Ресей мен азастандаы психодиагностиканы жадайы.

Психологиялы зерттеулерді Ресейде жне азастанда дамуы. азастанда іргелі ылыми зерттеулерді дені соы жетпіс жыл клемінде ркен жайып, дами бастааны белгілі. Бл жадай, рине, психология ылымына да орта. рине, ылымны біртіндеп анатыны атаюына бірсыпыра алы шарттар сонау ерте заман- нан (л-Фараби, Абай, Шкрім психологиялы ілімдері) азан ткерісіне дейінгі кезедерде, сондай-а, 20-жылдарда М. Ж- мабаев, Ж. Аймауытов ебектерінде біршама жасалынан болатын. 20 Мселен, Бкей Ордасында шыан «Малім» журналында, Н. лжанованы «Мектепке дейінгі трбие», «Ана мен бала» де- ген кітаптарында да адамны жан-дниесі жнінде біршама пікірлер озалан еді. 20-жылдары лкедегі тлім-трбие ылымыны ірге тасыны алануында орыс алымдары з лестерін осты. Мселен, сол кездері Орынбордаы аза аарту институтында стазды етіп, сол оу орнын біраз жыл басаран, сйтіп жаа типті аза малімдеріні алыптасуына жрдем еткен профессор В. Я. Стру - минский болатын. 1923 жылы диалектикалы материализм тр- ысынан баяндалан ылыми психологияны негізгі мселелерін арастыран «Психология» ебегі болды. Сонымен атар ол малімдерге арнап «Ебек мектебіні ызметкерлері шін кітап», «Орынбор 1-басыш мектебі шкірттеріні сйлеу ерекшеліктері» дейтін ебегі жары крген болатын. азастанда отызыншы жыл- дары ызмет еткен, аты бкіл лемге йгілі, Ресейдегі педагогикалы психологияны негізін салушыларды бірі – А. П. Нечаев елужылдан астам психология саласында белсенді ызмет еткен лемге белгілі алым болатын. алым кп жылдар бойына адамны еске сатау ерекшеліктерін эксперимент жзінде тексеріп, оны мектеп практи- касына енгізуді кздеді, яни психологияны олданбалы салаларын (жас, педагогикалы, медициналы, т.б.) дамытуа зор ебек сіірді. Ол елуден астам ылыми ебекті, жздеген ылыми маалаларды авторы. Оларды кейбірі: «азіргі эксперименттік психология жне оны мектеп ісіне атысы», «Кітапхана ісіні психологиялы мселелері», «Дене трбиесіні психологиясы», «Шахматшы ойыныны психологиясы», «Техникалы нертапыштарды пси- хологиясы», «Ес жне оны трбиелеу» жне т.б. Сонымен бірге ыры жылды ебегіні нтижесі ретінде «Психофизиологиялы синдромдар жйесі» атты ылыми ебегін атап крсетуге болады. Бл ебекті крнекті психологтар Д. Н. Узнадзе мен К. Н. Корни- лов те жоары баалады. Осы ебекті нтижесінде педагоги- ка ылымдарыны докторы ылыми дрежесі берілген болатын. азастанда психология ылымдарыны ркен жаюына алымны осан лесі зор болды. Ресей психологиясы саласында арастырылан зекті проб- леманы бірі даралылы болды. Орыс психологы А. Ф. Лазурскийді зерттеулері даралы айырмашылытарды теориялы негізіне мінез жне темпераментті адамны жалпы даралы сипаты ретінде зерттеуді сынды. А. Ф. Лазурский адам мірі мен тжірибесіне жо-21 спарлы трде араласуа болатын табии экспериментті жатады. Оны тжірибесінде жекелеген психикалы процестер ана емес, психикалы функциялар жне тла толыымен зерттелді. А. Ф. Лазурский тла асиеттерін тсіндіруде психоморфологиялы орнына нейродинамикалыты ойды. «Жалпы жне экспериментал- ды психология» атты дріс курсында психикалы шындыты екі аймаы жайлы идеясын сынды, яни, эндопсихика жне экзопсихика. А. Ф. Лазурскийді пікірінше, темперамент жне мінез эндопсихика- ны, яни тланы тума асиетін райды. Экзопсихикалы тланы оршаан мірге арым-атынас жйесін білдіреді. Осы негізде оны тланы топтастыру жйесі рылды. С. Л. Рубинштейн даралылыты комплексті трде, яни психикалы асиеттер мен процестерді зара рекеттесу барысында арастыруды сынды. Л. С. Рубинштейн кзарасы Б. Г. Ананьев ебегінде арастырылды. Ол даралыты ашы жне жабы трде арастыруды сынды. «Егер тла – адам асиеттері рылымыны «шыы» болса, ал даралы – тла мен іс-рекет субъектісіні «тиыы» деп крсетті». Б. Г. Ананьев 1968 жылы комплекстізерттеужолын сынды. Оны пікірінше, даралылы крделі (ол кп баспалдаты, кп дегейлі) рылыма ие: І-ші дегейдегі индивидті ерекшеліктері: - жыныс, жас конституциясы, нейродинамикалы асиеттер; -психофизиологиялы асиеттер жне органикалы ажеттіліктер; - нышан жне темперамент ІІ-ші дегей іс-рекет субъектісі: - когнитивті сипаттар, коммуникативтік асиеттер, ебекке абілеттілік; - абілеттер. ІІ-ші дегейдегі тлалы крсеткіштер: - статус, леуметтік рл, ндылытар рылымы; - жріс-трыс мотивациясы; - мінез жне бейімділік. А. Н. Леонтьевті ойынша, индивид (организм) – бл генотиптік пайда болу, филогенетикалы жне онтогенетикалы дамуды німі, адамны биологиялы йымдасуы. А. Н. Леонтьев тжырымы бойынша, тланы даралы ерекшеліктері оамды негізінде ту- ындайды. В. С. Мерлинні пікірінше, даралы – бл материяны барлы дегейлеріні иерархиялы реттескен асиеттер жйесі, яни физикалы, биохимиялы, физиологиялы, нейродинамикалы, психодинамикалы тлалы жне т.б. асиеттер.22 азіргі кезде Ресейде жне шетелдерде даралыты зерттеуді бірнеше орталытары бар. Пятигорск психологиялы мектебінде В. В. Белоусты басшылыымен даралыты полиморфты мселесі зерттеледі. Онда азіргі кезеде даралыты интегралдылыыжайлы теориялар арынды дамуда. Пермь аласындаы ылыми орталы даралыты зерттеуді негізгі орны болып табылады. Орталыты негізін салушы профессор В. С. Мерлин. азіргі кезде орталытаы даралы мселесімен айналысушы зерттеушілер Л. Я. Дорфман, Б. А. Вяткин, А. И. Щебетко. Даралыты рылымды зерттеуде Л. Я. Дорфман интегралды даралыты ерекшеліктеріне, иерархиялы тсіліне, кп дегейлі ин- теграция мен дифференциация процестеріні бірлігіне, даражйелер арасындаы кп жне бірмнділік байланыс икемділігіне талдау жа- сады. Ол метадаралы жне интрадаралы иерархиялы дегейлері мен оларды арасындаы байланысты да арастырды. Даралыты зерттеу алым В. М. Русаловты басшылыымен арынды жргізілді. Зерттеуді зіндік сипаты даралы-психологиялы айырмашылыты негізгі детерминанты жоары жйке жйесіні асиеттерін жалпы психометриялы тсілдермен деуге баса назар аударды. В. М. Русалов адамдарды дифференциялды- психофизиологиялы даралыын екі дегейге бліп арастырды: - бірінші, тменгі дегей – организмні биологиялы асиеттері; - екінші, жоары дегей – тлалы, индивидтік жне баса леуметтік-мдени рылымдар. Ресейде психофизиологиялы абілеттер зертханасында алым Э. А. Голубеваны басшылыымен абілеттерді табии алы- шарттарын зерттеу жмыстары жргізілді. Э. А. Голубева даралы рылымдаы физикалы жне тлалы дегейлерді атап крсетті. Л. С. Выготский, Б. Т. Ананьев, В. Крутецкий, Н. С. Лейтес, В. М. Теплов жне т.б. психологиялы тжырымдарында абілетті рылымды компоненттері мселелері арастырылды. Ал, дарындылы мселелері шетел алымдары Ф. Гальтон, Э. Мейман, Э. Торндайк, В. Штерн жне т.б. зерттеулерінде арастырылды. абілеттілік жне дарындылы мселесін кеес психология- сында 40-50 жылдары Б. М. Теплов ерекше зерттеді. Ол андай да бір крделі іс-рекетті орындалуы шін, тек ана абілеттілік емес, оны ммкіндігі ажет екенін длелдеген. Іс-рекетті та- бысты орындалу ммкіндігіне туелді болатын абілеттілікті са- палы байланысын, алым дарындылы деп атады. Б. М. Теплов23 «дарындылы» мселесін зерттей отырып, табии нышан болмысы- на ерекше кіл аударды. Л. А. Рудик «дарындылы» абілеттілікті дамуына алышарт бо- лып табылатын туа біткен абілеттілік, Н. Д. Левитов аналитикалы- физиологиялы нышанды бейнелейтін абілеттілікті табии оры, Г. И. Иванов даму барысындаы абілеттілікте байалатын туа біткен ерекшеліктер мселелерін арастырды. В. А. Крутецкий зініматематикалы абілеттілікті рылымын зерттеу ебектерінде былай дейді: «Егер «абілеттілік» деп белгілі психикалы асиеттерді айтатын болса, дарындылы деп адам абілетіні зіндік байланысын, бірлігін айта аламыз». Ол сонымен атар, бл феноменді зерттеу кезінде іс-рекеттегі оамды – та- рихи згерістерді жне оларды табыстылыын баалауды ескеру керек деген. А. Т. Асмолов ебектерінде дарындылы мселелеріне жан-жа- ты тсінік берілген. алым бл феноменні табиатын тсіндіруге баса назар аударан. А. Т. Асмоловты ылыми зерттеулері бл мселе тірегінде ш жаты кзарас бар екенін крсетеді, яни гендік, леуметтік, «тарихи – эволюциялы атынас». Отызыншы жылдардаы психологиялы зерттеулер аза алымдары Ш. лжанов, М. уезов, С. Балаубаев, . Сыдыов, Т. Тжібаев, А. Темірбеков, . Жарыбаев, С. Бабаев, А. диярова, Х. Т. Шерьязданова ебектерімен байланысты. ХІХ асырды ІІ-ші жартысында психодиагностикада баылау, сауалнама, жаттара талдау жасау сияты зерттеу дістері кеінен олданыла бастады. Бл кезедерде дістемелерді олдануды сапалы мазмнына кіл аударылды. Вундты басшылыыны дние жзінде бірінші эксперименталды- психологиялы былыстарды байау ммкіндіктері де ашылды. ХІХ асырды аяына дейін адамны тйсігін, сезім мшелерін зерттеу практикалы психодиагностиканы зерттеу нысаны болып келді. азіргі психодиагностикалы дістер жеке адам мселелері жне оны асиеттері мселелерін арастырады. Жеке адамды зерттеудегі теориялы ізденістер мен олданбалы зерттеулер, атап айтанда, математикалы, статистикалы деулер, баса да ылыми крсеткіштерге сйенеді. Психодиагностика теорияларына негізделе жасалан математикалы статистика нтижелері биология, экономи- ка, медицина жне т.б. ылымдарда да олданылады. 30-40-шы жылдары психологияа атысты зерттеулерді аза24 алымдары Ш. лжанов, С. Балаубаев, С. ожахметов, . Сыдыов, Т. Т. Тжібаев, А. Темірбеков жне т.б. алымдарды ебектерінде арастырылып келді. лы Отан соысы жылдарынан отанды пси- хология олданбалы аспектіде де елеулі арынмен дами баста- ды. Мселен, 1946 жылы Абай атындаы аза педагогикалы институтында тыш рет психология кафедрасы, 1947 жылы аза Мемлекеттік Университетінде логика жне психология малімін даярлайтын арнаулы блім ашылды. 1951-1953 жылда- ры осы блімді жзден астам тлектер бітіріп шыып, оларды кпшілігі психология мамандыын иеленіп, елімізді оу орында- рында ылыми мекемелерде ызмет етіп келеді. Осы жылдары Рес- публика шін психологтар даярлауда профессор Т. Тжібаев зор лесін осты. Бл кезеде психология ылымынан бірнеше дис- стертациялар оралды. Соы 50 жыл ішінде кптеген ылыми ебектер, оулытар мен оу ралдары жары крді. Соларды атарына М. Ма- новты «Аыл ой рісі», . Жарыбаевты «азастанны психологиялы тарихы» Т. Жкешті «лтты психологияны си- паты», Р. Ильясованы «Медициналы психология», . Алдам- ратовты «ызыты психология», . Досболовты «Алдын ала тер-геу психологиясы», В. Яковлевті «Діндар адамны жан дниесі» ебектері психодиагностика саласын дамытуды теориялы негізі деп есептелді. 1988 жылдан бастап елімізде практикалы психо- логия ызметін, оны ішінде, психодиагностика саласын дамытуда психологтар даярлау ісі ола алынуы маызды шараа айналды. азіргі кезде л-Фараби атындаы аза лтты университетінде, Алматы, Атырау, Жамбыл, останай, Петропавл, Талдыоран, Тараз, Семей, Шыыс азастан университеттерінде психология- дан бакалавр мен магистранттар даярлауда, орта мектептерде «пси- холог» мамандыыны штаты енгізу баытында орасан жмыстар атарылды. азіргі кезде психологиялы зерттеулерді кешенді таырыптары ола алынып, оларды лт міріне орайластыра жргізуді маызы артып отыр. Осы трыдан келгенде, ауыл мектептеріні леуметтік психологиялы мселелері мал шаруашылыына ажетті мамандарды сондай-а, жаа типтегі лицей гимназия, колледж, медресе шкірттерін оытып, трбиелеуді психологиялы про- блемалары, талантты, дарынды оушыларды зіндік психология- сын, кптілділік пен кпкілдікті психологиялы астарын зерттеу, 25 нары экономикасына кшуге байланысты туындайтын сан-алуан психологиялы жайттар - з шешімін ктіп тран мірше про- блемалар болып табылады. Елімізде психология пніні арнайы ылым саласы ретінде оытыла бастауы жиырмасыншы асырды 20-шы жылдарынан басталады. азастанда бл пн осы кезеде педагогикалы жне тлім-трбие беретін жоары жне арнау- лы орта оу орындарында оытылды. Ал жалпы білім беретін орта мектептер жне зге типтегі оу орындарында психология пніні ке ріс алып, жан-жаты амтылуы лы Отан соысы біткеннен кейін 1946 жылы араша айында абылданан БКП(б) Орталы комитетіні орта мектептер мен жоары оу орындарында логи- ка жне психология пндерін міндетті трде оыту жайындаы аулысына сйкес іске асты. Республикада 1958 жылдан бастап пси- хологтар оамы, жастар мен мектеп оушыларына ксіби бадар беретін Алматы алалалы зерттеу орталыы (1987) Талдыоранда «леуметтік-психологиялы орталы» (1945), жмыс істейді. 1992 жылы этностар психологиясын зерттейтін «лтты тлім-трбие ассоциациясы» рылды. Психологиялы зерттеу жмыстары жи- ырма педагогикалы институт пен бес университетті кафедрасын- да жргізілді. лтты ылым академиясы жанына педагогика жне пси- хология блімшесін ашу кзделді. Этнопсихология ылыми зерттеу орталыын ашу – ол маызды істі бірі. азіргі кезде азастандаы орта дрежелі арнаулы білім беретін колледждер мен гимназияларда, лицейлер мен арнайы мектептерде психоло- гия пнін оытуа айрыша назар аударылады. Мндай оу орын- дарында психология пнін оып йрену, біріншіден, скеле буынны дниетанымды кзарастарын дамытып белгілі жйеде алыптастыратын болса, екнішіден, табиатты иесі болып сана- латын адамны жан дниесіні сырын тере біліп, оан тлім- трбие беруді зекті мселелерін йретеді. Олай болса, адам тек зін-зі баылап, тексеріп ана оймай, тіршілік бейнесін аыл- ойы мен парасатына сйене отырыпз ырына кндіре алады. Бл орытынды психодиагностика саласыны адамтану жайындаы ылымдар арасындаы жетекші ролін крсетеді. Психодиагностика саласында жргізіліп жатан ртарапты зерт- теулер азіргі оамды дамуды, оны тыныс тіршілігіні жаа сипаты, демократиялы баыт бадары, аза еліні егемендігі мен туелсіздігі жадайында адам ыы мен оны ізгілік мейірбанды, 26 имандылы секілді адамгершілік асиеттеріні ріс алуынан туын- дайтыны белгілі. Белгілі алым . Жарыбаев з ебегінде аза жерінде бл ылым саласыны дамуы жнінде тмендегідей баа береді: «Міне, осындай мселелерде дрыс, толы шешілген аза психологиясы тбінде лемдік дегейге ктеріліп, лтымызды мерейін сірсе, ал екінші жаынан, рбір адама, оама, мемле- кетке ала ойылан лы маста тез жетуіне зор ыпалын тигізеді» дейді. Бл мселелерді шешу шін ылымны ай саласы болма- сын зіні ткен тарихын саралап, салматап, таразыа салуы керек. ткен кезедерде жіберілген кемшіліктерді ескере оты- рып, ылым жаалытарын есепке ала туындаан сратарды шешімін тапса, оны орытындысында лкен маыз болаты- нын алым атап крсетеді. Бл жерде Ж. Аймауытовты «Жан жйесі жне нер тадау» атты ебегінде ылыми психологияда ке тараан анкета, байау дістері арылы сол кездегі оамды мірді аиатын ашуа ммкіншілік беретін лт, леумет ерекшеліктерін ескере отырып, оларды маманды тадау жолындаы талпыныстарын анытай тскендігін крсеткен зерттеулерін психодиагностика саласындаы жетістік ретінде атап крсетуге болады. Зерттеуді негізгі масаты – жаа дниені есігін айара ашан жастара мамандыты дрыс тадай білуге жрдемдесу.

Билет