З.Фрейдті 2-доктринасы.

Сандан тысарылы процесі адамны мінез-лымен ойлау рекетіні алыптасуындаы аса маызды жадай. Сондай-а сананы аса кп блігі санадан тысары. Жеке адамны психикалы энергиясыны кздері, (инстинктері) осы жерде тыылып жатыр. Адам кбінесе зіні наты тілектері мен мотивтерін біле бермейді. Осыан байланысты З. Фрейд. «еркін байланыстар» дісін жасап шыарды. Бл діс кмегімен адамдарды тыылып жатан пияларын ашуа болады.Адам бойындаы инстинкетер хаосын З. Фрейд реттеуге тырысты. Жеке адамны психикалы мірін йымдастырудаы рылымды болжам осылайша дниеге келген еді.З. Фрейд бойынша жеке адам рылысы 3-негізден трады.

1«Id» - «Оно» (ол)

2 «Ego» - «Я» - «Мен»

3 «Superеgo» - «Сверх Я» - менен тысары.

1 «Id» - Жеке адам рылымыны орталы блігі, алашысы жне негізгісі. Ол туыланда тым уалау арылы берілген нрселерге ие. «Id»- мазмны толытай санадан тысары «Ego» керісінше натылы принциптеріне баынады. немі сырты ортамен тікелей байланыта болады жне сырты ортамен байланысты тиімді тсілдерін жасап шыарып отырады. «Super еgo» адамдарды зіндік моральды принциптері андай да бір мінез-лы тсілдеріні зіне сйкес келу, келмеуін ажыратып отырады. Бл «Еgoдан» туындайды. З.Фрейд «Super еgo» ызметіні 3-трін крсетті.

1. Ар-ят, 2. зін-зі баылау, 3. идеал жасап шыару.

Шартты рефлекстерді ызметіне орай организм сырты ортадаы згерістеріне бейімделіп, адам бойына туа біткен шартсыз рефлекстерден блек мінез-лыты жаа формаларын мегереді.И. Павловты із басарлары шартты рефлекстерді рылу динамикасы мен згерістерін озу жне т»тіркену процесстерін жан-жаты зерттеді. Адам мен жануарларды жоары жйке жйесіні рекеті арасындаы айырмашылытарды анытай отырып, Павлов 2 ­ сигналды жйе туралы ілімді дниеге келді.

1.Сенсорлы жйе

2. Тілдік жйе

Сз кмегімен ми болмыстыбейнелейді, нтижесінде адам мінез-лыны сипаты згереді. Адамны жеке басын тснуде И.П. Павлов ебектеріні маызы зор .Осы мектепті келесі бір кілі Американ психологі Уотсон (1878-1958 ж.ж) шарты рефлекс Тжырымдарын йрету теорясында олданды оны длелі. Адам мінез лыны екі – а Терминмен баалауа болады. Оны біріншісі стимул (ынта) екіншісі реакция

Стимул- дегеніміз орта згерісі. Реакция-стимула организм жауабы. Осы мектепті келесі кілі Скиннер (1904ж.) шартты рефлекстер туралы классикалы теорияны барынша кеейтті. Шартты рефлексті ішінен операцялы реакцияларды бліп алып организмны з бетінше жмыс жасауын крсетті.Мысалы: бала оршаан ортаны танып білерде здігінен ебектей бастайды, бл реакцияларды мадатау немесе жазалау кмегімен кшейтуге немесе лсіретуге болады. Дл осы жадай басару психологиясында бастыты баыныштыларына сер ету ралы ретінде пайдаланады. Мселен айлы, ебек аы, жмыс орны жне жымдардаы статусы басшы тарапынан баыланып отырады. Осы басару барысындаы жаымды жне жаымсыз сер ету адам мінез-лыны згерісін тудырады. Жаымды сер ету адам мінез-лына о сер етіп, ана оймайды, адамны зіндік пікірінде арттырады. Скиннер бойынша стимулдарды сер етуі былай болуы ажет. 1-ші наты белгілі бір апараттарды мазмнына сйенуі ажет. 2-ден сол арада жруі керек. 3-ден Кері байланыс механизміні жйесі жетістікке ол жеткізу шін жмыс жасауы керек. 4-ші Жоары басшы тарапынан ерекше назары білінебермеуі керек. 5-ші кездейсо марапаттаулар жне кіші, азантай сый-сыяпаттар, сыйлытара араанда тиімдірек сер етеді.

53. Басару психологиясыны пні мен дістері. басару психологиясыны пні болып менеджер іс –рекетіні психологиялы негізі, яни: ебек іс-рекетіні психофизиологиялы ерекшеліктері, апаратты деуді психологиялы ерекшеліктер, адамны адамды абылдауыны механизмдері мен баса адамдарды бір –біріне сер ету механизмдерін, ебек коллективіні алыптасуыны психологиялы ерекшеліктері мен оларды арасындаы тлааралы атынастарды, басарушылы шешімдерді абылдауды психологиялы ерекшеліктері мен жалпы басарушылы іс-рекетті психологиялы факторлары жатады.

Басару психологиясы ылым мен практика ретінде жетекшілерді психологиялы басарушылы мдениетіні дамуы мен алыптасуын, жмысшы тласыны басаруды олдану кезіндегі теориялы жне практикалы білімдеріні негізіне керекті жадайларды, ебек коллективіні задылытарыны ызметі мен тлааралы атынастарды алыптастырады.

Басарушы басарушылы процесті табиатын тсіну керек, басаруды тиімділін жоарлату ралдарын білу керек, персоналды басарудаы керекті баралы апарат ралдары мен атынас ралдарын білу керек, ебек коллективіні психологиялы алыптасу ерекшеліктерін , адамдармен жмыс жасаан кезде р трлі жадайлар мен шарттарда болатын басарушылы шешімді абылдау шін білу ажет.

Ебек жымын алыптастыруды психологиялы факторларына топтаы психофизиологиялы сйкестік, тлааралы сер ету феномені, ебек мотивациясы, крсетілетін шарттар, леуметтік – психологиялы климат жне баса да психологиялы былыстар жатады. Ал басарушылы шешімді абылдаудаы психологиялы факторлара шешім абылдау процесі мен іс-рекет нтижесіні ру масатындаылар жатады.

Басару психологиясы тжірибелік психологияны саласы ретінде менеджер мамандыы мен ксіпой басарушыларды пайда болуымен біруаытта пайда болан. Баса да психологияны салалары ретінде бл салада, индустриалды дамушы оамны наты леуметтік тапсырысына жауап ретінде туан.

Басару психологиясы оам дамуыны белгілі бір этапында пайда болан, яни бл жерде ебекті максималды нтижесін алу ана емес, сонымен атар, ебек процесі кезіндегі адамдарды зіндік білдіру ерекшеліктерін, ндылытарыны шыдалуын , ебек нтижесіне жетуін есепке алу керек.

Осыан сйкес, басару психологиясыны пніне басару жадайы кзарасымен адамдарды арым-атынас мселесі мен зара рекеттері келесідей болып табылады:

1. Ебек процесі кезіндегі тланы зіндік жетілуі мен зіндік дамуы.

2. Психологиялы тиімділік кзарасымен басарушылы іс-рекет пен оны йымдастырылуы.

3. Ебек жымындаы топты процесі пен оларды реттелуі.

Басару процесі кезінде тла жне оны зіндік жетілуі мен зіндік дамуы маызды ролді ойнайды. Бл жерде минимум екі жадай маызды болып табылады. Біріншіден, басару психологиясы тланы барлы мінезі, ыры мен сапасын яни, басарушылы іс-рекетін табысты іске асыруа кмектеседі. Екіншіден, басару процесі кезінде тланы арастырады.

Кез келген коллектив – ол, е уелі, з масаттарын уушы, з міндеттерін шешуші, здеріні формальды жне формальды емес статустарын сасап алушы немесе згертуші адамдар.

54.Мотивация жне ныайту. Мотив дегеніміз - адамдарды белгілі бір іс-имыл (рекет) жасауларына итермелейтін себеп (негіз). Мотив адамны ішкі хал-ахауалыны жеке тлалы сипат алуы болып табылады.

Мотивациялау - бл адамдарды бойындаы мотивтерді озау арылы сер ету процесі.

Мотивациялауды екі типі бар:

¾ сырты кштерді серінен адамдардаы белгілі іс-имыл мотивтерін озау (ояту). Екі жа бір-біріне мдделі арым-атынаста болмаса мотивациялы процесс болмайды;

¾ адам бойында белгілі мотивациялы рылымны алыптасуы. Бл тип- трбиелеу жне оыту процесіне байланысты. Адам ебегіні нтижесіне де байланысты.

Мотивация ызметні тмендегідей сипаттамаларына ыпал етеді:

¾ ынта-жігер;

¾ талпыну, тырысу;

¾ табандылы;

¾ жауакершілік;

¾ баыттылы.

орыта айтанда , мотивация дегеніміз- бір баыттаы масата жету шін адамдарды белгілі бір дрежеде жмыстаы ынта-жігері, крсеткен табандылыы жне талпыну дегейі немесе ркімні з масаттарына жне йым масаттарына жетуі шін зін жне згелерді ызметке тарту процесі.

Мотивация теориялары

Біз р трлі мотивация теорияларынекі категорияа блеміз: мазмндылы жне процессуалды.

Мазмундык теория Психологтарды айтуынша, адамдар физиологиялы жне психологиялы жетіспеушіліктер салдарынан ажеттілікті сезінеді. ажеттіліктер пайда болса, онда ол адамны ынта- жігерін оятады.

Ояну- бл белгілі бір баыттаы жетіспеушілікті сезіну. ажеттілікті анааттандыру шін адам алдына масат ояды.

Сыйлытар тапсыру (марапаттаулар). Адамдарды тиімді ызметке тарту шін сыйлытар тапсыру олданылады. Адамдарды таламдары р трлі боландытан сыйлытар да р трлі болуы ажет.

Ішкі жне сырты марапатаулар. Ішкі марапат жмысты зінен алады. Мысалы, нтижеге ол жеткізу сезімізін рметтеу. Жмыс барысындаы досты пен арым –атынас.

Сырты марапатауды йымдар жзеге асырады. Мысалы, ебек аы, ызметті жоарылату, мадатау жне осымша тлемдер (демалыс, жеке кабинет беру). Ішкі жне сырты марапаттарды анытау шін, кімшілік жмысшыларды ажеттігін ажырата білуі ажет. Бл мотивацияны мазмндалы теориясыны масаты болып табылады.

Мотивацияны процессуалды теориялары адамдар тсінігі мен дние танымына байланысты здерін алай стайтындыына негізделеді.

Процессуалды теорияларна: кту теориясы, ділеттілік теориясы жне Портер-Лоулер теориясы жатады.

Процессуалды теорияда адамдарды ртрлі масаттара жетулері шін з кш- жігерін білуі жне мінез-лытарды бір трін тадауы талыланады. Мотивацияны ш негізгі процессуалды теориялары бар:

Кту теориясы ;

ділеттілік теориясы

Портер-Лоулер лгісі

55.Басару жйесіндегі жеке тла тсінігі.«Тла» тсінігі кп жаты. Тла философия, социология, психология, этика, эстетика, педагогика сияты ылымдарды негізгі зерттеу нысаны болып табылады. Бл ылымдар тланы з ылыми ерекшелігі бойынша зерттейді.

Тла тсінігіне «адам», «жеке адам», «даралы» тсініктері жаын. леуметтану тланы белгілі бір леуметтік топты мшесі ретінде, леуметтік тип ретінде, оамды атынастар нтижесі ретінде арастырады. Біра психология тланы леуметтік серге шырайтын оамды атынастар нтижесі ана санамай, оны згертіп, уаыт те келе тла оамны сырты серін крсететін ішкі шарттарды жиынтыы ретінде зерттейді. Тла леуметтік тсінік, ол адамдаы табиаттан тыс, тарихи былыстарын білдіреді. Тла туылмайды, ол мдени жне леуметтік жетілу барысында туындайды. Ерекше жне басалара самайтын тла зіні физикалы жне жан дниесі асиеттеріні толытырылуын «даралы» тсінігімен сипаттайды. Даралы тжірибені, білімні, пікірді, сендіруді, мінезді ртрлілігімен ызуандылыымен крсетіледі жне біз даралыымызды длелдейміз. Тла дегеніміз тек ана талапшыл жйе ана емес, сонымен атар здігінен йымдасушы жйе. Тла болу дегеніміз зін – зі жне басаларды рдайым адаалап отыру, сонымен атар з тртібін зіне баындыру шін діс – тсілдерді кптеген трлеріне иелік ету. Тла болу дегеніміз – тадау еркіне ие болу жне соны салдарын тарту. Тланы анытамасы кп. Оларды тланы мселелеріні р ырынан крсетуіне арамастан келесілері мейілінше дрыс болып сынылады:

Б. Г. Ананьев : тла – ебекті, танымны, атынасты субъектісі.

И. С. Кон: тла – бл леуметтік рольдерді интеграциялы ырлары.

А. Г. Ковалев: тла – бл оамда зіндік орыны бар жне белгілі бір оамды рль атарушы, пайымдаушы жеке адам.

Платонов тланы рылымында 4 негізгі жне 2 осымша рылымшаны ерекше крсетеді. Оларды арастырып крейік:

1. Тланы баыты рылымшасы. Ол ажетті себептерден ( ажеттіліктер, ызыушылытар, нанымдар, армандар, дниеге кзарастар ) жне ажетсіз себептерден ( ызытырушылы пен орнатулардан) трады. Бл рылымша мір сру кезеінде трбиені кмегімен алыптасады.

2. Тжірибе рылымшасы. Бл мір сре келе білім алу барысында станым, дадылар мен деттерден алыптасады.

3. Шаылысу лгілері рылымшасы. Ол тланы шаылысу лгілеріні ырлары ретінде психикалы процесстерді ( сезіну, абылдау, есте сатау, ойлау, иялдау), кіл блуді, эмоцианальды – ерікті шеберді крсетеді. Бл рылымша негізінен туа біткен болып саналады, біра мір сру барысында дамып оотырады.

4. Биологиялы кесімді рылымша. Ол тланы ызуандылы асиетін, жынысты, жас ерекшелігін жне патологиялы згерістерін амтиды. Бл рылымша да уаыт те келе тланы денсаулыына жне мір сру ерекшелігіне байланысты згеріске шырайды.

 

56.Басару ылым мен нер ретінде. Басару біруаытта нер мен жаа ылым болып саналады. ылым ретінде, басару з кезегінде білімдерді жинаталан жиынтыы мен оларды дістеріні болуын талап етеді. Басару психологиясы адамдарды баса адамдара сер ету табиатын, топ жне жалпы оамды тсіну мен оларды механизмдеріні сер етуі мен оларды жетілдіру ралдарын амтамасыз етеді.

Басару психологиясыны тек зіне тн зерттеу пні бар, ол- басарушылы процесті йымдастыру задылытарын жне осы процесс кезіндегі адамдар арасындаы пайда болан атынастарды зерттеп, басару процесіні дістемелік негізін анытайды. Сонымен атар зерттеу обьектісіні спецификасына сйкес басару обьектісіне белсенді сер ету дісі мен жйесін растырады, жне зерттелініп отыран болжауларды анытайды.

Басару психологиясыны ылым ретіндегі негізгі міндеті- психологиялы былыстарды анытап, оларды жйеге келтіру, задылытарын ашып,оларды арасындаы байланыс себептерін тжірибелік орытындылар мен сыныстарды жасауды анытау. Сонымен атар, психология ылым ретінде, басару жйесіні жмыс сапасын тиімді етіп ктеру масатында басарушылы іс-рекетті ерекшеліктері мен психологиялы шарттарын талдайды.

Басару процесі мынадай жетекшілік іс-рекетті нтижесінде іске асады, бларды негізгі баыттарына: жйелік басарушылы йымны згеруі мен жадайларды болжаулары жне диагностикалау, басарушыларды іс-рекет бадарламасын алыптастыру, жетекшіні з іс-рекетін отайлы ету.

Басару психологиясы жетекшіні тлалы ерекшеліктерін: оны басарушылы ажеттіліктері мен абілеттерін, басарушылы ойлары мен миссиялырны енуін, индивидуалды басарушылы концепциясын, сонымен атар, оны з ішінде абылдаан басару ережелері мен принциптерін зерттейді.

Г. Кунц жне С. О. Доннел сияты зерттеушілерді пікірінше, басару бл е алдымен нер болып табылады. Оларды тжырымдарына сйкес: «барлы шынайы ситуацияда бл ылымды олдану мні болатын, басару процесі нер болып табылады». Дегенмен, бл нер мынадай ылыма сйенеді, яни: «Басару бойынша іс-рекет нер боланымен де, оларды иегертін адамдар, бл нер ылымыны негізінде жатандарды тсініп жне олданса ана, жасы нтижеге жетеді». Ке маынада «нер» термині барлы жмыстар ебімен, шеберлі, эстетикалы жне технологиялы маынада істелінген жадайда, яни барлы адамша іс-рекет орнаанда олданылады.

57Трлі мемл.менеджментті алыптасу ерекшеліктері. Еуропадаы менеджментті алыптасуы.Менеджментті пайда болуы мен дамуына Макс Веберді (1864-1920) «Шаруашылы тарихы» жне «Протестантты этика жне капитализм рухы» кітаптарындаы капиталистік ндірістегі протестантизм этикасы бастауын талдауы негіз болды. Ол капиталистік ндіріс рылымында ебек блінісін отайландыру идеясы жатыр деп есептеді. Ол «рекетті мінсіз типі» тсінігін енгізіп оны 4 трін арастырады:

А) дстрлі;

Б) аффективті;

В) ндылыты – отайландырылан;

Г) масаттандырылан.

Веберді пікірінше соы масаттандырылан тип капиталистік ндірісте стем болып, тарихи ескірген олайсыз, аффективті, дстрлі рекеттерді ыыстырып шыарып, олайсыз шаруашылы этикасы, олайсыз есептік жйе, олайсыз техника жне олайсыз ы процесстерін руа келді. олайсыз тсінігіне сйене отырып Вебер капиталисттерді 2 типін олайсыз(архаикалы, авантюристтік, кпестік) жне олайлы(німді) бліп шыарды. олайсызкапиталисттік тип бойынша табии шаруашылы жне тауар айырбастаудаы тесіздік улеттік рылымнан дамыды деп шешті. Капиталисттік бл рекет тауарды айта сатудан ана пайда келетінін, біра осы жадайдан со нарыта тауар тапшылыынан оам байымаанын атап крсетті.

Капиталисттікті екінші типі олайлышіркеуді реформацияланып, ебекті діни маынаа ие болып, адамдарды басты ндылыына айналуы себепші болды.

АШ-таы «ылыми басару» мектебі.Америкалы инженер рі менеджер Фредерик Уинслоу Тейлормен (1856-1915) жргізілген зерттеу барысында ол «ылыми менеджмент» (scientific management) немесе «ылыми басару» деген ата ие оамды озалыс туызды. Тейлор ебек шыынын тиімді есептеуді, ндірісті басаруды жолдарын растырып, ебек шыынына кететін уаыт нормасын статикалы талдау барысында анытады. Ол ебекті блу рдісі кезінде менеджерге жоспарлау, ал жмысшыа орындау ммкіндіктерін берді. йымны ылыми ндірісінде Тейлор 3 станымды ашып крсетті:

1. Саралау ызметі станымы, жеке жмысшылара берілген нсаулар тобы. Жмысшылара белгілі бір ндірістік тапсырманы орындауды дістері крсетілген жазбаша нсаулар берілген.

2. Мамандану станымы, р адамны ммкіндігі белгілі бір басты ызметті орындауа жмсалуы тиіс.

3. Материалды ызыушылы станымы,. Тейлорды жмыстары материалды ызыушылытар станымына басты рль беретін «экономикалы адам» концепциясыны негізін алады. Жмысшы істеген жмысына арай жалаы алу тиіс деп пайымдады Тейлор.

Жапониядаы мененджмент жйесіні алыптасуы.Жапондытарды психологиясы оларды мдениетімен байланысты. Жапония менеджменті леуметтік ндылытар мен мдени дстрлерге негізделген. Жапон менеджерлері ндірісті басаруды з рылымын америка жне де баса лем менеджментінен алан теория мен практикасы жзінде жасап шыарды. азіргі лемде е жасы менеджерлер жапондытар болып есептеледі. Жапон мдениеті міндет, ызметтестік жне топшылды ндылытарын басты деп санайды. Жапон тілінде аылшын баламасы жо «эмэ» сзі кбінесе адамдарды зі арайтын тобынан туелді екенін тсіндіреді. рбір жапонды зін сыйлап рметтегенді, жасы кргенді алайды.

4. Америка алымы И. Олстол жапон компанияларын зерттеп менеджментті бес басты станымын бліп крсетті:

5. Бірінші станым жапон жмысшылары з міндеттерін орындаумен атар оны жетілдіруге тиіс деп есептейді. рбр жапон заводында ашылан ты жаалы жмысшы сынан сыныс негізінде жасалып,оны талылауда инженерден жмысшы белгілі бір міндеттерге атысты білімді деген аидаа сйенеді. Сондытан жапон менеджерлері з баынушыларынан кеес срауа арланбайды.

6. Басшылар осыан орай ш станымды алыптастырды:

7. 1. Сапа йірмесі. Бл йірмеде жмысшылар зіні шыармашылы ойларын сынуа кмектеседі, ол йірмелер сегіз адамнан жне басшыдан ралады. Олар айына бір рет бас осып ебек німін арттыруда лестерін осады. Кптеген жапон заводтарында жмысшыларды 90% осындай йірмелерге атысады.

8. 2. Жмысшыларды біліктілігін арттыру шін тжірибе ткізу. рбір жас жмысшы біліктілігін арттыру шін кешкі мектептерге барып, тлімгерлерден саба алуы тиіс. Жапонияда аса білікті мамандармен тжірибе блісу шін мина – рай дісі олданылады. Оларда білікті мамандар жетістік сырларын жасырмай басалармен блісуге дадыланан.

9. 3. Жмысшыларды ызмет орнын ауыстыруы. Кез – келген жмысшы ебек демалысына шыанша заводтаы барлы ызметтерді атарып шыады. Осыны нтижесінде ол біліктілігін арттырып, ызметінде жоарылап, соан сйкес жалаы алады.