Таырып №25. Трансформаторлар. Электр энергиясын ндіру, тарату жне ттыну. Электромагниттік тербелістер мен толындар.
6.2 Саба міндеті:
1.Трансформаторлар жне электромагниттік толындар мен тербелістер жайында ындыру.
2. Білімгерлерді білімін арттыру, тередету.
3.Білімгерлерді ыптылыа трбиелеу.
6.3 Дріс тезисі:
1. Айнымалы ток тізбегіндегі актив кедергі
| U, I |
Бізге брынан таныс R кедергіні айнымалы ток тізбегіндегі активті кедергі деп атайды. Жылу энергиясы тек активті кедергіде блінеді, яни тек активті кедергісі бар жктеме ана генератордан алынан энергияны жтады. Ток кші мен кернеуді лездік мндері шін Ом заы орындалады. Кернеумен ток кшіні тербеліс фазалары бірдей болады. Диаграммада айнымалы ток кшіні амплитудасы мен айнымалы кернеуді амплитудасы параллель векторлар трінде кескінделеді.
2. Айнымалы ток тізбегіндегі сыйымдылы кедергі 
;
Конденсатор осылан тізбектен траты ток жрмейді, бл жадайда тізбек тйы емес, конденсаторды астарларыны арасы диэлектрикпен блінген. Біра конденсаторды айнымалы кернеу кзіне осса, ол немі айта зарядталып отырады да тізбек арылы ток жреді.
Айнымалы ток тізбегінде конденсатор боланда: тізбектегі ток кшіні тербелістері кернеу тербелістерінен фаза бойынша /2-ге озады. Векторлы диаграммада ток кші мен кернеу амплитудасы векторларыны арасындаы брыш /2-ге те.
3. Айнымалы ток тізбегіндегі индуктивті кедергі.
Фазалар айырымына сйкес векторлы диаграммасы алынады.
;
Трансформатор (лат. transformo – трлендіремін) – кернеулі айнымалы токты жиілігін згертпей баса кернеулі айнымалы тока трлендіретін статикалы электрмагниттік рылы. Трансформаторды жмыс істеу принципі электро-магниттік индукция былысына жне параметрлік эффектіге негізделген. Негізгі элементтері магнитткізгіш жне онда орналасан бірінші реттік орамалар (БРО) мен бір немесе бірнеше екінші реттік орамалардан (ЕРО) трады. Трансформаторды барлы орамалары бір-бірімен индуктивті трде, орта магнит рісімен байланысан. Біратар Трансформаторларда екінші реттік орама ызметін бірінші реттік ораманы бір блігі атарады, мндай Трансформаторларды автотрансформаторлар деп атайды. Бірінші реттік орамаларны шыпаларын (Трансформаторды кірісі) айнымалы кернеу кзіне, ал Екінші реттік орамаларны шыпаларын жктемеге осады. Бірінші реттік орамалардаы айнымалы ток магнитткізгіште айнымалы магнит аынын, ал Екінші реттік орамалардаы зара индукция электр озаушы кш (ЭК) тудырады. Бірінші жне екінші реттік орамалардаы кернеулерді атынасы олардаы орамдар саныны атынасына те болады. Трлендіретін ток тріне арай 1 фазалы жне 3 фазалы Трансформаторлар болады. Атаратын ызметіне арай олар кштік немесе оректендіру Трансформаторлары (электр энергиясын таратуа арналан), жоары кернеулі сына Трансформаторлары, ток немесе кернеу импульстерін трлендіру шін олданылатын импульстік Трансформаторлар, лкен токтар мен кернеулерді лшеуге арналан лшеуіштік Трансформаторлары, жоары жиілікті кернеулерді трлендіруге арналан радиожиілікті Трансформаторлар жне радиоэлектронды рылыларды оректендіруші блоктарында олданылатын радиотрансформаторлара, т.б. блінеді.Импульстік Трансформаторлар мен оректендіру Трансформаторлары бірнеше Гц-тен 2 МГц-ке дейінгі жиілікте, радиожиілікті Трансформаторлар 500 МГц-ке дейінгі жиілікте жмыс істейді. Трансформаторларды магнитткізгіштігі магниттік тімділігі жоары материалдардан (мысалы, электртех. болат таспаларынан, магнитодиэлектриктер мен фериттерден) жасалады.
Электрмен жабдытау жйелерінде, негізінен майлы Трансформаторлар олданылады. Кштік Трансформаторлар азастанда Кентау трансформатор зауытында шыарылан. азіргі кезде электр-механикалы жабдытар осы зауытты негізінде рылан Трансформатор АА-да шыарылады. [2]
Трансформатор — айнымалы токты кернеуін жоарылатуа немесе тмендетуге арналан электр приборы. й жадайында, трансформаторды пайдаланып, электр приборын кернеуі 127 В желілен кернеуі 220 В желіге жне керісінше осуа болады. Егер трансформатор жоары кернеулі желіге ауыстырылып осылса, онда оны кернеуі 220 В желіге осуа болмайды. йткені одан алынатын жоары кернеу (380 В-тан астам) транформаторлы жне ол арылы осылан электр приборларыны бзылуына келіп сотыруы ммкін. Трансформатор тадаан кезде оны уаты электр приборларын бір мезгілде оректендіруге арналан рал-жабдытарды жалпы уатынан кем болмауын есте сатаан жн.
р трлі ралдар мен ондырылар ттынатын кернеу те ке диапазонда згереді. Тіпті бір электр ондырысы р трлі кернеу пайдалануы ммкін. уатты траты дерлік мнінде айнымалы ток кернеуіні ток кшімен атар згеруін айнымалы токты трансформациясы дейді. Айнымалы токты трансформациясын жзеге асыратын рал трансформатор деп аталады. Ол электромагниттік индукция былысыны негізінде жмыс істейді. Бл ралды орыс алымы П . Н . Яблочков (1878 ж.) ойлап тапан, кейін оны (1882 ж.) И . Ф . Усагин жетілдірді.
азіргі трансформаторлар, Фуко тогын 24-сурет азайту шін ошауланан пластиналардан ралан тйы зекшеден трады. зекше пластиналары трансформаторлы болаттан жасалады, ол те аз шыынмен оай айта магниттеледі. зекшеге екі катушка кигізіледі (2.24-сурет). Бір катушка айнымалы ток тізбегіне осылады, оны біріний реттік орама (катушка) дейді. Екінші катушкаа ттынушы, яни электр ондырыларын осады. Оны екінші реттік орама (катушка) деп атайды. Катушкаларды активті кедергілері аз. Генератор бірінші реттік катушкаа 
айнымалы кернеу береді. Оны бойынан жретін айнымалы ток трансформаторды зекшесінде айнымалы магнит аынын тудырады. Олай болса, бірінші реттік катушканы р орамында здік индукция ЭК-і, ал екінші реттік катушканы р орамында дол
сондай индукциялы ЭК-і пайда болады.
Егер бірінші реттік катушканы орам саны 
, ал екінші реттік катушкада 
болса, 
, 
, мндаы 
— бір орамдаы индукциялы ЭК. Осы екі рнектен
(2.21)
шыады. Активті кедергі аз боландытан, бірінші реттік катушка шін
аламыз.
6.4 лестірмелі материал:электронды кітаптар, тесттер, карточкалар
6.5 Пайдаланан дебиеттер:
1. Физика: Жалпы білім беретін мектепті жаратылыстану-математика баытындаы 10-сыныбына арналан оулы/ Б.Кронгарт, В.Кем, Н.ойшыбаев.-д., толыт. 2-бас. Алматы: Мектеп, 2010-384 б., сур.
2. Физика: Жалпы білім беретін мектепті жаратылыстану-математика баытындаы 11-сыныбына арналан оулы/ С.Тябаев, Ш.Насохова, Б.Кронгарт, т.б.- Алматы: “Мектеп” баспасы. -384 б., сур.
3. Савельев И.В. Жалпы физика курсы. – Алматы, Мектеп, 1,2,3 том, 2000
4. Волькенштейн В.С. Жалпы физика курсыны есептер жинаы. – М., Наука, 2000
5. Иродов И.Е. Жалпы физика курсыны есептер жинаы. М: Наука, 2006
Баылау сратар
1.Транформаторлар туралы не білесідер?
2.Электромагниттік тербелістер мен толындар дегеніміз не?