Жоары мектеп оытушысыны коммуникативтік зыреттілігі мен біліктілігін тсіндірііз.
«зыреттілік» термині детте белгілі бір леуметтік-ксіби статус иесіне байланысты олданылады жне оны сол істі атарудаы тсінігі, білімі, білігіні орындалуа тиіс мселені наты з дегейінде шешілуімен сйкестілігі арылы сипатталады.
«Методикалы терминдер сздігінде» «зыреттілік (латынны competentis-бейім сзінен)–андай да бір оу пнін оыту дерісінде алыптасатын білім, білік, дадылар жиынтыы, сонымен атар, андай да бір ызметті орындай алу абілеттілігі», – делінген.
Орыс тіліні сздігінде «зыреттілік» термині «лдекімні жасы хабардар болуы мселесі тірегінде» берілген.
Латынны «compete» деген термині «білу», «жасай алу», «дегеніне жету» деген маыналарды береді. Бл жалпы аланда зыреттілікті мнін анытайды. Ксіби зыреттілік категориясын айындау шін оларды р трге айналдыру, натылау жне жалпы логикалы ыма біріктіруді жзеге асыру керек.
Бгінгі педагогика ылымындаы жаа кзарас бойынша тлаа бадарлы лгі балалара білім негіздерін беруді емес, оу жне мірлік жадаяттарда алан білімдерін шыармашылыпен олдануына, тйінді жне пндік зыреттіліктерді алыптастыру арылы зін-зі дамытуына, оршаан шынайылыты тйсінуге, зіні даралыын сезінуге, негізгі оу жне айналасындаы адамдармен зара рекеттесу дадыларын игеруге, зіні оу іс-рекетін ой елегінен ткізуге жадай жасауды масат етеді.
азіргі згермелі уаытта білім беруді жай – кйі дние жзінде де крделі жне арама – айшылытара толы. оамны дамуы білім беру саласынан немі алда болды, тіпті бл алшаты кейбір кездерде ондаан жылдармен лшенеді. Кн сайын адама кптеген апарат тасыны келеді. Ал оу мазмны мен оыту дістері ескі сарында алып оюда. Сондытан білім берудегі леуметтік ажеттілік пен ол ажеттілікті анааттандыруды арасындаы арама – айшылы білім беру саласыны дадарысына келіп соуда. Сол себепті мектеп малімдеріні дістемелік шыармашылыын дамытуды педагог – мамандарды біліктілігін жетілдіру жйесінде йымдастыруды оларды ксіби зырлылыы негізінде жзеге асыру ажеттілігі туындайды.
зырлы тсіл идеясы – оама андай, жеке тлаа андай білім ажет жне ол оамны андай ажетін те алады. Оушыны зырлыын алыптастыру бгінгі білім беру саласыны зекті мселелеріні бірі. зырлы тсілді, жоарыдаы айтанымыздай, білім сапасын арттыруды дстрлі тсілмен білім мазмнын лайту арылы шешуді арасындаы арама – айшылытан туындаан дадарысты жадайдан шыаруды бір жолы деп арастыруа болады. Бл тсіл білім беруді нтижесіне басты орын береді. Оны сапасы алан білімні кптігімен емес, сол білімді олдана білуімен маызды. Сонда малімні ксіби зырлы дегейі андай болма? Педагогика зерттеулерге жасалан шолу бл мселені тарихи трыда кезедеп дамыанын крсетеді. Бл проблеманы ылыми - теориялы трыда аз зерттелуі, малімге зыреттілігін ныайтуа ммкіндік берілмеуі бізді біліктілікті жетілдіру жйесінде малімні дістемелік шыармашылыын ксіби трыдан дамытуды теориялы негізін жасау міндетін ойды.
Білім беруді 2015 жыла дейін дамытуды тжырымдамасын дайындау барысында туындаан зырлы тсіл таырыбы бгінде барлы ылыми педагогикалы ортада талылануда.
азастанды ылымдар да лтты білім беру жйесін лемдік білім кеестігіне кіріктіру жне оамыд сраныстара жауап беру масаттарына сйкес білім берудегі зырлы лесіне зерттеулер жргізіп, оны мектеп трмысына енгізу ммкіндіктерін арастыруда.
зырлы трысынан йымдастыру педагогикалы білім беру мен білікті жетілдіру мазмнын жаарту ралы ана емес, оны азіргі талапа сай йымдастыруды ажетті механизм ретінде де арастыруа болады. зырлы трысынан йымдастыру білім беру мен білікті жетілдіру жмысына айтарлытай згеріс ендіріп, оан тжірибиелік – шыармашылы баыт береді.
Сонымен атар азір негізгі мселе «Баланы алай оыту керек?», «Ойлауа алай йрету керек?», «алай з міріні менеджері болуа йрету керек?» дегенге баытталып отыр. 12 жылды білім беруге кшуде мектеп алдына негізгі ш баыт басшылыа алынады: оушыны жеке абілетін, леуеттік ммкіндіктерін, ішкі ажеттіліктерді есепке ала отырып, жеке-даралы баытта оыту. Бл баыттарды жзеге асыру шін малім негізгі ш компонентпен таныс болуы тиіс. Олар: инвариантты компонент–мемлекетті базалы оу стандарты жйесіндегі талаптар мен мазмндара жауап беретіндей жалпы міндетті оу жоспарыны блімін мегеру; профильдік компонент–профильдік оу стандарты талаптарыны мазмнында крсетілгендей оу курстарыны тередігін, оылатын пндерді зара байланыстылыын мегеру; тлалы компонент–оушыларды зіндік зерттеушілік дадыларын алыптастыруа байланысты арнайы тадау курстарын, оу жоспарларын мегеру.
Тменгі дегей (бейімделу)-зыреттілік туралы тсініктері таяз, ксібилікке талпынысы жеткіліксіз, з бетімен ізденуге, білімін ктеруге ытиярсыз, дидактикалы біліктілігі, з ызметіні нтижелерін саралау, баа беру дегейі тмен, адамдармен тіл табысуа, білім, білік, дадыларды игеруге лыты емес.
Орта дегей (репродуктивтік)-ксіби зыреттілік жайлы білімдері, ызыушылытары бар, біра траты емес, ксіби зыретті малім болуды ажеттілігін сезінеді.
Жеткілікті дегей (эвристикалы)-ксіби зыреттілікке деген кзарасы жасы, дидактикалы біліктілігі біршама алыптасан, оытуды діс-тсілдерін, технологияларын олдануа, шыармашылыпен жмыс істеуге абілеті бар, біра траты олдануа машытанбаан, жмысында жоары нтижеге жету шін осымша материалдарды, апараттарды тауып, оларды іріктей алады.
Жоары дегей (креативтік) - ксіби зыреттілікке деген ызыушылыы траты, оны зіні ксіби іс-рекетіні мні деп есептейді, білім, білік пен дадыларды игеруге ызыушылытары жоары. Педагогикалы ызметте ксіби-дидактикалы зыреттілікті ажеттілігін саналы трде тсінеді. Проблеманы шешімін табу, апаратты, коммуникативтік зыреттіліктері алыптасан, сабатарды жобалай біледі, йымдастыра алады жне оытуды трлі діс-тсілдерін, технологияларын олданып ткізе алады, адамдармен тез тіл табысады, жымда, леуметтік ортада беделді.
Бгінгі кні лтты білім беру жйесіні алыптасу жадайындаы мектеп малімі ксіби ызметіні сапалы мазмнына ойылатын талаптармен танысып, маліміні здіксіз даму дерісіндегі леуметтік - мдени ортаны бадарлай білетін, баланы жеке тлалы дамуына баытталан білім беруді жзеге асыра алатын, оытуды мазмны мен дістерін, технологияларын, ралдары мен формаларын з бетінше ізденіспен саралап, шыармашылыпен пайдалана алатын педагог болу керек екенін здеріні міндеті ретінде тсінді.
Проблемаларды шешімін табу (зіндік менеджмент), апаратты, коммуникативтік зыреттіліктерді алыптасу жолдарын іздестірді.
Тжырымдар жасауа ммкіндік берді:
1. азіргі оам сранысыны талаптарына сай маліміні ксіби-дидактикалы зыреттілігін алыптастыру ажеттілігі елімізді лемдік білім беру кеістігіне енуге бет брып, соан сйкес білім беруді парадигмасыны згеруі жне бгінгі кнгі леуметтік-экономикалы жадайы мен болашаа арай станан баыты білім беру мекемелеріні жаа бадарын анытап, мамандарды зыреттілігін ктеруді талап етіп отырандыына байланысты болып отыр.
2. Маліміні ксіби-дидактикалы зыреттілігі - леуметтік сраныса сай зады былыс, йткені ттынушылар жоары дегейде сапалы білім беру мектептерін тадауа ммкіндік алады, малімдерді ксіби біліктілігі – сол мектепті бсекеге абілеттілігіні крсеткіші, тлектерді білім сапасында, трбиесінде, жаа апаратты технологияны мегеруінде, оларды бойынан пндік жне тйінді зыреттіліктерді крініс табуында бір мектеп пен екінші мектеп арасында бсекелестік болады.
3. Болаша малімдеріні ксіби-дидактикалы зыреттілігін алыптастыруды діснамалы негіздерін анытауда тлаа бадарлы, рекеттік, жйелілік, апаратты, мдениетнамалы жне зыреттілік тырлар басшылыа алынды. Тлаа бадарлы тыр студентті ксіби-дидактикалы зыреттілігі алыптасуында оларды з ісіні субъектісі ретінде сезінуіне, зіндік леуетін, сапаларын аша білуге жне дамытуа ыпал етеді. Іс-рекеттік тыр болаша малімні іскерлігіні, жасампаздыыны, айраткерлігіні алыптасуына трткі болады. Жйелілік тыр студентті білім мазмнын сапалы мегеруін, білім, білік, дады жне тжірибесін, тлалы даму дегейін сипаттайды жне з ісін жйелі де сапалы йымдастыра білуіне йретеді. Болаша маліміні ксіби-дидактикалы зыреттілігін алыптастыруда зыреттілік трыдан келу дайындыты мазмнын тадауа жне масатын белгілеуге, нтижелі білім беруде пндік жне тйінді зыреттіліктерді айындауа себеп болды. Мдениетнамалы тыр болаша малімні оаммен, адамдармен арым-атынастаы мдени атынастарды негізі ретінде оларды адамилы, ркениеттік сапаларын дамытуа ыпал етеді. Апаратты тыр азіргі заман талабына орай болаша малімні ксіби-дидактикалы зыреттілігін алыптастыруда апаратты сауаттылыын, апаратты телекоммуникативтік технологияларды олдана білу абілетін дамытуа себепші болады.
4. Болаша малімні ксіби-дидактикалы зыреттілігін алыптастыруды теориялы негізі бірттас педагогикалы деріс, оыту дерісіндегі пнаралы интеграция, зыреттілікті алыптастыру, инновациялы теорияларына сйенеді.
5. Малімдеріні ксіби-дидактикалы зыреттілігіні алыптасуы діснамалы, теориялы, дістемелік жне технологиялы компоненттерді бірлігінде жне лшемдер мен крсеткіштерді негізінде жасалан рылымды – мазмнды – дерістік модельге байланысты.
Заман талабына сай азастанды білім беру жйесіні ескі моделіне лкен згерістер енгізіледі деп ктілуде. Соны бірі ылыми жмыса жаадан кіріскен жас зерттеушілерді бойында проблеманы шешімін таба білу зыреттілігін алыптастыру. Жас зерттеушілер алдынада ізденуді діснамалы рылысын ру, тжірибелік деректерді тадау сияты ылыми жмысты зерттеу барысында, т.б. сратар туындайды. Мны брі зерттеу жмысыны сапасын тмендететін трлі ателіктерге рынбау шін ажет.
Бізді зерттеулер мндай ателіктер іздеу таырыптарыны ашылмауы; мысалдарды ыса беріліп, тбегейлі тсіндіріліп, ізденушіні ылыми ойын тсінбеуі; жаалы пен теория мніні ерекшеленбеуі; ылыми терменологияны саталмауы, малданан терминдерді орнына ауыз екі, трмысты лексиканы олдануы; жасалан жмысты берілуіндегі ылыми стильді бзылуы, кіріспе мен іздеу бліміні орытындысы мен негізігі блімні мазмнын бере алмауынан ылыми зерттеуді негізігі мніні крінуі ммкіндігіні жотыы; іздеу таырыбына млдем атысы жо дебиеттер мен маалаларды олдануы, еркірген дебиеттерді ате рі олданылатын лгілерді ауыти дайындалуы, стильдік, орфографиялы, синтаксистік ателерді кптігі; ізденушіні зерттеуіндегі сынан жаалыыны пайдалану дрежесін баалайтын рылы кей кезде жеке тланы даму серін анытауа ммкіндік бермеуі; зерттеу тапсырмаларыны тжірибе барысында толы клемде шешілмеуін крсетеді. ылыми зерттеу жмысыны орындалуы тлалы, интелектуалды, психологиялы, кш жігер ммкіндіктерімен жасалуымен сипатталады. Мндай ммкіндіктер жас зерттеушіні зыреттілік мазмнын райды. Зерттеушіні зыреттілігі жоарылаан сайын ылыми зерттеу жмысыны дегейі жоары болады.
«зыреттілік» анытамасы дебиетте білім мен ммкіндікті бірігуіні, зерттеу ебегіні нтижесіні, жеке тланы сапасын жалпы мдениет пен істі крделі мдени жиынты трлерін іске асыра алуын, адамны згелермен ажетті байланыс рып, оны сатай алуын, таы басаны білдіреді. Жас зерттеушілерді зыреттілгін нтижелі ылыми зерттеу ісін іскеасыру жне оны сапсына жауап беру жолындаы тланы психологиялы, теориялы, діснамалы, технологиялы дайындыыны бірігу баыты.
Білім беруді жаарту – немі ала арай мтылу мен дамыту рдісі, білім беруде кезе-кеземен тетін жне алынан нтижелерге сйкес тзетулер енгізіп, талданатын згерістер.
ХХІ асырдаы білім беру жйесі білім беру проблемаларын шешуді жаа баыттарын ажет етеді. Кннен кнге педагогтар ауымы здеріне ойылатын талап пен міндетті наты тсініп, оам ажеттілігінде жеке тлалы асиет танытуда. Егер парадигма білім, білік, трбиені алыптастыру болса, ал оыту арылы жеке тланы мдениетін, ылыми шыармашылдыын дамытуа, яни мектеп оушыларыны зін-зі трбиеленуіне келеді.
Малім з пні бойынша оушылара білім беріп оймайды, соан сйкес оушыны трбиелейді жне жеке басын алыптастырады. Бл малімні баланы жас, дара ерекшеліктерін білуді, оан сай рекетін йымдастыруды, оларды арым-атынасын, сенімін, кзарасын, танымын, белсенділігін дамыту дістемесін білуді ажет етеді. Олай болса, малім жас рпаты оыту мен трбиелеу ісінде ксіптік дегейі жне стазды шеберлігі жоары болу шін педагогикалы жне психологиялы арнайы зерттеулер негізінде айындалан педагог мамандыына тн іскерлік пен дадыларды мегеруі тиіс.
арым-атынас (коммуникативтік) біліктілігі–бл малімні педагогикалы процесті барысында адамдармен арым-атынас жасауа йренуі. арым-атынас тсілдері ол алдымен, сз сйлеу техникасы, имыл, бет былысын игере білуден басталады. Коммуникативтік іскерлікті трбиелеу шін адам е алдымен,баса адамды тсіне білуді, тани білу жне зін де таныта, тсіндіре білуге йренуі ажет. Екіншіден, зіні ой-пікірін, кіл-кйін, кзарасын, масатын, сйлескен, пікірлескен адама, жыма тсіндіре білуге жне тсіне білуге йренуі ажет. шіншіден, адамдармен арым-атынас барысында ажет болан жадайда, бет-брыс жасау сияты ммкіндіктерді басара білу, о шешімін таба білу. Осыларды нтижесінде малімге арым-атынас бейімділігі жне ептілігі бар адамдармен оай тіл табыса алатын, тез араласа алатын жеке басты асиеті алыптасады.
Коммуникация латын тілінен аударанда «орта ету, байланыстыру,араласу дегенді білдіреді. ХІХ асыр коммуникация техникалы маынада «байланыс орнындаєы жолдар, ралдар деп олданылды. ХХ . ол леуметтік маынаа ие болды. «арым-атынас ымы – алымдар коммуникация ымы екеуі бір маынаны білдірмей ме деп зерделеді. Оны шешуге екі трлі амал трысынан келді:
1-ші амал – мніне арай екі ымды теестіру. Л.С.Выготский, В.Н.Курбатов, А.А.Леонтьев т.б. кптеген энциклопедиялы сздіктерде «коммуникация ымы – хабарлау жолы, арым-атынас деп тсіндіріледі. Белгілі украинды маман Ю.Д.Пирлюкті пікірінше, этимологиялы жне семантикалы трыдан аланда бл екі ым те. Бастапы маынасына арай «оамдаы апаратты алмасу дегенді білдіреді. Шетелдік алымдар Т.Парсонс жне К.Черри де осы пікірді птайды. Т.Парасонсты пікірінше, коммуникавцияны адамдар арасындаєы арым-атынас, зара рекет деп тсінуге болады. К.Черииді пікірінше коммуникация сан алуынан байланыс жйесін пайдаланатын леуметтік арым-атынас, оны е маыздысы тіл жне сз дейді.
2-ші амал – «коммуникация жне «арым-атынас ымдарын бліп арастыру. Белгілі философ С.Каган коммуникация мен арым-атынасты басты екі атынасына арай айырмашылытары бар дейі. Біріншіден, арым-атынас практикалы та, материалды, рухани, апаратты жне практикалы-рухани сипата ие, коммуникация тек апаратты рдіс – белгілі бір апаратты тасымалдайтын дейді. Екіншіден, зара рекет жйесіне тсетін байланыстарды сипаты мен ерекшеленеді. Коммуникация субъекті-объектілік байланыс, субъект андайда бір апаратты береді (білім, идея, іскерлік хабарлама, млімет, нсау жне т.б), ал объект апаратты пассивті алушы (абылдаушы) ретінде болады.
азіргі тада оытушыны коммуникативтік икемділігін , бір-бірімен арым-атынаста тез рі шапша тіл табысу абілетін алыптастыру шін педагогикалы теория мен тжірибеде жоары оу орындарына баытталан диалогтік жне пікірталасты дістемелерді топтамасы олданылып келеді. Мндай дістемелер жастарды арым – атынас барыныдаы икемділігін крсете білуін жне з кзарасын длелдеп сратарды натылыпен жеткізе білу абілеттерін алыптастырады, сондытан коммуникативтік икемділікті дамыту педагогикалы тжірибе барысынды да , зара байланыс жйесінде де теориялы оытуды зара байланысыны мол болуы ажет.