет). Кеістікті айсыбір Н нктесінде М1 Н жне 2 Н тербелістері бір-біріне абаттасанда не болатынын анытайы. Бірінші толынны тербеліс тендеуі
болады, мндаы 
бірінші толын тербелісіні фазасы. Екінші толынны тедеуі:
мндаы 
— екінші толын тербелісіні фазасы. Оларды абаттасуы нтижесінде баса амплитудадаы гармоникалы тербеліс аламыз. Сонымен атар егер тербелістерді фазаларыны айырымы 
болса, онда Н нктесінде орыты тербелісті кшеюі байалады, яни ол максимум нктесі болады. Ал фазалар айырымы 
болса, онда орыты тербеліс лсірейді, яни минимум нктесін аламыз. (4.5) жне (4.1) формулаларын пайдаланып, фазалар айырымын есептейік:
шамасы толындарды жол айырымы деп аталады. Сйтіп, (4.7) жне (4.9) формулаларын ескере отырып, интерференция кезіндегі максимум жне минимум шарттарын аламыз:
немесе 
бл максимум шарты. 
бл минимум шарты.
Бдан шыатын орытынды: егер толындарды жол айырымы жарлпы толындарды жп санына те болса, онда бл нктеде тербелістер кішірейеді, ал егер жол айырымы жарты толындарды та санына те болса, онда бл нктеде тербелістер бседейді. Толындар интерференциясыны нтижесінде толынды озалыс энергиясы кеістікте айта блінеді. Максимум нктелерінде энергияны концентрациясы (лкен жиыны) пайда болады. Минимум нктелері энергияны азаюына сйкес келеді.
Максимум жне минимум шарттары бір тзуді бойында жатпайтын толындар абаттасанда да орындалатынын осыан сас длелдеуге болады (4.5-сурет). Егер арындылыы бірдей екі когерентті толын бір-біріне арама-арсы таралса, ерекше интерференциялы крініс байалады. Мысалы, жіп бойымен таралатын тскен толын мен шаылан толындарды абаттасуы пайда болады. Мндай интерференция трын толынны пайда болуына келеді. Егер жары шоыны жолына кгірт тосауыл ойса, онда оны артында клеке пайда болады. Ал дыбыс толындарынан тасалану оай емес. Дыбыс брыш-брыштан немесе бетон дуалды ар жаынан да естіледі. Сонда бл тосауылдар не себептен тосауылды ар жаында "дыбыс клекесін" тудырмайды деген сра туады. Суды бетінде таралан толына атысты, егер оны жолында судан шыып тран онша лкен емес тас жатса, осындай сра туады. Мнда, егер тас лкен болса, онда "клеке", яни толынны энергиясы жетпейтін кеістік аумаы пайда болады. Осы баылаулардан тмендегідей орытындыа келеміз: толынны жолындаы тосауылды лшемі толын зындыымен сйкес келсе, толын тосауылды ораытып теді.
Толынны тзусызы бойымен таралудан ауытуын немесе толындарды тосауылды орытып ту былысын дифракция (латынша "діффрацтс" — сыны) деп атайды. Су бетінде толынны дифракция кбылысын суды асиеттерін крсететін физикалы аспап арылы баылайды. Егер толкынны жолына жіішке саылауы бар тосауыл ойса, ол саылауды лшемі толын зындыынан кіші болса, онда тосауылды сырт жаынан дгелек толындарды тараланын креміз. Гюйгенс принципіне сйеніп мны оай тсіндіре аламыз. Толын жеткен ортаны рбір нктесіні зі екінші ретті толынны кзі болып табылады. Ал тар саылаудаы екінші ретті толындар бір-біріне те жаын орналасады. Сондытан оларды бір нктелік кз деп есептеуге болады. Егер саылауды лшемі толын зындыынан лкен болса, одан ткен толындар з пішінін згертпейді.
Дыбыс толынын тербелістегі дене тудырады. Тербелістегі денені айналасында сырты ортаны кйі згереді (ысымы). Ауаны тыыздалуы жне айта сиреуі нтижесінде адам лаыны естуін тудыратын дыбыс пайда болады. Сонымен атар сырты ортада тербеліс тудыратын кейбір былыстар (жарылыс, жел, найзаай, оты шуы т.б.) да дыбыс кзі болып табылады. Адамны есту абілетін тудыратын серпімді толындар – дыбыс толындары деп аталады. Дыбыс тетін орта – ауа кеістігі. Ауа кеістігінсіз ешбір дыбысты жасалып пайда болуы ммкін емес.
Дыбыс толындары 20 Гц-тен 20 кГц дейінгі жиілік аралыында жатыр. Жиілігі 20 Гц-тен тмен толындар инфрадыбыс деп, ал 20 кГц-тен жоары толындар – ультрадыбыстар деп аталады. Дыбыс былыстарын зерттейтін физика блімі акустика деп аталады.
Дыбыс барлы (атты, сйы, газ) ортада тарала алады. Е алаш ауадаы дыбыс жылдамдыын 1636 ж француз физигі М.Мерсен анытаан. азіргі заманы лшеулерге сйкес алыпты жадайлардаы дыбысты ауадаы жылдамдыы 331м/с мніне те.
р трлі дыбыстарды абылдау кезінде адам лаы оларды е алдымен оны дауыс толыны интенсивтілігінен немесе энергия аынынан туелді дауыс аттылыы бойынша баалайды.
Дыбысты аттылыы дыбыс толынындаы тербеліс амплитудасымен сипатталады. Дыбыс аттылыыны лшем бірлігі – бел (Б).
Дыбысты толынны адам лаыны жараына сер кші дыбыс ысымына туелді. Дыбыс ысымы деп дыбысты толын ткендегі газда немесе сйыта пайда болатын осымша ысымды атайды. Адам лаыны дыбысты естуіні тменгі шегі дыбысты 
-5 Па ысымына, ал жоары шегі – 100 Па ысыма сйкес келеді. Дыбыс ысымыны жоары шегінде лата ауырсыну байалады. Дыбыс ысымы лкен амплитудамен згеретін дыбысты толындар атты дыбыстар, ал дыбысты ысымы кіші амплитудамен згеретін дыбысты толындар лсіз дыбыстар ретінде абылданады. Есту мшесіні дыбысты абылдауы дыбыс толыныны рамына андай жиіліктерді енетініне байланысты.
Дыбыс тоны тербеліс жиілігімен аныталады, яни тербеліс жиілігі лкен болса, тон да биігірек болады. Тембр – адамны дауысына, не аспапты ніне зіндік бояу беретін дыбысты сапасы.
20 -ды ортасынан бастап ультрадыбысты (УД) зерттеуді маызы зор болды. Дыбысты кпатомды газдарда, кейіннен сйытарда атты жтылатындыы жне дисперсиясы аныталаннан кейін акустиканы жаа баы-ты — зат рылымын ультрадыбыспен зерттеу дісі пайда болды.
Ультрадыбыс (лат. лтра – шектен тыс, стінде жне дыбыс) – адам лаына естілмейтін жиілігі 20 кГц-тен жоары серпімді толындар. Ультрадыбысты жануарлар (жаранаттар, балытар, жндіктер) абылдай алады.
Ал тербеліс жиілігі 16 Гц-тен тмен дыбыс толындары инфрадыбыстар деп аталады. Бл дыбыстарды адам лаы абылдамайды, біра олар белгілі бір дрежеде адам организміне сер етеді. Мысалы, 5 Гц-тен 9 Гц-ке дейінгі жиілік аралыында инфрадыбыстар бауырды, асазанны, ккбауырды тербеліс амплитудаларын арттырады, ккірек уысында ауыртпалы туызады, ал 12—14 Гц жиіліктерде лата шуыл пайда болады. Инфрадыбыстарды адам организміне кері сері боландытан, олар техникада кеінен олданыс таппаан.
Алайда инфрадыбыстарды бірнеше жздеген километрге таралу ммкіндігі оны скери масатта, балы аулау ксібінде пайдаланылуына жол ашты. Теізде туындайтын инфрадыбыстарды медуза, су шаяны тріздес теіз жндіктері жасы абылдайды.
Инфрадыбыстарды серінен орану жолдарыны бірі — дыбысты естілетін жиіліктер аймаына кшіру. Ол шін ртрлі рылыларды атадыы арттырылады, резонанстьж, камералы сндіргіштер пайдаланылады. Ультрадыбыстар, керісінше, физикалы жне технологиялы дістерде кеінен олданылып отыр. Бл дыбыстарды адамдар арнайы ралдарды кмегімен естиді жне абылдай алады. Ультрадыбыс толындарыны басты ерекшелігі — оларды дыбыс кзінен белгілі бір баытта таралатындай етіп баыттауа болады.
Дыбысты шаылу былысына теіз тередігін лшеуге арналан рал — эхолотты жне су астындаы нысаналарды табу шін олданылатын сонарды (лат. сонд навігатіон анд рангінг — "дыбысты навигация жне кашытыты лшеу" деген сездерден) рылысы негізделген. Шаылан ультрадыбысты пайдаланып, нысананы орнын анытау тсілі эхолокация деп аталады. Кеме табанына орнатылан ралдарды кмегімен белгілі бір баытта ультрадыбыстар жіберіледі. Бл дыбыстар теіз тбінен немесе ізделінді нысанадан шаылып, бір мезеттен кейін кемеге айта оралады. Кемедегі те сезімтал аспаптарды кмегімен тіркелетін бл толындар электр импульстеріне трлендіріледі де, экранда, мысалы, сгуір кайыты кескіні пайда болады. Теіз суындаы дыбыс жылдамдыын жне дыбысты жіберілген мезеті мен абылданан мезеті арасында ткен уаытты біле отырып, теіз тередігі немесе су астындаы нысанаа дейінгі кашыты аныталады.
Медицинада ультрадыбыс адам денесін ультрадыбысты тексеру (сканерлеу) шін пайдаланылады. Сйек, май жне блшы еттер ультрадыбысты трліше шаылдырады. Электр импульстеріне трлендірілген бл шаылан толындар экранда кескін береді. Ультрадыбысты тексеру жолымен сырат адамны денесіндегі ртрлі ауытулар — атерлі ісіктер, дене мшелері пішініні згерулері аныталады.
Ультрадыбысты кмегімен тастар нтакталады, металдарды жне аса атты материалдарды кесу жне днекерлеу жзеге асырылады. Алайда ультрадыбысты адамны за уаыт бойы абылдауы нерв жйесіне сер етеді, анны рамыны, сапасыны жне ысымыны згеруін, бас ауруын тудырады, ла та естімей алуы ммкін. Ультрадыбыстарды дельфиндер, иттер, жаранаттар жне баса да тіршілік иелері шыарады. Мысалы, жаранатты ультрадыбысты гидролокаторлары адам жасаан е кшті деп есептелетін радио жне гидролокаторлармен салыстыранда млтіксіз жетілген.
Ультра дыбысты мынадай 2- асиеті бар.
1. Ультрадыбыс толыныны те ысалаы.
2. Ультра дыбыс толыныны энергияны кп тасымалдауы.
Белгілі аралыты зіліссіз толтыратын жиіліктер жиынтыынан тратын дыбыстарды шу деп атайды. Яни шу деп трлі жиіліктегі жне уатты дыбыстарды шым-шытыры озалысын айтады.
Дыбысты зиянды жатары да бар. атты дыбыстар жмыс жасауа, ойлауа, демалуа кеселін тигізеді. Брын дыбыса (шуа) кп кіл блмей оны мдениетпен техниканы айырылмас жолсерігі, онан тылуды жолы жо деп есептелетін.
азір болса, машиналар мен жабдытарды саны сіп, млшері лкеюіне байланысты оршаан ортада дыбыс кп тарап жне жаымсыз факторларды біріне айналды. алалар мен ндіріс орталытарында шу жылдан-жыла кбейіп, елді мазасын ала бастады.
аладаы шу негізінен темір жолмен жрген пойыз, трамвай тарсылынан, шатарды грілінен, автомашина, мотоцикл, трмысты жабдытармен рылыс алаында жмыс жасайтын техниканы дыбысынан ралады. Барлы шуды 80 %-не жуыы автомашиналардан тарайды. Адамдар шін шу те ауіпті. Оны олайсыз сері кп уаыта дейін білінбей жреді де, білінгеннен кейін кеш болады. Оны стіне дрігерлер нтижелі емдеу жолдарын табалмай жр. Дыбыс немі газды, сйы жне ныыз толын трінде тараан тербелмелі озалыстан трады. Газды сйы немесе ныыз орта боланда ана дыбыс адамдарды лаына естіледі. Ауа жо жерде дыбыс толындары таралмайды да, ешандай дыбыс естілмейді. Мысалы: оырауды электр жйесіне жалап шыны алпапен жапса оырау сылдыры аны естіліп трады. Егер алпа астындаы ауаны насоспен біртіндеп сорса оырау сылдыры азая тседі де ауа біткен со естілмейтін болады. Ауаны тербелуі жиіленген сайын дыбысты кші де рі жоары, рі жіішкелене береді. Мысалы: сиыр мірегенде ауа секундына 20-30 озалу (тербелу) болса, масаны ызыында 10000-а дейін тербелу болады.
6.4 лестірмелі материал:электронды кітаптар, тесттер, карточкалар
6.5 Пайдаланан дебиеттер:
1. Физика: Жалпы білім беретін мектепті жаратылыстану-математика баытындаы 10-сыныбына арналан оулы/ Б.Кронгарт, В.Кем, Н.ойшыбаев.-д., толыт. 2-бас. Алматы: Мектеп, 2010-384 б., сур.
2. Физика: Жалпы білім беретін мектепті жаратылыстану-математика баытындаы 11-сыныбына арналан оулы/ С.Тябаев, Ш.Насохова, Б.Кронгарт, т.б.- Алматы: “Мектеп” баспасы. -384 б., сур.
3. Савельев И.В. Жалпы физика курсы. – Алматы, Мектеп, 1,2,3 том, 2000
4. Волькенштейн В.С. Жалпы физика курсыны есептер жинаы. – М., Наука, 2000
5. Иродов И.Е. Жалпы физика курсыны есептер жинаы. М: Наука, 2006
Баылау сратар
1.Клдене жне бойлы толындар деген не?
2.Дыбыс табиаты жайында не білесідер?
Таырып №24. Біртекті магнит рісінде катушканы біралыпты айналдыранда айнымалы токты алу. Генераторлар туралы тсінік. ЭК-ні, кернеуді, ток кшіні лездік, максимал, жне наты мндері
6.2 Саба міндеті:
1.Біртекті магнит рісінде айнымалы токты алу жне генераторлар туралы тсінік алыптастыру.
2. Білімгерлерді білімін арттыру, тередету.
3.Білімгерлерді ыптылыа трбиелеу.
6.3 Дріс тезисі:
Айнымалы ток, ке маынасында — баыты мен шамасы периодты трде згеріп отыратын электр тогы. Ал техникада айнымалы ток деп ток кші мен кернеуді период ішіндегі орташа мні нлге те болатын периодты ток тсініледі. Айнымалы ток байланыс рылыларында (радио, теледидар, телефон т.б.) кеінен олданылады.
Сурет
Ток кші(жне кернеу) згерісі айталанатын уаытты (секундтпен берілген) е ыса аралыы период (Т) деп аталады (1-сурет). Айнымалы токты таы бір маызды сипаттамасы — жиілік (). Дние жзі елдеріні кпшілігіндегі жне азастандаы электр энергетикалы жйелерде пайдаланылатын стандартты жиілік — 50 Гц, ал АШ-та 60 Гц. Байланыс техникасында жиілігі жоары (100 кГц-тен 30 ГГц-ке дейін) айнымалы ток пайдаланылады. Арнайы масат шін ндіріс орындарында, медицинада жне ылым мен техниканы баса салаларында р трлі жиіліктегі айнымалы ток, сондай-а импульстік ток олданылады. Ток кернеуін кемітпей трлендіруге болатындытан іс жзінде айнымалы токты электр энергиясын жеткізуде жне таратуда кеінен пайдаланады.
Айнымалы ток айнымалы кернеу арылы ндіріледі. Ток жріп тран сым тірегінде пайда болатын айнымалы электрлі магниттік ріс айнымалы ток тізбегінде энергия тербелісін тудырады, яни энергия магнит немесе электр рісінде периодты трде бірде жиналып, бірде электр энергиясы кзіне айтып отырады. Энергияны тербелуі айнымалы ток тізбектерінде реактивті ток тудырады, ол сым мен ток кзіне арты ауырлы тсіреді жне осымша энергия шыынын жасайды. Бл — айнымалы ток энергиясын берудегі кемшілік. Айнымалы ток кші сипаттамасыны негізіне айнымалы токты орташа жылулы серін, осындай ток кші бар траты токты жылулы серімен салыстыру алынан. Айнымалы ток кшіні осындай жолмен алынан мні серлік мн (немесе эффективтік) деп аталады рі ол период ішіндегі ток кші мніні математикалы орташа квадратын крсетеді. Айнымалы токты серлік кернеу (U) мні де осы сияты аныталады. Ток кші мен кернеуді осындай серлік мндері айнымалы токты амперметрлері жне вольтметрлері арылы лшенеді.
Айнымалы токты ш фазалы жйесі жиі олданылады. Траты тока араанда айнымалы токты генераторлары мен озалтыштарыны рылымы арапайым, жмысы сенімді, млшері шаын рі арзан. Айнымалы ток уелі шала ткізгіштер арылы, ал одан кейін шала ткізгішті инверторлар кмегімен жиілігі реттелмелі баса айнымалы тока трлендіріледі. Бл жадай жылдамдыын бірте-бірте реттеуді талап ететін электр жетектеріні барлы трі шін арапайым рі арзан озалтыштарын (асинхронды жне синхронды) пайдалануа ммкіндік береді.
Айнымалы ток гармоникалы заымен уаыт бойынша згереді.
Айнымалы кернеу кзіне осылан тізбекте тіп жатан процесстермен толыыра танысайы. Яни ток кші мен кернеуді лездік жне серлік мндерін арастырайы.
Ток кші мен кернеуді лездік мндері тмендегі рнекпен аныталады:
; 
(7)
мндаы Im- ток кшіні амплитудалы мні. Ол Ом заы бойынша былай аныталады:
(8)
Um – кернеуді амплитудалы мні.
R – кедергі
Ток кшіні квадратыны орташа мнінен алынан квадрат тбірге те шаманы айнымалы ток кшіні серлік мні деп атайды. Ол I арылы белгіленеді:
(9)
Осыан сйкес кернеуді серлік мні мынаан те болады:
(10)
Айнымалы ток тізбегіндегі орташа уат ток кші мен кернеуді серлік мндерімен аныталады.
Айнымалы токты сер етуші мні дегеніміз тізбек арылы ткенде траты ток берілген айнымалы ток шыаратын жылу млшерімен тепе-те жылу млшерін блетін кшті айтады.
Айнымалы ток тізбегі уат уаыт бойынша згереді. 
