Тйсік жне оны трлеріні зараатынасына анытама берііз.
Тйсік деп – оршаан сырты дниедегі заттар мен былыстарды жеке асиеттеріні сезім мшелерімізге сер етіп, миымызда бейнеленуін айтамыз. Тйсік бізді барлы білімімізді блаы деп айтуа болады. Тйсік болмаса, біз баса жолмен затты, озалысты ешандай формалары туралы еш нрсе біле алмаймыз. Тйсік бізді санамызды сырты дниемен байланыстырып отырады. Тйсiктер сезiм мшелерімiзге байланысты кру тйсiгi, дм тйсiгi, иiс тйсiгi, терi тйсiгi, кинестетикалы, ибрациялы жне органикалы болып бiрнеше трге блiнедi. Ежелден-а адам зiнi сырты бес сезiм мшесi не орай кру, есту, сипау , иiс жне дм тйсiктерiн ажыратан. азiргi кезде сырты жне iшкi ортаны рецепторда бейнелейтiн 20-дан астам трлi талдаыштар бары белгiлi. А . Р . Лурияны пайымдауынша, тйсiктер негiзгi екi принцип бойынша жiктеледi: а) жйелi- генетикалы (ызметiне орай), б) рылым крделiлiгi мен дегейiне байланысты . Тйсiктердi е маызды трлерiн ш топа жiктеу абылданан: интероцептiк, проприоцептiк, экстероцептiк. Интероцептiк тйсiктер дененi iшкi процестерiне байланысты , яни iшек, арын , жрек , ан тамырлары мен баса да iшкi рылым атпарларындаы тiтiркенулерд i миа жеткiзiп отырады. Тйсiктердi бл тобы тiрi азалар да пайда болу жаынан е ежелгiлердi рi те арапайым трi. Интероцептiк тйсi ктерд i пайда болуы мен оларды жрiсiн тсiндiрiп бiлу те иын, сонымен бiрге наты озу нктесiне ие емес, яни диффузды кйде болады , осыдан блар адамны кiл - кй алпына жаындау келедi. Проприоцептiк тйсiктер дененi кеiстiктегi алпы жн iндегi апараттармен атамасыз етiп, адам озалысыны сезiмдiк негiзiн рап , оларды реттеп отырады. Бл тйсiктер тобыны шеткi рецепторлары блшы еттер мен буындарда ерекше жйке тндерi формасында бер iлген ( тельца Паччини ). Осы жйкелiк тндерде пайда болатын озулар блшы еттер созыланда, буындар алпы згергенде туындайтын тйсiктердiбейнелейдi. Аталан топа , сонымен бiрге, ерекше асиеттерге ие тедестiк жне тратылы тйсiктерi де кiредi. Оларды перифериялы рецепторлары iшкi латы шеберлi сайларында жайласан . Экстероцептiк тйсiктер е лкен тйсiктер тобын райды . Бл тйсiктердi ызметi сырты дние апаратын адам сезiмi не жеткiзу жне оршаан ортамен здiксiз байланысты орнату. Барша экстероцептiк тйсiктер тобы шартты трде аралы жне тйiсу тйсiктерi деп аталан екi блiкке жiктеледi.
9-26. абылдау трлері мен задылытарыны зарабайланысын орнатыыз.абылдау дегенiмiз – аиат дниедегi заттар мен былыстарды сезiм мшелерiне тiкелей сер етiп, ттастай затты трде бейнеленуi. абылдауды тйсiктерден едуiр дамыандыын крсететiн таы бiр ерекшелiгi, егер, тйсiктердi нтижесiнде белгiлi бiр сезiм (ашыты, аштылы, тепе-тедiк, суыты, дыбысты жоарылыы жне т.б.) пайда болатын болса, ал абылдауды негiзiнде адам санасыны зата, былыса, процеске жатызатын зара байланысты тйсiктердi жиынтыы ретiндегi бейне алыптасады.Бiра абылдау мiндеттi трде тйсiктерге негiзделедi. Тйсiну мен абылдауды маызды састыы – екеуiнi де пайда болуы шiн дниедегi заттар мен былыстарды адамны сырты сезiм мшелерiне тiкелей сер етiп отыруы керек. Сонымен, абылдау - тйсiкке араанда, едуiр крделi рi жоарыра сатыда тран психикалы процесс. абылдауа тйсiктермен атар, ой элементтерi де, елестер мен ымдар енiп отырады. Заттар мен былыстарды абылдаан кезде соларды тйсiнiп, абылдаумен бiрге бiз ол заттарды айдан пайда боланын, оларды асиеттерiнi андай екендiгiн елестетiп, тсiнiгiмiздi, ымымызды кеейтiп отырамыз. Сондай-а, аны жне жасы абылданан заттар ана тсiнiктi болады. Тйсiну мен абылдау процестерi болмайынша, дниедегi заттарды бiлу ммкiн емес. Адам дниедегi заттарды абылдай отырып, оларды сипаттайды, бiрiмен-бiрiн салыстырады, оларды арасындаы састыын, айырмашылыын, оларды жалпы асиеттерiн ажыратып отырады. Осыны нтижесiнде ана, адам абылдау процесiнен жоары сатыда тран ойлау сияты крделi психикалы процестерге кшiп отырады. абылдау баса психикалы функциялар сияты, дниедегi объективтiк заттарды адамны санасында субъективтiк бейнеленуi болып табылады. р адам айналасындаы заттарды зiнше абылдайды. Адам абылдауыны мазмны тгелiмен сырты дниедегi заттарды жне былыстарды мазмнымен байланысты. Бiра сонымен атар абылдау тек сырты дниедегi заттардан туелдi болып оймай, адамны физиологиялы рекеттерiмен де байланысты.абылдау процесiнде адамны ткендегi тжiрибесi ерекше маыз алады. Бл ерекшелiктi апперцепция деп атайды. Сырты ортадан адама дамылсыз апарат келiп отырады. Жалпы, адамны абылдауы эволюциялы жолмен дамып, оамды тжiрибе серiнен жетiлiп, крделенiп, кеейiп, мазмны жаынан байып отырды. абылдауды ттастылыы деп объектiнi кейбiр абылданатын элементтерiнi жиынтыын сенсорлы трде жне ойша ттас бейне кйiне толытыруды айтады.абылдауды объектiсi кейбiр жеке асиеттерден, жеке блiктерден транымен, бiз оларды бтiндей, ттастай абылдаймыз. абылдауды нтижесiнде алыптасатын ттас бейне тйсiну трiнде алынатын затты жеке асиеттерi мен сапалары жнiндегi бiлiмдердi жалпылау негiзiнде рылады.
Бiз заттарды оларды тжiрибеде олданылу ызметi негiзiнде ажыратамыз. Мысалы: ересек адам кiрпiштi жарыштан оай ажырата алады.
35.Есті трлері мен процестеріні зарабайланысын крсетііз. Есте алдыру жне айта жаырту шiн жмсалатын рекеттердi сипатына орайестi р трi келесiнегiзгi ш лшемге сйкес болуы шарт: 1) рекеттегi басымдауболан психикалы белсендiлiктi сипаты бойынша ес - озалысты, сезiмдi, бейнелiжне сз - логикалы болып блiнедi; 2) iс-рекет масатына орай ес - ырыты жнеырысыз болуы ммкiн; 3) дниелiк iс-рекеттегi рлi мен орнына туелдi жатталып,саталу мерзiмiнi млшерiне байланысты - ыса мерзiмдi, за мерзiмдi жне натыызметтiк естер ажыратылады.озалысты ес - рилы имыл-озалыстар мен оларды бiрлiктi жйесiн естеалдырып, сатап жне айта жаырту. Кейбiр адамдарда осы ес трi басаларынан грiбасымдау келедi. Ондайлар, мысалы, музыкалы шыарманы дауыспен айталай алмаза да, бимен крсетуге шебер. Ал екiншi бiреулердi озалысты есi тiптi шабан. Сезiмдiк ес. детте, ажеттерiмiз бен ызыулары-мызды, оршаан ортаменатынасымызды аншалыты тиiмдi не зиянды, намды не жаымсыз орындалыпжатанын кiл-кйiмiзбен танытамыз. Бейнелi ес - елестерге, табиат крiнiстерiне, сонымен бiрге дыбыстар, дмгенегiзделген жад iздерi. Ол кру, есiту, сипай сезу, иiстiк жне дмдiк болып блiнедi. Егеркру, есiту естерi рбiр жете дамыан адамны мiрлiк баыт-бадарында алыптасатынболса, онда сезiмдiк, иiстiк пен дмдiк естер адамны ксiптiк асиеттерiне жатады.Сздiк-логикалы (маыналы) ес мазмнына бiздi ой-рiсiмiз кiредi.
Естi негiзгi процестерi: есте алдыру, есте сатау, айта жаырту, тану жне мыту. Есте алдыру дегенiмiз - жаадан абылданан бейнелер мен млiметтердi жне оларды мнiн есте брыы саталандармен байланыстырып отыруды айтамыз. Ерiксiз айта жаырту дегенiмiз – масатсыз зiмен зi есiне тсдi айтады. Арнайы айта жаыртуда белгiлi масат болады жне ерiк-кш жмсалынып, арнайы дiс-тсiлдер олданады. айта жаыртуды iшiнде тануды мен есте айта елестетудi ажыратады.р трлi травмалар немесе ауралар естi бзулуына келi мкiн. Сол кезде естi жоалуын – амнезия дейдi. Бл былыстар мидаы тежеу, шу задылытарына байланысты. Бiра шкен, мытылан байланыстар бiр кезде жаырып, еске тседi. Бны – реминисценсия дейдi. мыту – жйке клеткаларындаы тежелеу процестерiнi дамуы. Осыан орай, уахытша мытуды саты тежеу дейдi. Адамны брыны iс-рекетi азiргi есте сатау жмысына бгет болып мытуа келсе, оны проактивтiк (тежелеу ''алдын ала рекет ету'') дейдi. Ал кейiнгiiс-рекеттi брыннан есiнде саталандарына керi сер етсе, ретроактивтiтежелеу (''арта арай рекет ету'') дейдi. Мндай мытуды крiнiстерi бiр-бiрiне жаын материалдарды йренуде жиi кездеседi. Оу жмысында, саба кестесiн жасауда осы мселенi ескеру ажет.
17-18.Ойлау трлері мен формаларыны табиатын талдаыз.Ойлау ой операцияларымен оса, ой формаларынан да трады. Ойды бастапы формасы болып ым есептеледi. ым дегенiмiз - заттар мен былыстар туралы ой. ымда заттарды жалпы жне негiзгi асиеттерi бейнеленедi. ымдар жеке жне жалпы болып блiнедi. Бала мектепке келгесiн ылыми ымдарды мегере бастайды, оны бiлiм, дадыларыны арта тсуi ылым негiздерiн мегеруге олайлы жадай туызады. Сондытан ымдарды мегеруге адамны бiлiм ортасындаы трлi ылымдар негiздерiн игеру сер етедi. Сол барысында адамны оршаан дние заттарыны ымдары жнiнде бiлiмдерi алыптасады.Шындытаы заттарды арапайым байланысы пiкiрлерден крiнедi. Пiкiр - бл бiр зат туралы малдау не оны жоа шыаруда крiнетiн ойлауды формасы. Мысалы: Астана - азастанны астанасы шындыа сай пiкiр.Саналау мен тсiну ойлауды негiзгi белгiсi болып табылады.Адамны ойлау рекетiнде шындытаы заттар мен былыстарды негiзгi асиеттерiн, ерекше белгiлерiн, мнiн тсiне бiлудi маызы зор. Бiз айналамыздаы заттарды себеп-салдарлы байланыстарын, бiр-бiрiне туелдiлiгiнi шыу тегi мен даму жолын тсiну арылы ана ажыратамыз. Тсiнушындытаы заттар мен былыстармен танысудан, крiп-бiлуден басталады. йткенi, андай да бiр нрсенi ыну шiн оны эмпирикалы жолмен зерттеу ажет.Тсiну сз арылы берiлетiндiктен, трлiше формаларда тжырымдалады. Тсiну ысаша, жалпы, ке, деталдi жне т.б. болып келуi ммкiн.Тсiнудi екi трi бар. Бiрiншiсi – тiкелей тсiну. Тiкелей тсiну - жанама трдегi ой операцияларын керек етпейтiн, абылдауа сас процесс. Ал екiншi трi – жанама тсiну. Жанама тсiну – трлi фазалардан тратын, ой операцияларын ажет ететiн, кмескi нрсенi айын етiп бейнелеуде бiрнеше ой орытындыларынажет ететiн процесс.Жалпы, ойлау дегенiмiздi зi - мселенi шешу, оны мнiсiн тсiне бiлу деген сз.Ойлауды е крделi жне жоары формаларыны бiрi – ой орытындылары. Ой орытындылары дегенiмiз - бiрнеше пiкiрлерден жаа пiкiрлер шыару тсiлi. орытынды шыару шiн оны белгiлi тртiпке бiр-бiрiмен байланыстыруымыз ажет. Ой орытындысыны негiзгi ш трi бар:1) дедукциялы, 2) индукциялы, 3) аналогиялы ой орытындысы.Дедукция дегенiмiз - жалпыдан жекеге арай жретiн ой орытындысы. Мысалы: бiз тiрi организмдер оттегi жо жерде тiршiлiк ете алмайды, ал балы тiрi организмнi бiрi десек, олай болса, балы оттегi жо жерде тiршiлiк ете алмайды деген орытындыа келемiз.Индукция - жекеден жалпыа арай жасалатын ой орытындысы. Глдер сусыз мiр сре алмайды, ааштар да сусыз мiр сре алмайды десек, осы айтыландардан жалпылап, сусыз сiмдiктер тiршiлiк ете алмайды деген орытындыны жасаймыз.Аналогия дегенiмiз - састы бойынша ой орытындыларын жасау. Мселен, И. Ньютон бкiл лемдiк тартылыс заын тапанда, аналогиялы ой орытындысына сйенген. Ол жер стiндегi денелердi озалуы, сiресе лауы мен аспан денелерiнi озалуы арасындаы састыты тсiндiруде аналогияны келтiрдi. Аналогия ылыми болжамдарды жасауды маызды алышарты болып табылады.
24.Ойлауды мен ерекшеліктеріні айырмашылыын крсетііз. р адамда оны аыл-абiлетiне орай зiндiк ойлау ерекшелiгi болады. Осы ерекшелiктен р тланы аыл сапасы крiнедi. "Аыл" тсiнiгiнi ауымы "ойлау"тсiнiгiнен кеiрек келедi, себебi "аылдылы" интеллект сияты тек ойлау абiлетiненкрiнбей, баса да таным процестерiнi ттастай желiсiнен байалады. Кей адамдаройлауда крнекi-бейнелердi кбiрек пайдаланса, басалар теориялы тжырымдардынегiзiне алып, ой жгiртедi. Ой рекетiнi ерекшелiгi сондай-а адам кiл-кйiмен де,оны топтаан бiлiмдерi мен ебек, трмыс тжiрибесiне де, зiнде алыптастыран ойлаудiстерiне де туелдi келедi.Ойлау процесiнi жеке кезедерiн арастыра отырып, рандай ой рекетiнiмiндет, масат белгiлеу, яни бастап-ы кезедегi ойлауды жеке, дара ерекшелiгiадамны дербестiгi мен белсендiлiгiнен крiнетiнiн байаймыз. Тланы ойлау дербестiгi оны жаа мселелер мен проблемаларды оя бiлiп, оларды ты дiстерменшеше бiлуiнде, ал бл абiлет з кезеiнде ойлауды белсендiлiгiмен, яни кезiккенмiндеттер мен мселелердi з бетiнше шешуге мтылыс жасап, зiнше шешiм жолдарымен ралдарын барластыра алумен байланысты. Ойлауды мндай ерекшелiгi, сiресе,мектеп алды жастаы балаларда кп байалады, ызыушылыы басым болан 3-4жастаы сбилер лкен-дерге "неге олай?", "неге блай?" деген сратарды жиi ояды.Мселе шешуге орай былыстар байланысын (ассоциация) iздестiрiп, болжам(гипотеза) жасауда ойлау асиетi-нi ауымдыы, яни ойылан проблеманы ттастайкре бiлiп, оан байланысты болмыс сырларын кптен амтып, ткендi, азiргi менболаша жадайларды штастыра пайда-лана бiлу лкен мнге ие. Мндай адамдарды кбiне "рiсi ке" депипаттаймыз.рандай шешiм сындарлы ойа тсiп, жртты айтанын не з топшылауыдыжала птай салмай, тере сын талдауына келтiрiп, "о" не "арсы" тараптарын таразылаанды талап етедi. Сындарлы аыл сипаты адамны объек-тив жадайлар мен з iс-рекетiне орынды баа беру абiлетiнен, наты баыт сынып, ала тартыланболшамдарды жан-жаты лшестiрiп, оларды тексеру нтижелерiн объектив баалайалуынан келiп шыады. Сындарлы ой дамуыны негiзi рбiр тланы тере бiлiмдiлiгiмен тжiрибесiнде.Шешiм орытындысын тексеру барысында жне оны нтижелерiн практикааендiруде ойлау икемдiлiгi лкен маыза ие. Ой икемдiлiгi рандай субъекттi андай дамселе бойынша атып алан крсетпелер мен брыннан алыптасан дiстердiрсауында алып оймай, жадай-лар згерiсiне орай жылдам да жаа шешiмдерге келеалуын крсетедi. Брыннан абылданан ойлау жне рекет стерео-типтерiнен(айталанып тратын рекет-рнек) тылу те крделi, салма тсiретiн, ажеттiойластыруды талап ететiн процесс. Бл адамды ой еркiндiгiне, жаашыл ойлауа арнайытрбиелеудi керек етедi.Ойлауды жеке дара ерекшелiктерiн гiмелей отырып, келесi жйттi естен шыаруа болмайды: ой толайтын миды зi емес, адам, бiрттас тла.
8-12. Зейін ызметтері мен трлеріні араатынасын анытаыз.Адамны психикалы рекетіні белгілі бір нрсеге баытталып шоырлануын – зейін дейді. Ол адамны сезіп, таныан, кріп, естіген, біліп, байаан былыстарын, заттарын аны та ашы тануы, жан уаттарыны олара бет алып, баытталып, жинаталуы шін ажет. Егер де адамны зейіні болмаса, азаны сырты ортамен байланыса тсуі дрменсіз болып алады да, ойы мен дене ебегіні іс-имылы еш нтижесіз аяталады. Адамны таным, тйсік процесінде, білім, ылымды мегеруінде зейінні мн – маызы те жоары. Зейіні ызметтері:
1) азіргі стте ажетті психологиялы жне физиологиялы процестерді белсендіріп, ажетті еместерін тежейді; 2) ортадан келетін апаратты масатты, йымдасан трде срыпталуын амтамасыз етеді; 3) белсенділікті бір объектіде за уаыт шоырлануын амтамасыз етеді
Зейінді негізгі ш топа бліп арастырады. Олар: 1. Ырыты зейін. Оны рекеті саналы трде белгілі ерік кшін жмсау арылы жзеге асырылады.
2. Ырысыз зейін. Бл да адам мірінде елеулі орына ие. Оан ртрлі жадайлар мен себептер сер етеді. 3. йреншікті зейін. Мны адамны кнделікті детіне айналып кеткен зейін деп те атайды. Оан арнайы кш жмсау ажет емес. Яни, байап отырса, зейінні ызметіні нтижесінде оны трлерін ажыратуа ммкіндік аламыз.
13-14. иял жне оны трлеріне мысал келтірііз.иял процессі ес сияты ерікті(масатты) немесе дейі жасалынуы бойынша блінеді. Еріксіз(масатсыз) жасалынан ияла тс жатады. Себебі, онда образдар дейіленіп жасалынбайды, жне де ктпеген ызыты жадайлара тап болады. Ерікті иялды адам шін маызы зор. иялды бл трі адамны алдында зі ойан немесе баса біреуден тапсырылан міндет бойынша белгілі-бір образдарды жасау масаты туан кезде крінеді. Бл жадайда иял адамны з арылы баыланады жне баытталады. Мндай жмыс негізінде ажетті кріністерді ерікті трде жасауа жне згерту ммкіндігі жатыр.Ерікті иялды кптеген трлері мен формалары арасынан жаадан жасалынан иял, шыармашылы иял жне арманды бліп арауа болады.айта жасау иялы адама зіні суреттеуіне толытай сйкес келетін обьектіні жасау ажеттілігі туан кезде пайда болады. иялды бндай трімен, географиялы орын немесе тарихи оиа туралы суреттеуді оыан кезде дебиет кейіпкерлерімен танысу кезінде кезігеміз. иялды бл формасы тек ана круімен ана емес, сонымен атар есту т.б. сияты процесспен байланысты. А.С. Пушкинні Полтава атты поэмасын ои отырып, біз атылан оты дауысын, солдаттарды айайын, барабандарды соуын айын кз алдымыза елестетеміз.айта жасау иялмен біз кп жадайда сзбен сипаттау бойынша андай да бір кріністі жасау ажет болан жадайда кездесеміз. Алайда, біз бір нрсені сзбен емес, схема сызу негізінде жасау ажет болатын жадайлар кездеседі. Бндай жерде образды жасау, адамны кеістіктегі ияла абілеттілігімен аныталады. рине, бл иял трі адамны ойлау жне ес процессмен тыыз байланысты.Ерікті иялды келесі трі шыармашылы иял. Ол адамны жо лгі бойынша жаа образды жасауымен сипатталады. Шыармашылы иял да еспен тыыз байланысты, себебі оны крінісінде адам зіні брыны тжірибесін еске алады. Сондытан да айта жасау иялыжне шыармашылы иялды арасында айын шекара жо. Жаадан жасалынан иял кезінде круші, оушы немесе тыдаушы берілген образды зіні шыармашылы иялыны іс-рекетімен толтырып отыруа тиіс.иялды ерекше трі-арман болып табылады. иялды бл тріні мні жаа образдарды жеке зінні жасауында. Арманны шыармашылы ияла араанда бір атар айырмашылытар бар. Біріншіден, арманда адам зі тілеген образды жасайды, ал шыармашылы иялда адам рашан зі алаан нрсесін жасай бермейді. Арманда адамды зіне тартатын, зі тырысатын белгілі-бір тілек жатады. Екіншіден, арман- шыармашылы іс-рекетке осылмаан иял процессі, яни кркем шыарма ылыми ашулар, техникалы ойлау табу т.б. тріндегі тез арада жне тікелей объективті нім бермейді. Арманны негізгі ерекшелігі, оны болашатаы іс-рекетке баытталандыында, яни арман-зін алаан болашаа баытталан иял.
Ырысыз пассивті иял сананы іс-рекеттеріні лсіреуі, оны бзылуы кезінде тсте байалады. Пассивті иялды айын крінісі, адам жо объектілерді абылдайтын галлюцинация болып табылады.
41 Эмоция тсінігіне толы сипаттама жасап, анытаыз.Сезiмдердi психологиялы сипаттамасы. Сезiмдер туралы жалпы ым. Сезiмдердi пайда болуы.Жалпылау аккумуляциялау механизiмi. йгiлi орыс психологы В.И. Мясищевтi сезiмдердi тланы эмоционалды негiзi ретiнде арастыруы. Сезiмдердi ояту, маыналы баасы, жрiс-трысты реттеу, аза жмысын реттеу, адамны жан дниесiн реттеу ызметтерi. Сезiмдердi трбиелеу жне адекватты згерту.Эмоция адамны психикалы мiрiнде е алаш пайда болды жне бала эмоцияны арасында психикалы мiрге бейiмделедi. Демек, баланы леуметтiк айналамен эмоция ана бiрiктiредi. Адамдарды рухани мiрiндегi ят, уаныш, рейлену, та алу т.б. трлi уайымдар бiр-бiрiн зара орын ауыстырумен толысуын эмоция деп атаймыз.Эмоция - бл ерекше психикалы былыс, серiмен бiрге, адамдарды уайым трiнде зiне пайдалы ртрлi былыстар мен заттарды субъективтi баалануы мазмныны крiнiсi. Эмоция адамдара оршаан лемдi тануа баыт-бадар бередi: пайдалы-зияндылыы, негiздi-негiзсiздiлiгi т.б. Эмоцияналды баыт-бадармен рационалды баытыны ерекешелiгiн арастыратын болса, мынадай згешелiктердi байауа болады: арнайы оытуды талап етпейтiн (яни, туа бiткен), апаратты алу жадайыны шектелу ммкiндiктерi нашар тсiнбеушiлiктер жне ыса мерзiмдi (жиi тылсым) ырысыз баыт-бадарлар. Кез келген адамда пайда болатын эмоция оны негiзгi iшкi мiрлiк сигналы болып табылады жне келесi ойымен рекетiн басарып бадарлайды. Мны аны себептерi мен негiзiн жндi аылмен тсiнбеуi ммкiн. Бiра оларды длдiгiне сенiмдi болуы шарт. Тла дегейiнi iшкi сенiмдiлiгi рашанда жоары эмоционалды трде алады.Эмоциялар адамны леуметтiк болмысын амтамасыз ететiн маызды психологиялы рал болып табылады. Сондытан да олар адамда оны iшкi (жан) дниесiнi ажеттi жаы ретiнде пайда болады жне онда мiр средi. Эмоциялар мынадай функцияларды атарады: баалаушы, сигналды, оятушы жне коммуникативтi, сонымен атар физиологиялы жне танымды процестерге сер ету функциясын атарады. Крсеткен асиеттерi теориятикалы жаынан есепке алып, эмоцияны формаларын жне сансыз кп трлерiг айындауа болады. Бiра белгiлi жасы кербiреулерi ана жеткiлiктi суреттелген. Мысалы, американды психолог К.Изард фундаменталды он эмоцияларды трлерiн крсеткен. заты эмоцияны уаытша сипаттамасы болып табылады. Ол адамны эмоциогендi жадаяттармен (шынайы немесе ойдаы) байланысыны затыына байланысты жне сйкес ажеттiлiк анааттанбаан кйде тран уаыта байланысты. Осы факторлар арылы эмоцияны затыын алдын-ала згертiп, яни оны созылуына немесе ысаруына сер етуге болады. Созылу уаытына байланысты эмоцияны трлерi те кп, ыса уаытты аффективтi реакциядан бастап бiрнеше кнге созылатын эмоциялы кйлермен аятауа болады. Мысалы ретiнде кiл-кйдi алуа болады.
20. Жоары дегейдегі сезімдер табиатын тсіндірііз.Аыл-ой сезiмi адамны таным ажеттiлiктерiмен тыыз байланысты. Таным ажеттiлiктерiн оятатын кркем дебиет, теледидар, нер, компьютер бадарламалары. Кiтап арылы адам зiн жне баса адамдарны эмоциялы лемiн таниды, зiнi эмоционалды кйiн баалайды жне реттейдi, зiн згертедi, мiр талабына сай алыптастырады. Бiра кiтап адам мiрiнi барлы кезеiн крсете алмайды, тек ерекше, есте аларлы жадайларды бередi. Ол адамдарды эмоциялы уаттарын - алыптасан ойларды жинатайды, ттынушы, насихаттаушы жне йымдастырушы ызметтерiн атарады. оамны эмоциялы жадайларына баыт-бадар бередi (Бездидко А.В. Книга эмоциональной сферы человека. Журнал Мир психологии, 2002, N4, стр. 85-89). Эстетикалы сезiм адамдарды слулыа, семдiлiкке, табиата деген сезiмiн ояту. нер, музыка, кркем шыармалар, шешендiк нер, поэзия, республикада ке таралан крермендердi кiлiнен шыан, жрегiне жол тауып баурап алатын аындар сайысы, адамны жан дниесiн тередетiп оны шабыттандыра тседi. Адамгершiлiк сезiм демократия жне гуманистiк, гуманитарлы стемдiк ететiн оамдаы адамгершiлiк сезiмдер – борыш сезiмi, р адамны з халы алдындаы азаматты асиеттерiн рмет ттуы. Мысалы, адамзата белгiлi тарихи тлалар здерiнi ке рухани байлытарымен жне адамсйгiштiк асиеттерiмен адiрлi болан. Олар Сократ, Платон, Аристотель, Мухаммед Пайамбар, Ибн-Сина, л-Фараби, Абай, Алтынсарин, Шоан, Ыбырай т.б. азiргi кезеде рiс алып кетуiне байланысты жастарымызды сана-сезiмiн уландырып, лтты менталитетiмiзге жат жйттердi, былыстарды болдырмау шiн жасспiрiмдердi жоарыда айтандай биiк сезiмдерiн жаа бiлiм, трбие технологиялары арылы сусындап, аруландыруымыз ажет.
28. Ерікті негізгі ызметтеріне болжам жасаыз.Адам мірінде ерікті маызы орасан зор. Ерік кдімгі кнделікті мірде, сіресе лкен кедергілерді жеудегі ауыр кезедерде керек. Соыстаы немесе ебектегі андай да болсын жасаан ерлік адам еркіні кшті болуын керек етеді. Керісінше, еркі лсіз адамдар лкен іс бітіру тгіл, кнделікті мір ойан міндеттерді атара алмай, жмыса абілеті нашар болып, басалардан кмек ктіп, аморлыында болысы келеді. Осындайларды кейбіреулері жаман іске мартып, керексіз деттерді рбаны болады, бларды жеіп шыуа оларды ерік кші жетпейді.
Еркі кшті адам тек парасатпен, ебегімен жасы мір сріп ана оймай, сондай-а шын мнінде аарманды іс жасауа абілетті болады. Ерік уаты барлы психикалы процестерді рекеттерін жинатап жне жандандырып ана оймай, сондай-а ішкі органдарды жмысын жасартуы есті ауруын, тіпті лімні келуін де тотатуы ммкін.
Ерік дерістеріні негізгі ызметтері:
-ынталандыру (инициирующая) – объектив не субъектив кедергілерді жее отырып, андай да рекет, іс-имылды бастауа мжбр ету.
-тратандыру (стабилизирующая) – рилы ішкі не сырты кедергілерге арамастан ерік кшімен белсенділікті бір алыпта стау.
-тежестіру (ингибирующая) – андай да уаыт стіндегі іс-рекетті масатына сай келмейтін ниеттер мен тілектерге, рекет-ылыты зге де жолдарына тотау беру.
Ерiк деп адамны зiнi психикасы мен ылытарын саналы басару абiлетiнен крiнетiн асиеттi атайды. Ол саналы ойылан масата жету жолында кездескен кедергiлердi жеуден крiнедi. Ерiк адам психикасыны маызды рауышы болып табылады жне мотивтермен, таным жне эмоциялы процестермен тыыз байланысты. Ерiктi негiзгi функциясы (ызметi) мiр рекетi барысындаы иын жадайларда белсендiлiктi саналы трде реттеуден трады. Сонымен атар, ерiктi зге екi ызметiн блiп крсетуге болады: белсендiрушi жне тежеушi.Ерiктi арасында адам з алауы бойынша, саналы ынылан ажеттiлiктен шыа отыра, алдын ала ойлаан, жоспарлаан рекеттерiн жзеге асыра алады. Ерiк белгiленген масата жету жолында адам бойын кернеген эмоция мен сезiмдердi тежеп отыратын, уаныш пен ызыу тудырмайтын, алайда ажеттi iс шiн жаымды жайттардан бас тартуа мжбрлейтiн мiнез-лыты реттеушi асиетi боп табылады. Сонымен, ерiк бiр жаынан, адамны рекетiн баыттайды не тежейдi, екiншi жаынан, белгiлi бiр талаптар мен мiндетттерден шыа отыра психикалы iс-рекеттi йымдастырады. Ерiк кшi. Ала ойылан масата жету жолында туындайтын елеулi иындытарды жеу абiлетiнен крiнетiн ерiк сапасын ерiк кшi деймiз. Масата жету жолында сiздi жеген кедергi, бгеттерiiз нерлым кштi болса, сорлым сiздi ерiк кшiiз мыты. Ерiктiк кш салу арылы жеген кедергiлер ерiк кшiнi объективтi крсеткiшi боп табылады.Масата мтылушылы.
27.Темперамент жне мінез араатынасы туралы пікірлерііз талдаыз.
Темперамент дегеніміз психикалыќ процестерді туіні динамикалы ерекшеліктерін жне адам мінез-лын, оларды кшін, жылдамдыын, пайда болуын, тоталуы мен згерісін сипаттайтын асиетгер жиынтыы. Темперамент асиеттерін адамны тлалы ырларына шартты трде жатызуа болады. йткені, олар биологиялы туелді боландытан адамны дара ерекшеліктерін райды. Темпераментті трт трі бар: сангвиник, меланхолик, холерик, флегматик. Бл трт типті ішінде сангвиник пен оан арама-арсы - меланхолик сезім темпераментіне жатады. Алашысы тйсіктер жйке жйесінде жне адамны санасында аса жылдамдыпен пайда болады жне сырттай бірден байалады, біра іштей трасыздыымен сипатталады. Меланхолик темпераментінде тйсік (сезім) сырт кезге онша байалмайды, біра іштей те тере жне за болып келеді. Сангвиник темпераменті кілді адамдара тн. Ол болашаа сенімді, зілкеш болып келеді. Ол тез ызбаланады, біра тез сабасына тседі, жаында ана зін баураан нрсеге ызыушылыы тез басылады. Сангвиник кп уде береді, біра зіні удесін орындай бермейді. Ол бейтаныс адамдармен тез жне оай тіл табыса алады. Акіл жне рдайым кмек беруге дайын трады.. Оны ауыр ой мен дене ебегі тез аршатады.
Меланхолик темпераменті кілсіз адама тн. Ондай адамны, детте, ішкі мірі крделі жне ауыр болып келеді. Ол зіне атыстыларды бріне лкен мн береді, тынымсыз жне нзік жанды болып келеді. Ол кбінесе жне уде берер кезде зін ерекше баылай алады, зі орындай алмайтын нрсе шін ешашан уде бермейді. Холерик темпераменті ызба адама тн. Мђндай адамды «ол те ызба, шыдамсыз» дейді. Алайда, оны айтанын жн санап, дрыс деп абылдаса ол мінезінен тез айтады. Оны озалысы шалт келеді. Флегматик темпераменті салынанды адама тн. Ол ауыр жне белсенді жмыстан грі рекетсіздікке бейім. Мндай адам серлене бермейді, алайда, серленсе сол кйде за болады. Мінез - бл тланы адамдара жне орындалатын жмыса атынасын анытайтын траты белгілеріні жиынтыы. Мінез іс-рекетте жне арым-атынаста (темперамент сияты) крініс береді жне ол адамны зіне ана тн лы ерекшелігін білдіреді. арым-атынас мнері трбиелі, инабатты немесе стамсыз, сыпайы не дрекі болуы ммкін. Темпераментпен салыстыранда мінез жйке жйесіні асиеттеріне ана байланысты емес, ол адам мдениеті, оны трбиесіне де туелді.
36. Психология 21 асыр ылымы" таырыбында эссе рыыз. Психология азастана 90-шы жылдары келе бастаан ылым болып есептеледі. Осы кезден бастап ЖОО-да психологтарды даярлайты блімдер ашыла бастады. Алашында орыс топтары ашылды. йткені, материялды база дайын болмай шыты. Ресей, шетел оулытарына сй,ніп оытып жатты. Ал азіргі тада теориялы, жалпы психология, балалар психологиясы салаларында мліметтер жеткілікті. Психология- ХХІ асыр мамандыы. азір кез-келген мекемелерде психолог болуы ажет. Жастарды оамдаы психологиялы вирустара имунитеттері те лсіз. Оларды жаман жола тсіп секталара еніп кетуі суицидке баруы да осыны саладарынан. Психологтарды міндеті- жас рпаты психологиялы денсаулыын ныайту. Ал оны алыптастыратын е басты орта- отбасы. Ата-ананы бір-біріне жылы арым-атынасы, сезімі тікелей балаа беріледі. Жылуы мол арым-атынастаы отбасында скен баланы стресс, депрессияа арсы имунитеті алыптасады. Мндай отбасындаы бала сабырлы, р нрсеге тзімді болады. Яни, оамда проблемалы балаларды, девиантты топтаы балалар (мінез- лы ерекшеліктері бзылан балалар) азаяды. Адамдарды зара атынастарында жылу мен сенімділік пайда болады. Жоарыда айтанымыздай, немі компьютер мен телефон, телевизор арылы кретін атыс-шабыс ойындар кинолар баланы психологиясын бзады. Тіпті дкенде сатылатын ойыншытарды біршамасы баланы ой-абілеті дамытуа арналан деп айту иын. арапайым ана мысал, ыздарды сйіп ойнайтын Барби уыршатары боянып, сыланан бойжеткен ызды бейнесі. Ол ыздарды кішкентайынан теріс ылытара бейімдейді. Трбие блдіршін кезден басталмай ма? Оларды кретін мультфильмдері де быжытар мен баса планеталарды соысы мен тартыса толы. Балаларды назары теледидарда боландытан, мейірімділікке, отансйгіштікке, адамгершілікке трбиелейтін телеарналар кбірек болса екен. Мысалы «Балапан» телеарнасындаы бадарламалар балаларды танымды, психологиялы жаынан дамытатын бірден-бір арна деп есептеймін. азаты лтты трбиесіне кп мн берілген. «XXI асыр – психология асыры» деп Эйнштейнні зі айтып кеткендей, азіргі кезде барлы білім беру мекемелерінде психологиялы ызмет крсетуді йымдастыруа лкен назар аударылып келеді. Психологиялы ызмет азіргі кезде леу-меттік ортаны барлы салаларында кеінен тарап келе жатыр. Білім беру жйесінде, соны ішінде орта мектепте, осы ызметті йымдастыруды зіне тн иындытары мен шешілмеген проблемалары те кп. Педагог-психологты жмысы барысында кездесетін иын- дытарды келесі психологтар з ебектерінде арастыран: В.Н.Карандашев, В.А.Фокин, Т.М.Буякас, О.Н., Е.А.Климова, Г.Леонова, С. Лучкина, Е. Марченко, Л.К. Сеил, М. Степанова жне т.б. Дегенмен, осы кнге дейін педагог-психологтарды жмысындаы кездесетін иындытар мселесіні шешілмеген, талас-тартысты ырлары баршылы. Психология жне педаго-гика теориясы мен практикасында бл мселені жеткілікті зерттелмеуі арасында арама-айшылы тудырады.