Педагогты ксіби зіреттілігі ымына тсінік беріп, ксіби зіреттілік трлерін талдаыз.

зіреттілік – ызмет атарушыны жеке ммкіншілігі, оны квалификациясы (білімі мен тєжірибесі), шешім абылдай алуы немесе белгілі бір білім мен дадыларына сйкес шешім абылдауы.

Маманны ксіби зіреттілік мселесі крделі де кп ырлы. Бл ылыми педагогикада, психологияда, леуметтануда, кєсіби білім беруді теориясы мен дістерінде, акмеологияда, андрогикада, гуманитарлы ылымда р ырынан арастырылып жр. Мселе кешенді трде зерттелуде.

зіреттілік – жеке тланы теориялы білімі мен практикалы тєжірибесін белгілі бір міндеттерді орындауа даярлыы мен абілеті. Ол жансыз жаттанды білім трінде емес жеке тланы таныма, ойлауа атысын жне рекетке, белгілі мселелерді сынып, шешім жасауа, оны барысы мен нтижелерін талдауа, дайы трде тымды тзетулер енгізіп отыруа деген икемділігіні белсенділігінен крінеді.

Н.С.Розов зіреттілікті екі жаы болатынын анытайды да, бірінші жаты танымды жєне практикалы жањалы енгізуді (инновация) ассимиляциялау ммкіндігімен, екінші жаты – білім беру жйелеріні р трі, тип, профилі сатыларына ойылатын білім талаптарын анытау ммкіндігімен байланыстырады.

Н.С.Розовтыњ пікірінше, зіреттілікті мынадай ырлары бар:

— мндік аспект, нерлым жалпы мдени контекстегі ахуалды жете тсінуді бара-барлыын крсетеді. Бл контексті аяына осы сияты ахуалды баалау, ыну мен оан деген арым-атынас кіреді;

— проблемалы-практикалы аспект, бл осы бір жадайда ахуалды айындай білуді масат, міндет, нормаларды ала ою мен орындау тиімділігіні бара-барлыын сипаттайды;

— коммуникативті аспект, бл – осы тріздес ахуалдаы атысымны жєне адамны осындай жадайда атысын жєне зара ыпал жасауа тиісті мєдени лгісі, дегейіні бара-барлыын амтамасыз етеді.

зіреттілікті оны жалпы мєдени жєне ксіби кріністерін сипаттау шін былайша аспектілерге блу жасанды екенін круге болады.

азіргі оамды згерістерді арындылыы жаа сипаттаы мамандарды ажет етіп отыр. Ондай мамандар дйім згеріп отыратын леуметтік-экономикалы рдістерді талдай білуге, нарыты бсеке жадайына сай шешімдер абылдап, жзеге асыра білуге, ндіріс пен жеке адам арасындаы ыпалдастыты ізгілікке баытын стереотиптендіруден арылта білуге тиіс. Осы жадайлара байланысты жоары оу орныны е бір маызды міндеті ксіби жаынан білімдар да зіретті маман даярлау болып отыр.

Педагогты ксіби зіреттілігі туралы айтса, педагогикалы міндеттерді з бетімен тиімді малімні, педагог-психологты, тєрбиешіні тлалы шеше алу ммкіндіктерін сз етеміз.

Ксіби зыреттілік термині кне заманнан бері олданылып, р кезеде оныњ мазмны толытырылып отыран.

Осындай шарытап даму кезедері Платонны сатылап оытуды жоары оу трлері жне барлы жалпы білімні йлесімдік базасында ксіпке оытудаы жоары білім туралы Аристотельді идеялары, ХVІІІ-ХІХ асырда зайырлы ксіби білім беруді тымды жолдарын йымдастыру туралы ойлар. Содан бері жоары оу орындарында ксіпке оытуа ерекше кіл блініп жне соны арасында азіргі жоары оу орындарында кп дегейлі жоары білім беруде ксіби зіреттілікті алыптастыру рдісі жаласуда.

Жоары білімді маманны ксіби зіреттілігі сол маманны жеке тла ретіндегі асиеттеріні жєне ішкі психикалы жадайларыны крделі жйесі, оны ксіби ызметі мен абілетін іске асыру дайындыына, былайша айтќанда, іскерлігі мен ммкіндігіне сай жмыс істеу ажеттілігінен келіп шыады.

зіреттілікті сипаты андай?

Кейбір сздіктерде зіреттілікке белгілі бір зат, былыс жнінде пайымдауа, салматы да беделді пікір айтуа ммкіндік беретін білімді игеру ретінде тсіндірме берілген. Ал, зіреттілік дербес жєне жауапкершілікпен рекет етуге, белгілі бір жмысты орындауа абілеттілік пен икемділікті мегеруге жол ашатын психологиялы ахуал, психологиялы сапаны осылымы ретінде белгіленіп жр. зіретті болу мен зіретсіз болуды себебі бірдей. Ол адамны жеке тла ретіндегі ахуал, эмоциялы тратылыы мен айнымалылыы, денсаулыты жасы-жамандыы т.б. осыларды болу-болмау себептерін анытау шін зіреттілікті саралап, ксіби психологты атысуыныњ маызы зор (Кесте 2).

зіреттілікті бар-жоын адам ебегіні нтижесімен арап, пайымдау ажет. Кез келген ызметкер з рекетімен ксіби іс-рекетті тпкі нтижесіне сай талаптара жауап беретін жмыстарды орындаса ана ксіби зіреті саналады. Жеткен нтиже емес, белгілі бір жетістікке жету шін тырысуды зіреттілікке телуге болмайды. зіреттілікті адамны білімдарлыымен жапсарлатуа болмайды. йткені, жрт айтандай: «… зіретсіздік оу орныны шаыраында шайалып тр». зіреттілікті адамдарды белгілі бір мєселені шешу абілетімен шатастыруа болмайды. Бл мєселені мен шеше аламын, біра мені зырыма жатпайды немесе бл мені зырымда, біра, білімдарлыым жетпейді т.б. пікірлер айтылды.

рбір ызметкер з орнындаы зіреттілігіні межесін ана емес, дєрежесін де білсе тар еді. Ксіби зіреттілікті трлерін ажыратуы міндет болып саналады. Атап айтар болса:

— арнайы зіреттілік — зіні ксіби іс-рекетін жеткілікті дєрежеде мегеру, зіні ксіби алыптасуын жобалай білу;

— леуметтік зіреттілік – бірлесе, ксіби іс-рекетті атаруды, ынтыматасуды, сондай-а, осы ксіпке арасты атысымды мегеру, зіні ксіби ебегіні нтижелері шін леуметтік жауапкершілік;

— жеке тла зіреттілігі — зін крсете білу мен алыптастыру амалдарын, жеке тласыны ксіби арсы тру рамдарын игеру;

— дара зіреттілік — зіні абілеттілігін асыру жне ксіп аясында з даралыын алыптастыруа абілеттілік, ксіби трыдан артаюа бой бермеу.

азастан Республикасыны «Білім туралы» За

ында білім беру тєрбие мен оытуды здіксіз рдісі, ал, оны негізгі масаты жоары дегейдегі адамгершілік, мдени даму жєне оам мшелеріні ксіби зырлыы деп атап крсетілген.

(1кесте)

Траты ксіби мотивация

Ксіби айнымалы мотивация

— з ксібіне адалдыын сатауа тырысу; — мендік тжырымны жаымдылыы, зіндік баамдылы; — баса кше алу абілеті, мбебапты; — шыармашылы бадар, жаа шін ескіден бас тарта білу; — саналы трде рухани баюды кздеу, кєсіп арќылы зін-зі дамыту; — ксіп арылы шыармашылыты байыту; — жаымды эмоциялы кйді басымдыы; — ксіби ебектегі даралы; — ксіби ебекке анааттану; — ксіби зіндік сана ттастыындаы з ксібіні профессиограммасын білу; — ксіптік трыдан зін-зі тану; — масатты ойлау мен бгеттерге арсы тра білу, рекет етуді тратылыы; — зіне-зі жоба жасау; — ксіби жаынан машытану.

— ксіби мінез-лы себептеріні болмауы; — консервативті бадар, жаалы енгізуге арсылы, — ебедейсіздік, згеруге деген ділетсіздік; — ойлану дістеріні шыармашылы дістерден басым болуы; — зіреттілікті белгілі бір дегейге жетіп тотауы, ксіби трыдан суді тотауы; — жаымсыз эмоциялы кйді басым болуы; — анааттанбау мен зін толы баалы санауы; — ттаса келіп тратанан ксіби менні болмауы; — ксіби суді кездейсо серге туелділігі; — ксіби жаынан машытану йренуді аздыы, ксіби тйытылы; — ксіби ызметті мотивациялы имылды йлеспеуі.

 

зіреттілікті аталан трлері бір адамны бойынан табыла бермеуі ммкін. Адам з мамандыы аясында ана жетік болуы, біра арым-атынас жасау жнін білмеуі, зін дамыту жолындаы міндетті жзеге асыра алмауы ммкін. Осыан орай, оны маманды жаынан жоары зіреттілігін, ал, леуметтік жєне тлалы жаынан зіреттілікті лсіз, тмен екенін пайымдауа болады. Адама ксібінен тысары жерде ажетті зіреттілікті кейбір жалпы трлері айындалан. Блар кейбір зекті ксіби маызды сапалар мен ксіби мінез-лы типтері, кптеген ксіп трлері айындалан, мнін жоалтпайды. Жоарыда сипатталан зіреттілікті р тріне ксіпаралы жалпы компоненттерді мынадай трлерін енгізуге болады:

— мамандыа зіреттілік — ндіріс процесін жоспарлауа абілеттілік, компьютермен, оргтехникамен жмыс істей білу, техникалы жаттамаларды оу, жеке тла зіреттіліктері, зіні ебегін жоспарлауа, баылауа жєне реттеуге абілеттілік, з бетімен шешім абылдауа, йреншікті емес шешім табуа абілеті, дара зіреттілік, жетістік мотивациясы т.б.

Жалпы аланда, жетекшіні ксіби-дістемелік бірлестігі негізінен теориялы жєне практикалы мєселелермен айналысады. Бірлестік маслихатында трбие процесін басару жєне оны кешенді жргізу, жеке адамды жымда трбиелеу, трбие процесін балаларды шыармашылыын дамыту т.б. мєселелерді талылайды. Оларды оу-тєрбие процесінде іске асыруды тсілдерін іздестіреді. Жеке тла зіреттілігі — зіні ебегін жоспарлауа, реттеуге барынша еркін ыты болуы шарт. Іс-рекет іс жзіндегі объектілерді баамдауа, жобалауда жне растыруда кєсіптік педагогикалы білімді алыптастыруымыз ажет.

Ксіп – адамны дене жне рухани кшіні шектеулі ана саласы, ебек іс-рекетіні белгілі бір трі.

Маманды – берілген ксіпті бір трі.

Мысалы, ксіп – малім, маманды – физика пніні малімі.

азір ылыми тілде малім жєне педагог деген екі ым бар. Соы кезде педагог кеірек ым деп жр.

Профессограмма – малімні, оытушыны, сынып жетекшісіні, педагогты идеалды лгісі, эталоны, моделі. Жіктеу:

Педагог-психологты атаратын ызметін жіктеу:

— апаратты (апарат беру);

— дамытушылы (ойлауы, елестетуі, тілді дамыту);

— мобилдік (мобилизационная) (істі, тапсырманы, жаттыуды орындалуын адаалау);

— алыптастырушылы (сабаты, сыныптан тыс іс-рекетті, ртрлі дегейдегі тапсырмалар, з бетімен жмыс, т.б.);

— коммуникативті (ата-аналармен, баса малімдермен, кімшілікпен, психологтармен, валеологтармен арым-атынас);

— йымдастырушылы (оытушыларды, баса малімдерді, ата-аналарды, зін, сабаты, сыныптан тыс жмыстарды йымдастырады);

— зерттеушілік (жеке тла ретінде зерттеу);

Сынып жетекшісі, трбиешілерді атаратын ызметтері:

— йымдастырушылы (сынып сааттарын, сауалнамалар, экскурсия, т.б. йымдастыру);

— трбиелілік (оушыларды абілеттерін кез келген діспен тєрбиелеу, алыптастыру, дамыту);

— ынталандыру (балаларды іс-рекетін ынталандыру);

— коррекциялау (айта тзету);

— диагностикалау (болжамды зерттеулер жргізу)

— психопрофилактика (психологиялы кеестер беру, жеке жмыс жасау)

Педагогикалы арым-атынасты мні мен ерекшеліктерін А.А.Бодалева, А.А.Леонтьева, Н.В.Кузьмина, В.А.Кан-Калик, Я.Л.Коломинский, А.А.Реан, т.б. педагогтар мен психологтар з ебегінде арастыран.

Педагогикалы арым-атынас – арым-атынасты ерекше трі, «ксіби категориясы» болып табылады. Ол рашан білім беруші, дамытушы жне трбиелеуші ызмет атарады. Педагогикалы іс-рекет – динамикалы іс-рекет: трбиеленушілерді жасына арай рі педагогты, рі балаларды арым-атынас кзарасы, позициясы згеріп отырады.

Кан-Каликбылай дейді: «Педагогикалы арым-атынас – трбиелеу, оытуды масаты мен міндетін жзеге асыруды амтамасыз ететін жне педагог пен оушыны зара серін айындайтын дістер мен ралдарды жиынтыы».

В.А.Кан-Калик зіні жне басаларды педагогикалы тжірибелеріне сйене отырып, малім мен оушы, малім мен сынып арасындаы атынастарында кездесетін иындытарды себебі, малімні педагогикалы атынасты егжей-тегжейін лі де бойына сіірмегені жайлы сз етеді. Малімге коммуникативті іскерлікті мегеріп, оны оу жне тєрбие рдісінде олдануы ажет екені айтылады.

В.А.Кан-Каликті пікірі бойынша, педагог зіні іс-рекетімен, жріс-трысы, сйлеуі арылы трбиеленушілерге лгі болуы керек. Малімге коммуникативті іскерлікті баяны малім сзіні натылыы, тсініктілігі, кілге жаымды ні, дауыс ыраы, сздеріні анытылыы, мейірімділігі мен тартымдылыы, міне, осыны барлыы стазды оушыа деген серін жоарылатады.

Г.И.Щукинаны пікірібонша: рым-тынас оушыларды танымды ызыушылыын алыптастыру мен бекітуіне маызды сер етеді. Тєрбиеленушіге сенім арту, оныњ танымды ізденуіне олдау жасау, т.б. ызыушылытарын тудырады, ынталандырады.

Біратар алымдарды айтуынша, педагогтар практика жзінде кз жеткізгендері – арым-атынас стті орта туызады, тлааралы арым-атынас мєдениетін трбиелейді, рі педагога, рі тєрбиеленушіге зін-зі алыптастыруына ммкіндік береді.