Оыту дiстерiне жалпы сипаттама
Бiлiмдi мегерту андай жолдармен немесе тсiлдер-мен iске асса да, оыту дiстерiн
тадау негiзiнен, бiлiм берудi мазмны сияты, оытуды жалпы масаттары жне мiндеттерiне
сйкес аныталады.
Оу процесiнде бiлiм берудi кздерiнеарай олданылатын дiстер:
Сздiк дiстер:тсiндiру, гiме, гiмелесу, лекция, кiтаппен жмыс.
Крнекi дiстер:иллюстрация жне демонстрация.
Тжiрибелiк дiстер:лабораториялы, практикалы, графикалы, р трлi жаттыу жмыстары.
Оыту процесiнде е кп тараан дстрлi дiс - сздiк немесе малiмнi ауызша баяндау дiсi.Бл дiс оыту процесiнде баса дiстерге араанда жетекшi роль атарады. В. А.Сухомлинский: ''Сз – е маызды педагогикалы рал, оны еш нрсемен ауыстыраалмайсы…''- деп оны маызына ерекше назар аударады Малiмнi сзi серлi, тартымды, сенiмдi, сондай-а дауыс ыраы мен мимикасы мнерлi жне бай боланы ажет. Бл ойымыз длелдi болу шiн Ы. Алтынсаринны пiкiрiн келтiрейiк:''Малiм балалармен iстес болады: егер олар бiр нрсенi тсiнбесе, онда малiм шкiрттердi кiналамай, олара дрыс тсiндiре алмааны шiн зiн-зi кiналауы керек. Малiм балалармен сйлескенде ашуланбай, кйгелектенбей, сабырлылыпен сйлеп, шбалаы сздер мен керексiз терминдердi олданбастан рбiр затты ыыласпен, арапайым тiлмен тсiндiру керек''. Бл дiстi олдананда малiм оушылара бiлiм берумен атар оларды таным белсендiлiгiн арттыруа (зейiн, абылдау, ойлау т.б. процестерiн) байланысты да рекет жасайды. Малiмнi оу материалын ауызша баяндауы кп жадайда трлi крнекi жне техникалы ралдарды пайдаланумен штастырылады. Ауызша баяндауды таы бiр ерекшелiгi, оытушы-ны тсiндiруi мен оушыларды ыну процесiнi атар жруiнде. Тсiндiру барысында гiме, гiмелесу, ауызша-жазба жне лабораториялы жмыстарын ажетiне сай атар олдану керек. Тсiндiру– оу материалын малiмнi логикалы трыдан дйектi де сындарлы баяндауы. Оны себебi, трлi задылытар мен ережелердi тсiндiру белгiлi дрежеде логикалы жйелiлiктi ажет етедi.
Тсiндiру дiсiнi масаты: заттарды елеулi белгi-лерiн ашып крсету, фактiлер мен
былыстарды талы-лау. Сондытан малiмнi оу материалын тсiндiруiнде рашанда
пайымдау, орыту, длелдеукп болады.
Тсiндiру дiсiнi е маызды мселелерi – оушыларды алдына жаа мселенi айын, ашы етiп ойып, оу материалын тыылыты баяндап шыу. Тсiндiру дiсiнi табысты болуы малiмнi натылы деректердi аншама сттi олдана бiлгендiгiне де байланысты. Тсiндiру рашанда заттар мен фактiлердi, былыстарды мнiн ашу, аидаларды тсiндiру, осы-ларды негiзiнде оушылара жаа бiлiмдi баяндауда оны тере жне тсiнiктi ынуларына ммкiндiк туызады. Бiра ол оушыларды жас ерекшелiктерiне, сынып жне пн ерекшелiктерiне арай згерiп отырады. гiме– малiмнi саба барысында оушылармен араласуыны нерлым олайлы
тсiлi болып табылады. Сйтiп, оушылара жаа бiлiмдi тсiндiрудi нерлым арапайым жне
тсiнiктi трi. гiме барысында малiм былыстарды бiрiздiлiкпен кркем суреттей отыра, з сзiн ртрлi кркем шыармалар (картина, фотосурет) мен крнекi ралдарды олдану арылы
жаластырып отырады. Оытуды блай йымдастыру оушыларды фактiлер мен былыстарды
жасы тсiнiп, ынуына кмектеседi. Бл дiстi олдану барысында малiм мен оушылар арасында диалог пайда болады. гiме оытуды трлi мiндеттерiн орындауа баытталады: жаа бiлiмдi хабарлау, оны бекiту масатында олданылатын гiме; ткен материалды жаамен байланыстыру, ткендi айталау, оны тексеру жне баалау шiн олданылатын гiме. гiме дiсi кбiнесе бастауыш немесе орта буын сыныптарда кеiнен олданылады. Малiмнi сабата гiме дiсiн олдану затыы, берiлетiн оу материалыны сипатына
байланысты болып келедi. гiмелесу- малiм мен оушылар арасында жаа бiлiмдердi хабарлау, пысытау, орытындылауды дрыс йымдастырылан сра-жауап тсiлiнде олданылады. Сондытан гiмелесу оытуды аса крделi дiсi болып есептелiнедi. Бл дiстi нтижелi пайдалану малiмдер тарапынан те мият дайындыты талап етедi. гiмелесу барысында малiм оушыларды жеке басыны абiлетiн, зейiнiн (т. б. психикалы процестерiн), таным ерекшелiктерiн танып бiледi, баяндалып отыран немесе тiлген оу материалын оларды алай ынанын анытайды. гiмелесуде баяндау, талдау, орытынды жасау тсiлдерi олданылады. Бл дiс, сонымен атар, сра-жауап тсiлi арылы да iске асады. Ол шiн малiмнi сратары дл, жинаы, оушыны ойын оятуа, дамытуа баытталан болуы тиiс.
Дрiсбаян -сзге негiзделген оыту дiсi ретiнде ол зiнi рылымы, баяндалатын оу
материалыны длдiгi жне сабаты н бойында тыдаушыларыны ойлау абiлетiн белсендi
етуi жаынан баса дiстерге араанда зiндiк ерекшелiктерi бар.
Дрiсбаян детте жоары сынып оушылары арасын-да кптеп олданылатын дiстi бiрi.
Дрiсбаян барысында оушылар жаа оу материалын тыдайды, абылдайды, ынады, малiм
сзiне зейiн оя тыдайды, мазмнын адаалап отырады.
Дрiсбаянны баса ауызша баяндау дiстерiнен таы бiр ерекшелiгi, малiмнен жаа
бiлiмдi баяндамас брын оушылара оны жоспарымен, ажеттi дебиеттер тiзiмi-мен
таныстыруын ажет етедi. Оушыларды лекция жоспарымен алдын-ала танысуы, оны
мазмнын баян-дауда малiмнi ойын жасы ынуа кмектеседi.
Ол шiн лекция масатыны идеялы баыты, оны натылыы, берiлетiн бiлiмнi
оушылара тсiнiктi болуы малiмдер тарапынан лкен шеберлiктi ажет етедi.
Дрiсбаян барысында баяндалан оу материалы-ны мазмнын оушыларды ысаша
жазып отыруы, оны з беттерiнше айталап оуы, дадылануы да ажеттiлiк болып табылады.
Дрiсбаян жне гiме дiстерi оу материалына жмсалатын уаытты немдеу жаынан
тиiмдi боланымен де, оушыларды з ойын, пiкiрiн айтып, кеес алуа олайлы жадай туыза
алмайды. Бл турасында гiмелесу дiсiнi ммкiндiгi мол. Малiм дрiсбаяна дайындалу барысында оны мазмнына, амал-тсiлдерiне жне рылымына назар аударады. Дрiсбаянны мазмнын ол оу бадарламасы, оулы жне оу ралдарына байланысты анытайды. Бiра, бадарламада крсетiлген барлы мселелердi iшiнен тйiндi мселелердi айырып, ылымны соы жаалытары мен табыстарын озат тжiрибемен байланыс-тырып, материалды белгiлi бiр блiгiн оушылара оу-лытан, баса дебиеттерден здiгiнен оып алуа тапсыр-малар берiп отыруды оытушы мият ойластыруы ажет. Сонымен, лекцияны мазмны, баяндалу формасы, оытушы-ны шеберлiгi
лекцияны тиiмдiлiгiн арттыруды кепiлi.
Оулыпен жне кiтаппен жмыс iстеу дiсi –оушыларды здiгiнен жаа бiлiмдердi
абылдау, сыныпта алан бiлiмдерiн бекiту, бiлiктiлiк пен дады алыптастыруда тиiмдi дiс болып табылады. Кiтап - бiлiмнi сарылмас айнар блаы. Ол бiлiм мазмнын кеiрек ашып, оушыларды оны тере игеруiне кмегiн тигiзедi. Оулы жне кiтапты кмегiмен оушылар сабата немесе сабатан тыс кездерiнде трлi жаттыу жмыстарын орындап, малiмнi басаруымен сыныпта алан бiлiмдерiн толытырып отырады.
Оушылар оулытармен жне баса оу кiтаптары-мен жмыс iстей отырып, белгiлi бiлiм
жйелерiн мегередi, здерiнi кзарастарын алыптастырады, ой-рiсiн дамы-тады, здiгiнен
жмыс iстей бiлуге дадыланады.
Кiтаппен жмыс iстеу оушы шiн оытуда крделi тсiл болып танылады. азiргi мектеп
тжiрибесiне жгiнсек, кптеген жадайда, оны бiтiрушiлер арасында кiтапты ои немесе нтижелi
олдана бiлмейтiндер кездеседi.
Кiтапты немесе оулыты ои отыра, оны натылы мазмнын, таырыпты негiзгi ойын,
нды деректер мен аидаларын жеке арастыру, жетекшi идеяларын ашып крсете немесе з
сзiмен тиянаты баяндай алмау мселе-лерiн мытпаан жн. Ол шiн оушы оу материалыны
рылымымен жалпы танысу, оны кз жгiрте арап шыу, содан кейiн барып кейбiр маызды
блiктерiне жете мн беру, оан атысты жаттыу жмыстарын жасау, е соында оыанын есiнде сатауа кш салуа дадылануы тиiс. Екiншi мселе, бастауыш сыныптан бастап оушыларды дауыстап оуа, одан кейiн тез, iштей оуа, оыанды з сзiмен айтып беруге дадыландыру ажет. Мтiнмен жмыс iстегенде оушыларды, оны е негiзгi мазмнын айтуа, блiктерге блiп жоспар жасауа, орытынды мен тжырымдар жасауа йрету керек. Егер оушы осындай тсiлдердi олдана бiлсе, онда ол оыандарын тек жаттап алуа дадыланады.
Кiтаппен жмыс iстеудi зiндiк мндi психологиялы ерекшелiгi бар. Кiтап оу малiмнi
сзiн тыдауа ара-анда оушыны аыл-ой кшi мен ерiк-жiгерiн кп керек етедi. Ол оушыны зiндiк ойлауын, iс-рекетiн жандан-дырып, оны бiлiм дегейiн, дниетанымын арттырады. оама, мiрге, адамдар-арасындаы арым-атынаста басаша кзараспен арауа
трбиелейдi. Яни, ол бiлiм беру кзi ана емес, сонымен атар трбие ралы.
Дегенменде, оушыны й тапсырмасын кiтап немесе оулы кмегiмен орындау барысында
ажеттi уаытты тиiмдi пайдалану, зiне-зi баылау немесе есеп беру жмыстарында
айтарлытай кемшiлiктер бар. Барлы оушылар бiрдей бiздi жоарыда айтан кiтаппен жмыс
жасау тсiлдерiне мн бермейдi, оны талаптарын толыы-мен сатамайды. Соны негiзiнде бiлiм
мазмны нашар мегерiледi.
Сондытан оушыны кiтаппен з бетiнше нтижелi жмыс iстеуiн, оны саналы кзарасын
жне зiне-зi баылауды йрету, йымдастырып отыру малiм тарапынан жауапкершiлiкпен
кiл аударып отыруды ажет етедi.
Крнекiлiк дiстероу материалын оушыларды кзiмен крiп, натылы тсiнулерiне
ммкiндiк бередi. Бан демонстрация, иллюстрация жне баылау тсiлдерi жатады.
Демонстрация(крсету) оушыларды былыстар, процестер жне заттарды
нысанасымен табии жадайда таныстыру барысында олданылады. дiстi бл трi оылып
отыран былысты озалысын анытау, затты iшкi рылысы жне сырты крiнiсiмен немесе бiрыай заттарды орналасу жадайымен таныстыруды кздейдi.
Табии нысананы крсету негiзiнен сырты крiнiсiнен басталады (клемi, тсi, формасы,
зара байланысы т. б). Келесi кезекте оны iшкi рылысы немесе жекелеген рамы блiнiп
крсетiледi. Затты лгiсi жне кркем туындылар оушылар тарапынан бiрттасты жадайында
абылданады. Демонстрациялау кбiнесе оушыларды практика-лы оу рекетiмен штаса жргiзiледi. Приборлар мен нысандарды демонстрациялау нтижесiнi табысты болуы бiрнеше жадайа байланысты болады:
- крсетiлiп отыран нысана барлы оушылара жасы крiнуi тиiс;
- оу материалын тсiндiру кезiнде крсету жмыс-тары жргiзiлiп, соынан нысана алынып
тасталуы керек. Оны оушылара алдынала крсетуге болмайды;
- крнекi ралдарды баылау барысында рбiр оушы малiмнi нсауы бойынша жмыс iстеуi
тиiс;
Иллюстрация- демонстрация дiсiмен тыыз байланыста болады. Бл дiстi
иллюстративтi ралдарды (плакаттар, картиналар, суреттер, чертеждер, портреттер,
картограммалар, модельдер) крсетуде олданады. Иллюстрация дiсiнi нтижелi болуы, негiзiнен оны олдану тсiлдерiн малiмнi аншалыты мегер-генiне байланысты болып келедi. Соны негiзiнде оушы-лар мен малiмге оу материалын табысты мегеруге айтарлытай кмек бере отыра, ылыми ымдарды жеiл мегеруге септiгiн тигiзедi. Мектеп тжiрибесi крсеткендей сабата иллюстра-циялы материалдарын кптеп олдану, оушыларды назарын натылы оу материалынан ауытуына кеп соады. Сондытан, крнекi ралдарды пайдалануды дидактикалы олданысын жне таным процесiнде оларды рлiн алдын-ала жасылап ойластырып алу ажет. Бан осымша малiмдер крнекi ралдарды тиiмдi клемiн де анытауы ажет. Бл дiстердi iшiнде е басты рл атаратыны – баылаудiсi. Ол барлы оу пндерiн оытуда кеiнен олданылады.
Тжiрибелiк дiстер.Оушыларды сабата алан теориялы бiлiмдерiн, бiлiктiлiк пен
дадыларын тередету жне жетiлдiре тсу масатында оларды практикалы жмыстарыны маызы ерекше. Оытуды негiзгi дстрлi дiстерiмен атар малiм оушылармен бiрiгiп сабата, оу- тжiрибе участогiнде оу приборлары жне техника ралдары кмегiне сйенiп оу тжiрибелерiн жргiзедi. Оытуды зертханалытсiлi негiзiнен биология, химия, физика пндерiнде жиi олданылады. Аталан пндердi мазмны зертханалы жмыстарды ажет етедi. Зертханалы жмыстар жаппай трде немесе оушыны жеке-дара орындауы арылы жредi. Жаппай трде жргiзгенде сыныптаы оушыларды брi бiрыай тжiрибе жасайды, ал жеке оушылар орындаанда райсысыны жасайтын тжiрибесi р трлi болады да, кейiн ол
жинаталады. Оушыларды зертханалы жмыстары мектеп жанындаы оу-тжiрибе учаскесiнде жргiзiлетiн тжiрибелермен де тыыз байланысты. Олар дайындау, ткiзу, орыту кезеiболып блiнедi. Дайындау кезеiнде оны масаты белгiленедi, жоспары жасалады жне оушыларды ажеттi аспаптармен, реактивтермен, баса да оу ралдарымен, жмыс iстеу принциптерiмен таныстырады.