Оу жымындаы тлааралы атынастарды диагностикасын зерттеу дістемесі

Оу жымындаы тлааралы атынастарды диагностикасын зерттеу дістемесі
Тлааралы диагностиканы негізгі дісіне социометрия жатады. «Социометрия» ымы латын тілінен аударанда жолдас, ріптес, сыбайлас дегенді білдіреді. Социометрияны негізін салан американ леуметтік психологы жне психиатр Дж.Морено. Ол діс шетелде Мореноны «Кто выживает» деген ебегінен кейін 30-жылдардан бастап таралады. Социометрия — топтаы тлалар арасындаы атынастарды санды, графикалы, рылымын айыдауа ммкіндік беретін діс. Жлдыздар мен кшбасшыларды анытауда нату мен натпауды санды лшемдеріне кп кіл блінеді. Социометрия ымы XIX . леуметтік рдістерді зерттеуде математикалы дістерді олдануа байланысты пайда болды. Социометриялы зерттеуді ерекше дістік техникасыны негізін алаушы - Джекоб Морено. Социометрия социометриялы тесттен, аутосоциометриядан, ретроспективті социометриядан жне т.б. дістерден трады. Топ мшелеріні социометриялы мртебесін о жне брыс тадауды есептеу арылы алуа болады. Бл з кезегінде топты социограммасы мен социоматрицасын жасауа ммкіндік береді. Социометрия топ ішіндегі атынастар задарын алыптастыруа ммкіндік тудырды. Социометриялы срауды негізіне: Сен кіммен бір партада отыры келеді? Кіммен бірге демалы келеді?; Кіммен ірге жмыс жасаы келеді? деген сратарды алуа болады.

Билет

1.А.Бодолев,В.В.Столин бойынша психодиагностикалы дістер топтамасы:

А. А. Бодалев, В. В. Столин бойынша психодиагностика- лы дістер топтамасы: 1. дістемелік сипаты бойынша: - Объективті тесттер (дрыс жауапты болуы ммкін, яни тап- сырма дрыс орындалуы тиіс) - Стандартты тестер. - Сранамалы ашы тесттер. - Шкалалы-техникалы тесттер (Ч. Осгудты семантикалы дифференциалды тесті). Субъективті тестер: жеке-бадарлы техникалы, сюжетті – рлдік ойындар. - Проективті дістемелер; - Диалогты техникалар (сбаттар, диалогты ойындар) 2. Психодиагностика процедурасыны жзеге асуы жне оны нтижеге тигізетін сері: объективті жне диалогты болып блінеді. Ал енді дістер топтамасына тоталайы: 1) дістерді нтижелерін деу – суреттер мен бейнелер негізінде зерттеу. Бан ТАТ, САТ, Розенцвейгті фрустрациялы тесті, Жиля тесті, Сонди тесті жатады. 2) Г. Роршах тесті . 3) Конструктивтік діс. 4) Шыармашылы діс. Психологияда психиканы зерттеу объективті аида болып табы- лады. Бл аида кез келген психикалы былыстысол кйінде зерт- теу ажеттілігін білдіреді. Объективті аида адамны психикалы ерекшеліктері жайлы, оны наты істері мен ылытарына арай, дрыс пікірге келуге болатын адамды ызмет процесі барысын- да зерттеуді талап етеді. Бл принципті басшылыа ала отырып, психикалы былыстарды белгілі бір адама нерлым тн, сондай- а тн емес жадайларда зерттеу ажет. Объективті принцип жиналан материалдарды деуде де крініс табуы ммкін. Алынан фактілерді барлыы, оны ішінде бір-біріне арама-айшылы жан-жаты талдауа тсуі керек. арама-айшы фактілерге ерекше назар аударан жн. Психологиялы зерттеулерді руды таы бір маыздылыы, психикалы былыстарды даму барысында зерттеу принципі болып табылады. Егер объективті дние дайы озалыста жне згерісте болса, онда осыан орай, оны бейнелендіруді озалыссыз, згеріссіз болуы ммкін емес. Психикалы былыстарды оларды даму барысында зерттеу адам бойында алыптасан психикалы асиеттерді ана емес, сонымен атар жаа пайда болып келе жатан психикалы ерекшеліктерді зерттеуді, сіресе, оушы психикасын баылауды маызы зор.

2.Бастауыш сынып малімдеріні жмысында мониторинг нтижелерін пайдалануы:

Білім беру сапасын басаруды оу рдісіндегі негізгі тетіктері: баылау, талдау, баалау, бадарлау жне нтижелерді динамикалы рдістерін салыстыру болып табылады. Бл рдісте оу - трбие сапасына жасалатын жйелі баалауды бірден - бір кзі – мониторинг. Мониторинг дегеніміз белгілі бір нрсені жай - кйін баылау, баалау, талдау жне болжау жйесі, белгілі параметрлерді анытаудаы баылау ралы. Мониторинг ішінде басаруды зіндік ызметі, педагогикалы іс - рекет барысындаы баалау жргізіледі. Педагогикалы мониторинг педагогикалы жйені дамуын болжау, сонымен атар оны жадайын здіксіз баылауын амтамасыз етуді крсетеді.

Мониторинг дегеніміз – «малім-оушы» жйесінде оушыларды дамытуда, оыту мен трбиелеуде сапалы нтижеге жету шін жргізілетін жйелі трдегі здіксіз баылау рекеті, басаша айтанда, мониторинг- оушы мен малім іс-рекетіні нтижесін талдау мен мектепті даму болашаын болжауды динамикалы жйесі .

Мониторинг не шін ажет?

Мониторингті мні р тосанны не р тарауды соында шыан графиктен осы тстаы алан білімні кем тстары, жетістіктері айын крініп трады. Даму мониторингіне арап білім дегейін оушы зі баылап отырады. Баалаудаы ділетсіздік мселесі шешіледі.

Мониторингті трлері те кп:

ткізу жиілігі бойынша( бір рет, мерзімді, жйелі);

йымдастыру формалары бойынша( жеке, топты, фронтальді);

арым- атынас формалары бойынша ( сырттай байау, бірін- бірі баылау, зіндік талдау);оыту кезедері бойынша ( кіріспе, аралы, орытынды).

Мониторингіні ерекшеліктері:

1. Оушыны белгілі бір таырыпты тмендеу мегергені, аздау аланын байап, білімдегі олылытарды жою масатында тапсырмалар жйесі сынылады.

2. Шкірт з кемшілігін байайды, з атарласынан алмау шін не істеу керектігін аарады.

3. з зейінін трбиелейді.

4. Білім жйелігі мен тізбекті байайды.

5. Ойланып оуа дадыланады.

Білімділік мониторинг кп дегейлі жйе..

1 - дегей (жеке, дара жне дербес) оны малім жзеге асырады.

2 - дегей – мектепішілік. Мнда оушы біліміні дамуын мекемені кімшілігі жзеге асырады. Сыныптарды даму динамикасы баыланады. Тосан, жартыжылды, жыл бойында аныталан критерий бойынша баылау жргізіледі.

Мониторингтік зерттеуді дісі:уелі зерттеуге баытталан оу пндері тадап алынып, мониторингті жргізу мерзімі аныталады. Оушылара берілетін тесттер мен баылау ималары мектепті дістемелік бірлестік жетекшісімен бірлесіп тадап алынады. Бл жмысты жргізу кестесі алдын ала ілінеді.

Зерттеуді масаттарына байланысты мониторингті жетістікке жеткізетін оу-трбие рдісі мен рылымны нтижесін анытау баытын е маызды деп айтуа болады.

Диагностика кмегімен оушыларды білім дегейі аныталады, білім беру нтижелеріні жетістігі орытындыланады, білім беру рдісіні кезедері жоспарланады.

Мониторинг арылы бірыай педагогикалы талаптарды орындалуын, малімні іс-рекетін зерттеу лкен нтиже береді.

Сондай-а, мониторинг нтижесінде оу жне оыту, білімді игеру дрежесі, оушыны танымды ызыуын, нашар лгірімні дидактикалы себептерін анытау ммкіндіктерін адаалауа болады.

Білім беру рдісін руда педагогикалы мониторинг апаратты, озаушы жне ынталандырушы, алыптастырушы, тзеушілік ызметтер атарады. Енді соны райсысына тоталайы.

Мониторингті алыптастырушы ызметіні нтижесінде оушыны «дамуа жаын аймаына» ыпал ете отырып оушы тласыны лсіз жне кшті жатарын анытайды . рбір оушыа озау салу рекетіні дістері мен тсілдерін жеке талдауа, оушыны педагог назарынан тсіп алу ммкіндігін шыарып тастауа кмектеседі.

Оу рдісінде болжанбаан, кездейсо нтижелерді табу жне белгілеу, оушыларды жат рекеттеріне серді кшейту жнінде шара абылдау мониторингті тзетушілік ызметі арылы жзеге асады.

Алашы кезеде мониторингті масаты мен міндеттерін анытаудан бастаймыз.

Келесі кезектегі кезе негізгі крсеткіштер мен критерийлерін анытау, диагностика дістерін тадаумен жаласады.

Диагностика дістерін дстрлі (тестілер, сауалнамалар, сратар, баылау жмысы, диктант, т.б.) жне дстрлі емес дістер (баылау, пікірлесу, т.б.) деп блуге болады. Педагогикалы мониторингті екінші талдау – диагностикалы кезеінде апараттар жиналып, мліметтер санды жне сапалы деуден ткізіледі. деу кезінде алынан нтижелерді салыстыру барысында педагогикалы диагноз ою, себеп-салдара туелділікті длелдеу жне талдау жзеге асырылады.

Алдаы негізгі ой - масатты, даму ммкіндіктерін болжай отырып жоспар жасау, болжау кезеіні рекеті болып табылады.

рекеттік-технологиялы кезеінде педагогикалы рдісті тзету іске асырылып, баланы дамуын тежейтін немесе оны ынтасын лсірететін себептерді жне кемшіліктерді жою ажет.

Аралы-диагностикалы кезеде нормативті крсеткіштермен салыстыру жне логикалы талдауа негізделген нормативті крсеткіштерден ауыту себептері аныталып, тзету-даму жмыстарыны стратегиясы жасалады.

Соы орытынды – диагностикалы (аятаушы) кезеінде мониторинг нысаны жадайына баа беріліп, алынан нтиже алашысымен салыстырылады. Мониторингтен алынан масат жне міндеттер сйкестігі, логикалы талдауа негізделіп жргізілген жмыс нтижесі аныталады.

Малім з масатына жеткен, жетпегеніне кзін жеткізетін тек сенімді дісі бар болса ана зіні дістеріні дрыстыына, з ебегіні нтижелігіне сенімді бола алады, ал керісінше жадайда з жмысын жндеуді ажет ететін аны млімет ала алмайды.

Сыныпты білімді игеру дрежесі арнайы технологиялы карталара толтырылады. Мониторинг орытындысы бойынша малімдерге осы элементтер негізінде оушыларды білім, дады, іскерлігіндегі кемшіліктерді тзеуге уаыт беріледі.

Білім сапасы кп айтылып жрген шата оу-трбие рдісіні р трлі ырларын талдауда мониторингтік зерттеу жасы рал болып табылады. Мониторингтік зерттеу нтижесінде ткен оу жылындаы оу-трбие рдісі туралы дл, діл, тез апарат аламыз. Ол апарат оушыларды оу рекеті мен малімдерді іс-рекетіне тзету жргізу жайлы уатылы басарушылы шешім абылдауа ммкіндік береді.

Мониторингтік зерттеу жргізуге педагогтер мен мектеп кімшілігіні атысуы дидактикалы ралдарды жаарту нтижесі жне сапасы жнінде дрыс апаратпен амтамасыз етеді, теорияны мектеп мірімен толы байланысын жзеге асыруа ммкіндік береді. Зерттеу нысандары мен істі атару тртібін анытауа жол ашады. Мониторингті нтижесі малімдерді аттестаттауда, сабаа атысу кезінде, малімні іс-рекетін жне оушыларды білім, білік, дадыларын тзетуде ажет.

орыта айтанда,бастауыш мектептегі білім беру оу жетістіктерін баалау жне мониторинг жасау – стаз шеберлігін шыдау жне оушы мен малім біліктілігін арттыру деген сз. Жетістікке кеткізетін бірден-бір жол – ізденіс, талапты ебек екенін уаыт длелдеді. Олай болса, бастауыш мектепте оу жетістіктерді баалау, педагогикалы мониторинг жргізу арылы жеткен жемісті жолдар жаласын табатынына сенімдіміз.

3.Психодиагностиканы даму тарихына сипаттама:

Психодиагностиканы ылым ретінде алыптасуын крнекті алым С. М. Жаыповты зерттеулерінде арастырылан лемдік психологияны даму тарихыны екі кезеімен бліп талдауа бо- лады. Бірінші кезе, баса ылымдар аясында психология іліміні бізді дуірімізге дейінгі IV-V .. - XIX -ды 60-шыжылдарыалыптасуы. Бл шамамен 2400 жылдай уаыта созылды. Философиялы ілім тарихындаы Аристотель зерттеулері психология баытын да (348- 322) кеінен амтыды.

Аристотель зіні «Жан туралы трактатында» жан тнні мір сруіні формасы екендігін, мны зі ес, иял, ойлау, эмоция, секілді процестерге блінетіндігінін айтса, келесі грек ламасы Де- мокрит (460-370) жанды затты атомдары секілді сіп, шіп отыра- тын лкен озалыста болатын асиет деп тсіндіреді.Ежелгі Грек философтары психиканы тсіндіру амалын отпен немесе бумен салыстырудан іздеді. Мысалы, Гераклитті тсіндіруі бойынша барлы лем оттан пайда болады, «жан» ылалдан буланып шыады, мнда жанны ра буы оны даналылыын амтамасыз етеді. Ал ылалдылы жанды ауырлатып, оны мерт болуы сйыа айналдырады деп есептеді. Ал француз алымы Рене Декарт, (1596-1650) жануар сырты ортаны серіне рефлекс (жйке жйесіні ызметі) арылы енеді десе, ал Бендикт Спиноза (1632-1667) адамны еркі мен эмоциясы 12 (аффект, марлы жне т.б.) дене ызметімен тыыз байланыста болатындыы жайлы тере тйін айтан.Шыыс лемінде жан туралы ылыми пікірлерді лы ламалар бу Нсір л-Фараби (870-950) мен бу ли ибн Сина (980-1037). Ж. Баласан, л-азали, Ибн Рашид, Ита Баджа, т.б. остаан.Екінші кезе, психология з алдына дербес ылым ретінде XIX асырды 60-шы жылдарынан азіргі кезеге дейін алыптасады. 1870 жылы неміс алымы Вильгельм Вундт (1832-1920) Лейп- циг аласында тыш лаборатория йымдастырып, психикалы былыстарды арнаулы рал-жабдытар мен аспаптарды кмегімен зерттеуге болатындыын длелдеп, мны дербес эксперименттік (тжірибелік) ылым болуына жол ашты.

XIX асырды аяы XX асырды басында ататы пси- холог Г. Эббингауз психология тарихына ысаша жне наты анытама берген: Бірінші кезеде – психология жан туралы ылым, екінші кезеде сана туралы ылым, шінші кезеде – мінез- лы туралы ылым, тртінші кезеде – психика туралы ылым болып алыптасады.Осы заманы психодиагностиканы тарихы XIX асырды I ширегінен басталады, яни алашы кезеде психологиялы білімдер клиникалы негізде алыптасты. Бл кезе дрігерлерді адамдар туралы эмпирикалы психологияны білім негізінде ай- нала бастауына негізделеді. Дрігер психиаторлар Европа клини- каларында жеке адама жйелі баылау жргізе бастады жне з баылауларын орытындылап, оны жан-жаты талдауларын жа- сады. Психодиагностиканы баылау жргізу жаттары туралы дісі осы кезедерде пайда болды. Психодиагностиканы санды дісіні рылу бастамасын XIX асырды II ширегінен санауа болады. Сол кезде крнекті неміс психологы Вильгельм Вундты басшылыымен лемде бірінші эксперименталды лаборато- рия рылды. Онда психологиялы зерттеуді наты йымдастыру масатында техникалы жабдытар мен ралдар олданыла ба- стады. Бл кезеде физикалы жне психикалы былыстар арасындаы санды байланыс крсетіліп, амалдарды руды кздеген психофизиологиялы заны ашылуына негізделді.

Негізгі психологиялы процестерге, асиеттерге жне адамны кйіне жа- насатын психодиагностиканы азіргі дістеріні алыптаса бастау кезеін XIX асырды аяы XX асырды басы деп арастырамыз.

Осы кезеде психологиялы былыстарды санды психодиаг- ностикасы шін арнайы амалдар рыла бастады. Мысалы, талдау факторы – алаш ретжеке тланы кескін психодиагностикасы шін жне интеллектуалды даму дегейі шін олданылады. Алаш рет арнайы психометриялы мекеме Англияда Гальтонны кмегімен рылды. Осы психометриялы эксперимент он мыа жуы адама жасалды. Психология тарихында Гальтон жргізген психологиялы дістемелерді делуінде статистикалы дісті олдану сынылса, Пирсонны дисперсиялы талдауы, Спирменні интеллектіні шынайы трде лшеуге баытталан дістемелері міршедігін длелдей бастады. Ал Айзенк жне Кэттел жеке тла интеллектісін зерттеу тестерін деуде факторлы талдауды олдана бастады. Француз алымы 1905-1907 жылдары Альфред Бине кейінірек фран- цуз алымы Симон бл тесттерді жетілдіріп, психология тарихына Бине-Симон тесті атауымен енгізді. XX асырды 20 жылдарында жаа баыт интеллектілік жне жеке тланы тестілеу пайда болды. Психдиагностика тарихындаы тестті дамуына ерекше лес осан американ психологы Джеймс Маккин Кэттелді «аыл-ой тесті» атты ебегі болды. «Аыл-ой тесті» термині 1890 ж. Дж. Кэт- тел мааласында алаш рет олданыса ие болды. Онда жыл сай- ын колледж студенттеріні интеллектуалды дегейін анытауа арналан тест трлері берілді.Психодиагностика тарихында Торндайкты ассоциация ымына жан-жаты сипаттама беруде жануарлара жргізген тжірибесі ерекше орын алды. Кру, ате жне кездейсо жетістік формула- сын зерттеп, ол жануарлар мен адамдар мінезіні бітістері шін ерекшеліктері бірдей болады деген тжырым жасады.

Билет

1.Психодиагностикалы зерттеулерді Ресейде дамуы:

Ресей психологиясы саласында арастырылан зекті проб- леманы бірі даралылы болды. Орыс психологы А. Ф. Лазурскийді зерттеулері даралы айырмашылытарды теориялы негізіне мінез жне темпераментті адамны жалпы даралы сипаты ретінде зерттеуді сынды. А. Ф. Лазурский адам мірі мен тжірибесіне жоспарлы трде араласуа болатын табии экспериментті жатады. Оны тжірибесінде жекелеген психикалы процестер ана емес, психикалы функциялар жне тла толыымен зерттелді. А. Ф. Лазурский тла асиеттерін тсіндіруде психоморфологиялы орнына нейродинамикалыты ойды. «Жалпы жне экспериментал- ды психология» атты дріс курсында психикалы шындыты екі аймаы жайлы идеясын сынды, яни, эндопсихика жне экзопсихика. А. Ф. Лазурскийді пікірінше, темперамент жне мінез эндопсихика- ны, яни тланы тума асиетін райды. Экзопсихикалы тланы оршаан мірге арым-атынас жйесін білдіреді. Осы негізде оны тланы топтастыру жйесі рылды. С. Л. Рубинштейн даралылыты комплексті трде, яни психикалы асиеттер мен процестерді зара рекеттесу барысында арастыруды сынды. Л. С. Рубинштейн кзарасы Б. Г. Ананьев ебегінде арастырылды. Ол даралыты ашы жне жабы трде арастыруды сынды. «Егер тла – адам асиеттері рылымыны «шыы» болса, ал даралы – тла мен іс-рекет субъектісіні «тиыы» деп крсетті». Б. Г. Ананьев 1968 жылы комплекстізерттеужолын сынды. Оны пікірінше, даралылы крделі (ол кп баспалдаты, кп дегейлі) рылыма ие: І-ші дегейдегі индивидті ерекшеліктері: - жыныс, жас конституциясы, нейродинамикалы асиеттер; - психофизиологиялыасиеттержнеорганикалыажеттіліктер; - нышан жне темперамент ІІ-ші дегей іс-рекет субъектісі: - когнитивті сипаттар, коммуникативтік асиеттер, ебекке абілеттілік; - абілеттер. ІІ-ші дегейдегі тлалы крсеткіштер: - статус, леуметтік рл, ндылытар рылымы; - жріс-трыс мотивациясы; - мінез жне бейімділік. А. Н. Леонтьевті ойынша, индивид (организм) – бл генотиптік пайда болу, филогенетикалы жне онтогенетикалы дамуды німі, адамны биологиялы йымдасуы. А. Н. Леонтьев тжырымы бойынша, тланы даралы ерекшеліктері оамды негізінде ту- ындайды. В. С. Мерлинні пікірінше, даралы – бл материяны барлы дегейлеріні иерархиялы реттескен асиеттер жйесі, яни физикалы, биохимиялы, физиологиялы, нейродинамикалы, психодинамикалы тлалы жне т.б. асиеттер.

азіргі кезде Ресейде жне шетелдерде даралыты зерттеуді бірнеше орталытары бар. Пятигорск психологиялы мектебінде В. В. Белоусты басшылыымен даралыты полиморфты мселесі зерттеледі. Онда азіргі кезеде даралыты интегралдылыыжайлы теориялар арынды дамуда. Пермь аласындаы ылыми орталы даралыты зерттеуді негізгі орны болып табылады. Орталыты негізін салушы профессор В. С. Мерлин. азіргі кезде орталытаы даралы мселесімен айналысушы зерттеушілер Л. Я. Дорфман, Б. А. Вяткин, А. И. Щебетко. Даралыты рылымды зерттеуде Л. Я. Дорфман интегралды даралыты ерекшеліктеріне, иерархиялы тсіліне, кп дегейлі ин- теграция мен дифференциация процестеріні бірлігіне, даражйелер арасындаы кп жне бірмнділік байланыс икемділігіне талдау жа- сады. Ол метадаралы жне интрадаралы иерархиялы дегейлері мен оларды арасындаы байланысты да арастырды. Даралыты зерттеу алым В. М. Русаловты басшылыымен арынды жргізілді. Зерттеуді зіндік сипаты даралы-психологиялы айырмашылыты негізгі детерминанты жоары жйке жйесіні асиеттерін жалпы психометриялы тсілдермен деуге баса назар аударды. В. М. Русалов адамдарды дифференциялды- психофизиологиялы даралыын екі дегейге бліп арастырды: - бірінші, тменгі дегей – организмні биологиялы асиеттері; - екінші, жоары дегей – тлалы, индивидтік жне баса леуметтік-мдени рылымдар. Ресейде психофизиологиялы абілеттер зертханасында алым Э. А. Голубеваны басшылыымен абілеттерді табии алы- шарттарын зерттеу жмыстары жргізілді. Э. А. Голубева даралы рылымдаы физикалы жне тлалы дегейлерді атап крсетті. Л. С. Выготский, Б. Т. Ананьев, В. Крутецкий, Н. С. Лейтес, В. М. Теплов жне т.б. психологиялы тжырымдарында абілетті рылымды компоненттері мселелері арастырылды. Ал, дарындылы мселелері шетел алымдары Ф. Гальтон, Э. Мейман, Э. Торндайк, В. Штерн жне т.б. зерттеулерінде арастырылды. абілеттілік жне дарындылы мселесін кеес психология- сында 40-50 жылдары Б. М. Теплов ерекше зерттеді. Ол андай да бір крделі іс-рекетті орындалуы шін, тек ана абілеттілік емес, оны ммкіндігі ажет екенін длелдеген. Іс-рекетті та- бысты орындалу ммкіндігіне туелді болатын абілеттілікті са- палы байланысын, алым дарындылы деп атады. Б. М. Теплов «дарындылы» мселесін зерттей отырып, табии нышан болмысы- на ерекше кіл аударды. Л. А. Рудик «дарындылы» абілеттілікті дамуына алышарт бо- лып табылатын туа біткен абілеттілік, Н. Д. Левитов аналитикалы- физиологиялы нышанды бейнелейтін абілеттілікті табии оры, Г. И. Иванов даму барысындаы абілеттілікте байалатын туа біткен ерекшеліктер мселелерін арастырды. В. А. Крутецкий зініматематикалы абілеттілікті рылымын зерттеу ебектерінде былай дейді: «Егер «абілеттілік» деп белгілі психикалы асиеттерді айтатын болса, дарындылы деп адам абілетіні зіндік байланысын, бірлігін айта аламыз». Ол сонымен атар, бл феноменді зерттеу кезінде іс-рекеттегі оамды – та- рихи згерістерді жне оларды табыстылыын баалауды ескеру керек деген. А. Т. Асмолов ебектерінде дарындылы мселелеріне жан-жа- ты тсінік берілген. алым бл феноменні табиатын тсіндіруге баса назар аударан. А. Т. Асмоловты ылыми зерттеулері бл мселе тірегінде ш жаты кзарас бар екенін крсетеді, яни гендік, леуметтік, «тарихи – эволюциялы атынас». Отызыншы жылдардаы психологиялы зерттеулер аза алымдары Ш. лжанов, М. уезов, С. Балаубаев, . Сыдыов, Т. Тжібаев, А. Темірбеков, . Жарыбаев, С. Бабаев, А. диярова, Х. Т. Шерьязданова ебектерімен байланысты. ХІХ асырды ІІ-ші жартысында психодиагностикада баылау, сауалнама, жаттара талдау жасау сияты зерттеу дістері кеінен олданыла бастады. Бл кезедерде дістемелерді олдануды сапалы мазмнына кіл аударылды. Вундты басшылыыны дние жзінде бірінші эксперименталды- психологиялы былыстарды байау ммкіндіктері де ашылды. ХІХ асырды аяына дейін адамны тйсігін, сезім мшелерін зерттеу практикалы психодиагностиканы зерттеу нысаны болып келді. азіргі психодиагностикалы дістер жеке адам мселелері жне оны асиеттері мселелерін арастырады. Жеке адамды зерттеудегі теориялы ізденістер мен олданбалы зерттеулер, атап айтанда, математикалы, статистикалы деулер, баса да ылыми крсеткіштерге сйенеді. Психодиагностика теорияларына негізделе жасалан математикалы статистика нтижелері биология, экономи- ка, медицина жне т.б. ылымдарда да олданылады.

2.Таырыпты апперцивті тест (ТАТ):

ТАТ - жобалау дісіне жатады. Ол алаш рет 1935 жылы ашыл- ды. Алашында иялды тжірибелік трыдан зерттеу дістемесіне жатызылды. дістемені Г. Мюррей олданыса сынды. леуметтік арым-атынаста леуметтік ортада крініс беретін жеке тланы ерекшеліктерін анытауа олданылды. Тланы эмоциялы трасызды басымдылыын жне дау-жанжала бейімділігін, ажеттіліктерін анааттандыру амалдарын білуге баытталан. Ол шін тмендегідей мселелерге назар аударуымыз ажет. 9 Тла позициясыны ерекшелігі (іс-рекеті уанышты, айылы жне т.б.). 9 Адамны з санасыны ішкі леміні ерекшілігі (симпатия, антипатия, бауырмалдылыы). 9 Басымдылы тенденциясы. 9 рекет тсіл (рекетті йымдастыру тсілдері мен практикалы ойлау ерекшілігі, мірде туатын мселелерді шешу тсілдері). 9 Тланы динамикалы жаы ( іс-рекет ритмі, эмоционал- ды максимум импульстер саны, реактивтілік). ТАТ стандартты кестелер жинаынан жне тсініксіз ситуация- лар бейнеленген суреттерден трады. Авторды ойынша рбір кесте белгілі ситуациялара байланысты жне трлі маынада деледі, оны зектілігін білдіреді. Жаня конфликтілерін, баыы- доминанттылы, агрессия мен зіне-зі ол жмсауа итермелейтін мліметтерді жазатын кесте арнайы блінеді. Ер жне йел адама кестелерді жартысы арнайы беріледі. Жасспірімдер з алдына блек сипаттамаа ие болады. Зерттелінушілерге 20-дан аспайтын кестелер жинаы беріледі. Зерттеу жмысы екі сеанстан трады, оларды йымдастырылу мерзімі бір кндік зілістен трады. ткізілу кезіндегі атмосфера жайлы, ыайлы, тыныш болуы керек. Жмысты е арапайым дістемеден бастаан дрыс. Ол наты таырыпта сурет салу. Бл суретте зерттелінуші туралы негізгі малматтарды тізген дрыс (улеметтік орны, жаня рамы, білім дегейі, мамандыы). 1-ші кні 1-ден 10-шыкестеге дейін беріледі 2-ші кні деттегідей 11-ден 20-а дейін. 1-ші сеанс кезінде зерттелінуші жас ерекшілігіне жне мдени дегейді згеруіне арамастан стандартты нсау беріледі. Экспериментті ткізу барысы; Тесттегі баа беру жне крсеткіштер жйесі туралы ешандай мліметті зерттелінуші білмеуі керек. Тесттік сурет бейнелен- ген паратарын кезекпен кезек жеке нмірлер арылы белгілеп, зерттелінушіге атар крсетілгені жн. Зерттелінушіге 5 бліктен тратын, нсау беріледі; 1) Сіз мына суретте не кріп трсыз? Жадайды баяндап берііз. 2) Сізді пікірііз бойынша, бл жадайды туындауына не се- беп болды? 3) Енді рі арай не болады? 4) Суретте бейнелеген адамдарды ойы андай? 5) Бейнеленген суреттегі адамдарды сезімі андай? Бастапы хаттамада барлы жауаптар жазылады жне ммкіндігінше толы жазылады. Баалаусыз таза параа жазылады. ткізілу барысы: рбір суретке гіме ру керек. А) Зерттелінушіні пікірі бойынша дл осы кезде суретте не бо- лып жатанын тсіндіру. В) Бл ситуация андай себептен боланын сипаттау. С) Бейнеленген адамдар сезімі мен уайымы туралы айту. Д) Адамдар ойын елестету, тсіну. 2-ші сеансты ткізілу барысыайталанадыжне гімешынайы мірлік оиа ретінде абылданып, ияла ерік берілген кезде жасы йымдастырылады. Тест материалында тапсырмадаы жадайлара байланысты зерттелінуші ммкіндігінше зі сезіне отырып, суретті ешандай затты бейнелерін алдырмай елестету керек жне бос орына сол бойынша гіме растыруы ажет. Тжірибе кезінде жалпы кестеге гіме айта бастаан аралытаы за уаыт бойы тотаулар, жаылысулар, зіндік сздер тіркеледі. Зерттеу барысында сратар зерттелінушіге кріністер мен жаалытар туралы толыыра мліметтер алу масатында ойылады. Таырыпты апперцивті тестті тек тла жобасын жасап ана оймай, сонымен бірге тла жауаптары ерекшелігі крсетіледі. Таырыпты апперцивті тесткинофильм трінде беріледі, мірді р трлі жадайларындаы тла мінез-лына байланысты бейнелері ашы крсетіледі. Практикалы Таырыпты апперцивті тестті нсасында 28 сурет бар. Баса тесттерден айырмашылыы тланы динамикалы рылымыны даралы ерекшеліктерін зерттеуде жне рекет ету баытын тадауда шексіз ерік беріледі. Мысалы, Р. Роршах тестінде аныталмаан оздырыш «Да», ал таырыпты апперцивті тест жйесінде аныталмаан стимул – ерікті жауап. Таырыпты апперцивті тест бойынша жауап беру еркі шектеусіз, бейне жне суретті деуді нтижесінде алынан мате- риалмен трлі принциптер бойынша тжірибиелер жргізілуі тиіс. дістемені делуі. Таырыпты апперцивті тестін деуге арналан 20 шаты сызба бар, олар тек гімелер талдауын ана емес категориялара жне тла типтеріне арай блінеді. Соы уаытта дістемені тиімділігін ктеру масатында адамдарды емдеу шін олданатын бірнеше жаа категориялар енгізіледі. Олар: 1) за мерзімді, 2) дегейлі, 3) шартты, 4) икемділік. Осы категорияларды крсеткіші пай трінде ойылады жне р-айсысыны арасындаы тыыз байланыстар ескеріледі. Мюррей сызбасындаы суреттерді ерекшелігін сипаттауда дегейлі жне икемділік категорияларыны болуы, гімені рбір кейіпкеріні белсенділігін анытайды. ртрлі дегейді кезектестігі мен жиілігі, вариативтілігі де арастырылады. иялажайып гімелерді за уаыт бойы аиата сйкестендіріліп, ксіби трыдан баяндалса, бл «Артыымен – МЕН» кшіні ажеттілігін басады. Ерте балалы шата болан уайыма атысты мселелерге ерекше зейін аударылады. Мюр- рей принципі бойынша тжірибе жмысында жптасан асиеттер крініс береді. Олар: агрессия, орану, икемділік, депрессия, белгілі бір ойа шамадан тыс берілуі, сезімні, сананы баса нрсеге тез ауытуы, кілсіздік, эмоциялы озуын білдіретін психикалы ауыр жадайды болуы, оптимизм немесе пессимизм жне т.б.. Алынан нтижелерді талдау. Сйкес аталан міндеттер бой- ынша ткізіледі. Ол кріністерді бас кейіпкерін табудан бастала- ды. Суреттегі кейіпкерді зерттелінуші зіне састырады. Зерттеу кейіпкерді маызды мінездемесін анытаудан басталады. Соында ажеттіліктер жне олара сйкес ысым жасаушылар тізімі рылады. Таырыпты апперцивті тестті делуі «кейіпкерді» згеше бейнесін алыптастырады, яни: 1. Оны сезімдері, ажеттіліктері, тілектері андай жне айсысы басымыра? 2. андай кріністерден сер алды? 3. оамда жне мірде зара арым-атынас кезінде белсенді ме лде белсенді емес пе? 4. ажеттіліктерін анааттандыру ммкін бе? 5. Жетістікке жетеме немесе фрустрацияа икемдіме? 6. оамды тртіпке арсы ылыы кріне ме? 7. оршаан ортаны алай тсінеді, ол шін андай ндылытара ие? Зерттелінушіні гімесінен кбіне ияли жне сюжеттегі жадайлара деген атынасынан мірлік тжірибесін круге бо- лады. Суреттегі крініс кп жадайларда ораныс механизміні німі ретінде крінеді. Крініс шынайылыын тла з басынан ткізбегендіктен, оны алан серіні тиімді тстары есептелінеді. мірінде басынан ткізген оиалар уаыт ткен сайын маыздылыын жояды жне редік бояуын жоалтады. Соны- мен бірге кріністе сл ана айырмашылы болады. Біра баса адам мірінде болып жатан оиалар, жадайларды зерттелінуші з бойынан ткізеді, сезінеді. Бл диагностика жасауа маызды. Егер кріністен ауытыысы келсе, онда наты елес атынастары, сезімдері жне ылытары зерттелінушіге берілуі маызды болып табылады. Тлаа маызды млімет ретінде гімені мазмны, рылымы жне оны сипаттамасын талдауа кмектеседі. гімелесу мазмны, сипаттамасы. Мтінге араанда абстрак- циялы болып келеді, сондытан келесі категориялара блінеді: 1. Эмоциялы крініс – суреттегі кейіпкер бейнесін зерттеліну- шіні зіне сйкестендіру жне сату сезімдері мен уайымдары ту- ындайды. 2. Зерттелушіні зі немесе таы баса – кейіпкерлер. 3. Суретте берілген кейіпкер тласыны негізгі мотивтеріні крсеткіші зерттелінушіні зіне сйкестендіру мінездемесі аншалыты сайтындыын мтылыстар мен рылымдар – динамикалы тенденциялар арылы анытай аламыз. 4. Кейіпкер мен оршаан ортадаы адамдар сезіміне сйкес мтылуа кедергілер болады.

3.Дж. Гилфорд моделі:

Л. Терстоунны интеллектуалды абіле- тіні сан ырлы тжырымдары американ психологы Дж. Гилфордты ебектерінде жаласын тапты. Ол интеллектуалды абілеттерді моделін р трлі сипатта сынды. Гилфордты сан ырлы (кплшемді) рылымды моделі ш лшемге негізделеді. 1) Аыл-ой операцияларын орындау трі (таным, есте сатау, баа, конвергенция, дивергенция) 2) Интеллектуалды рекетті мазмны (шынайылылы, сйлеу жне жріс-трыс мдениеті) 3) Нтижені трлері (топ, класс, арым-атынас, жйелі пікірлер) Сонымен интеллектті рбір бааланатын фактор, бір лшеммен байланысты болады. Гилфордты классификациялы лгісінде 120 фактор тіркелген. Гилфорд зерттеулеріндегі жетістіктерді байланыстыруа болмайды, яни бдан интеллектіні бір абілет ретінде арауа болмайды деген тжырым жасаймыз. 28 тамыз 1959 жылы «Америка психологы» атты журналда Джой Пол Гилфордты «Интелектті ш ыры» атты мааласы шыты. Маала Гилфордты 13 суір 1959 ж. Стэнфорд университетінде оыан дрісіні рылымын сынан болатын. Гилфорд интел- лект асиеттеріне топтама жасау кезінде жйелі сипаттама береді. Теориялы жаынан бл модель те ызыты, ал практикада кеінен олданылды. Сондытан бл модель алымдар арасынан лкен олдау тапты. Интеллектуалды абілеттерді диагностикалауа баытталан тест тапсырмалар осыан сас згешеліктерді болуынан, шыармашылы абілетті крсетуге арналан идеялы жадайлар тмендегілерден трады деген ойа итермелейді: шектелмеген уаыт ішінде ойылан мселе бойынша жмыс істей отырып, зерттелінуші міндетті зі ояды, шешу тсілін зі тадайды, осыны негізінде зерттелінуші тек субъективті емес, сондай-а объективті жаа бірнеше ойды тудыра алады.Тесттерді кпшілігі баланы креативтілігіні дамуына сер етеді, біра мндаы бір иыншылы баланы жауабын баалау болып табылады. Бала андай да бір потенциалмен туылса да, интеллект мінез- лы формаларыны дамуы шін ажеттілік, зі мір сретін орта- мен зара рекеттестік байланысын дамыту, оны жетілдіру арылы жзеге асады. Интеллект коэффициентін Стенфорд-Бине тесті мен Векслер шкаласы бойынша лшеуге болады. Шыармашылы ойлауды згешелік белгілері боланымен, интеллекті бірдей бол- майды, ІQ – 120–дан жоары болан жадайда шыармашылы пен интеллектуалды іс-рекет арасындаы корреляция жоалады, себебі шыармашылы ойлауда интеллектіге тн ерекшелік болады. Креативтілік пен интеллектіні зара байланысы туралы мселе, креативтілікті з алдына фактор ретінде бліне бастаан кезден ойыла бастады. Гилфорд шыармашылы дарындылы дивергентті ойлау мен аыл-ойды бірттастылыа баыттайды. Гилфорд зіні кптеген ебектерінде аыл-ой мен креативтілікті зара байланысын ашып крсетуге тырысады. Оны айтуыбойынша, интеллект нтижесін дрыс тсінуде жне жаа материалды мегеруде аныталады, ал дивергентті ойлау шыармашылы німді анытайды. Креативтілікті абілет деп арастырушыларды бірі – Е. П. Тор- ренс. Ол білімдердегі кемшіліктерді, білмейтіндерін, жетіспейтін элементтерді жне т.б. жаын абылдайтын абілет деп арастырды. Бізді пікірімізше, шыармашылы потенциал дамуыны негізі – интеллектуалды жне креативті даму ерекшеліктері мен оларды зара байланыс туелдігін, интеллектуалды дамуыны диагностикалы нтижелерін арастырып, мектеп малімдері да- рынды, абілетті балаа алай тсінетіндіктерін анытау масатында сауалнамалар жргізу арылы баланы «шыармашылы абілет» моделін жасауа ммкіншілік береді.

Билет