Тланы зерттеудегі жобалау дістері.

Тланы аиеттерінанытаудаоны белсенділігі, жігерліліклеуеті, апаратты исындытрыдандеуабілеті, тілтабысыштыы, адамдардытсінебілуібатылдыы, шешімділігі, кіл-кйтратылыысиятысапаларыныдегейірашанлкенорыналады. Тланы ерік сапаларыны, зейініні, ескесатауабілетініжоарыболуы мен онытрліжадайлара тез бейімделуіжнеблсапаларындамытылуыкпжадайдакеестелетінсапаларажатады. Жеке тланыпсихофизиологиялытрыданзерттеуоныпсихикалыжнеаыл-ой сапаларын, болашамамандытарынабейімділігінанытапберугежнеолардыжекелегенбліктерінжетілдірутуралысыныс-кеестемелер беру шінжзегеасырылуы да ммкін. Жобалаудісі – мселені жете зерттеуарылы,натылынтижебереалатын, рсімделгендидактикалымасатажетутсілі. Жобалаудісі – барлыкездеандай да бірмселенішешімінжорамалдайды.Жоба-жоспарлы трде орындалып наты нтижемен таныстыратын шыарма трі. Жоба мазмны жалпы пндік, пнаралы, сыртыпндік болып орындалады. Жобаныорындалумерзімі аз мерзімді(бірнешеапта),орташамерзімді(бірнеше ай),замерзімді(біржылнемесеодан да кп).Жобааатысушылар саны жекежнежымды топ болады. Р. Кеттелді 16-факторлы жекесауалнамасыдісі (16-ФЛО) жекетланыинтеллектуалды, пайымды, кіл-кйтратылыы, жетекшілігі, кшбасшылыысиятымаыздыасиеттерінанытауаарналан. Таырыптыапперцепциялы (абылдауаосымша) тест (ТАТ)-Тланыэмоциялы

трасыздыбасымдылыынжнедау-жанжалабейімділігін,ажеттіліктерінанааттандыруамалдарынбілугебаытталан

2.Таырыпты апперцивті тест (ТАТ):

ТАТ - жобалау дісіне жатады. Ол алаш рет 1935 жылы ашыл ды. Алашында иялды тжірибелік трыдан зерттеу дістемесіне жатызылды. дістемені Г. Мюррей олданыса сынды. леуметтік арым-атынаста леуметтік ортада крініс беретін жеке тланы ерекшеліктерін анытауа олданылды. Тланы эмоциялы трасызды басымдылыын жне дау-жанжала бейімділігін, ажеттіліктерін анааттандыру амалдарын білуге баытталан. Ол шін тмендегідей мселелерге назар аударуымыз ажет. 9 Тла позициясыны ерекшелігі (іс-рекеті уанышты, айылы жне т.б.). 9 Адамны з санасыны ішкі леміні ерекшілігі (симпатия, антипатия, бауырмалдылыы). 9 Басымдылы тенденциясы. 9 рекет тсіл (рекетті йымдастыру тсілдері мен практикалы ойлау ерекшілігі, мірде туатын мселелерді шешу тсілдері). 9 Тланы динамикалы жаы ( іс-рекет ритмі, эмоционал- ды максимум импульстер саны, реактивтілік). ТАТ стандартты кестелер жинаынан жне тсініксіз ситуация- лар бейнеленген суреттерден трады. Авторды ойынша рбір кесте белгілі ситуациялара байланысты жне трлі маынада деледі, оны зектілігін білдіреді. Жаня конфликтілерін, баыы- доминанттылы, агрессия мен зіне-зі ол жмсауа итермелейтін мліметтерді жазатын кесте арнайы блінеді. Ер жне йел адама кестелерді жартысы арнайы беріледі. Жасспірімдер з алдына блек сипаттамаа ие болады. Зерттелінушілерге 20-дан аспайтын кестелер жинаы беріледі. Зерттеу жмысы екі сеанстан трады, оларды йымдастырылу мерзімі бір кндік зілістен трады. ткізілу кезіндегі атмосфера жайлы, ыайлы, тыныш болуы керек. Жмысты е арапайым дістемеден бастаан дрыс. Ол наты таырыпта сурет салу. Бл суретте зерттелінуші туралы негізгі малматтарды тізген дрыс (улеметтік орны, жаня рамы, білім дегейі, мамандыы). 1-ші кні 1-ден 10-шыкестеге дейін беріледі 2-ші кні деттегідей 11-ден 20-а дейін. 1-ші сеанс кезінде зерттелінуші жас ерекшілігіне жне мдени дегейді згеруіне арамастан стандартты нсау беріледі. Экспериментті ткізу барысы; Тесттегі баа беру жне крсеткіштер жйесі туралы ешандай мліметті зерттелінуші білмеуі керек. Тесттік сурет бейнелен- ген паратарын кезекпен кезек жеке нмірлер арылы белгілеп, зерттелінушіге атар крсетілгені жн. Зерттелінушіге 5 бліктен тратын, нсау беріледі; 1) Сіз мына суретте не кріп трсыз? Жадайды баяндап берііз. 2) Сізді пікірііз бойынша, бл жадайды туындауына не се- беп болды? 3) Енді рі арай не болады? 4) Суретте бейнелеген адамдарды ойы андай? 5) Бейнеленген суреттегі адамдарды сезімі андай? Бастапы хаттамада барлы жауаптар жазылады жне ммкіндігінше толы жазылады. Баалаусыз таза параа жазылады. ткізілу барысы: рбір суретке гіме ру керек. А) Зерттелінушіні пікірі бойынша дл осы кезде суретте не бо- лып жатанын тсіндіру. В) Бл ситуация андай себептен боланын сипаттау. С) Бейнеленген адамдар сезімі мен уайымы туралы айту. Д) Адамдар ойын елестету, тсіну. 2-ші сеансты ткізілу барысыайталанадыжне гімешынайы мірлік оиа ретінде абылданып, ияла ерік берілген кезде жасы йымдастырылады. Тест материалында тапсырмадаы жадайлара байланысты зерттелінуші ммкіндігінше зі сезіне отырып, суретті ешандай затты бейнелерін алдырмай елестету керек жне бос орына сол бойынша гіме растыруы ажет. Тжірибе кезінде жалпы кестеге гіме айта бастаан аралытаы за уаыт бойы тотаулар, жаылысулар, зіндік сздер тіркеледі. Зерттеу барысында сратар зерттелінушіге кріністер мен жаалытар туралы толыыра мліметтер алу масатында ойылады. Таырыпты апперцивті тестті тек тла жобасын жасап ана оймай, сонымен бірге тла жауаптары ерекшелігі крсетіледі. Таырыпты апперцивті тесткинофильм трінде беріледі, мірді р трлі жадайларындаы тла мінез-лына байланысты бейнелері ашы крсетіледі. Практикалы Таырыпты апперцивті тестті нсасында 28 сурет бар. Баса тесттерден айырмашылыы тланы динамикалы рылымыны даралы ерекшеліктерін зерттеуде жне рекет ету баытын тадауда шексіз ерік беріледі. Мысалы, Р. Роршах тестінде аныталмаан оздырыш «Да», ал таырыпты апперцивті тест жйесінде аныталмаан стимул – ерікті жауап. Таырыпты апперцивті тест бойынша жауап беру еркі шектеусіз, бейне жне суретті деуді нтижесінде алынан мате- риалмен трлі принциптер бойынша тжірибиелер жргізілуі тиіс. дістемені делуі. Таырыпты апперцивті тестін деуге арналан 20 шаты сызба бар, олар тек гімелер талдауын ана емес категориялара жне тла типтеріне арай блінеді. Соы уаытта дістемені тиімділігін ктеру масатында адамдарды емдеу шін олданатын бірнеше жаа категориялар енгізіледі. Олар: 1) за мерзімді, 2) дегейлі, 3) шартты, 4) икемділік. Осы категорияларды крсеткіші пай трінде ойылады жне р-айсысыны арасындаы тыыз байланыстар ескеріледі. Мюррей сызбасындаы суреттерді ерекшелігін сипаттауда дегейлі жне икемділік категорияларыны болуы, гімені рбір кейіпкеріні белсенділігін анытайды. ртрлі дегейді кезектестігі мен жиілігі, вариативтілігі де арастырылады. иялажайып гімелерді за уаыт бойы аиата сйкестендіріліп, ксіби трыдан баяндалса, бл «Артыымен – МЕН» кшіні ажеттілігін басады. Ерте балалы шата болан уайыма атысты мселелерге ерекше зейін аударылады. Мюр- рей принципі бойынша тжірибе жмысында жптасан асиеттер крініс береді. Олар: агрессия, орану, икемділік, депрессия, белгілі бір ойа шамадан тыс берілуі, сезімні, сананы баса нрсеге тез ауытуы, кілсіздік, эмоциялы озуын білдіретін психикалы ауыр жадайды болуы, оптимизм немесе пессимизм жне т.б.. Алынан нтижелерді талдау. Сйкес аталан міндеттер бой- ынша ткізіледі. Ол кріністерді бас кейіпкерін табудан бастала- ды. Суреттегі кейіпкерді зерттелінуші зіне састырады. Зерттеу кейіпкерді маызды мінездемесін анытаудан басталады. Соында ажеттіліктер жне олара сйкес ысым жасаушылар тізімі рылады. Таырыпты апперцивті тестті делуі «кейіпкерді» згеше бейнесін алыптастырады, яни: 1. Оны сезімдері, ажеттіліктері, тілектері андай жне айсысы басымыра? 2. андай кріністерден сер алды? 3. оамда жне мірде зара арым-атынас кезінде белсенді ме лде белсенді емес пе? 4. ажеттіліктерін анааттандыру ммкін бе? 5. Жетістікке жетеме немесе фрустрацияа икемдіме? 6. оамды тртіпке арсы ылыы кріне ме? 7. оршаан ортаны алай тсінеді, ол шін андай ндылытара ие? Зерттелінушіні гімесінен кбіне ияли жне сюжеттегі жадайлара деген атынасынан мірлік тжірибесін круге бо- лады. Суреттегі крініс кп жадайларда ораныс механизміні німі ретінде крінеді. Крініс шынайылыын тла з басынан ткізбегендіктен, оны алан серіні тиімді тстары есептелінеді. мірінде басынан ткізген оиалар уаыт ткен сайын маыздылыын жояды жне редік бояуын жоалтады. Соны- мен бірге кріністе сл ана айырмашылы болады. Біра баса адам мірінде болып жатан оиалар, жадайларды зерттелінуші з бойынан ткізеді, сезінеді. Бл диагностика жасауа маызды. Егер кріністен ауытыысы келсе, онда наты елес атынастары, сезімдері жне ылытары зерттелінушіге берілуі маызды болып табылады. Тлаа маызды млімет ретінде гімені мазмны, рылымы жне оны сипаттамасын талдауа кмектеседі. гімелесу мазмны, сипаттамасы. Мтінге араанда абстрак- циялы болып келеді, сондытан келесі категориялара блінеді: 1. Эмоциялы крініс – суреттегі кейіпкер бейнесін зерттеліну- шіні зіне сйкестендіру жне сату сезімдері мен уайымдары ту- ындайды. 2. Зерттелушіні зі немесе таы баса – кейіпкерлер. 3. Суретте берілген кейіпкер тласыны негізгі мотивтеріні крсеткіші зерттелінушіні зіне сйкестендіру мінездемесі аншалыты сайтындыын мтылыстар мен рылымдар – динамикалы тенденциялар арылы анытай аламыз. 4. Кейіпкер мен оршаан ортадаы адамдар сезіміне сйкес мтылуа кедергілер болады.