Таырыбы: Траты даму концепциясын талдаудаы В.И.Вернадскийді ноосфера туралы ылымны негізін алаушы рлі.
2. Масаты:биосфера рылымы жне шекаралары туралы білімдерін алыптастыру.
3. Оыту масаты:
- Биосфера туралы білімдерін алыптастыру. Биосфера рылымы жне шекаралары.
- В.И. Вернадский бойынша тірі зат тсінігі туралы білімдерін алыптастыру.
- Биосферада тірі азаларды таралуы туралы білімдерін алыптастыру
- Траты даму концепциясын алыптастыру кезіндегі В.И. Вернадскийді ноосфера жне коэволюция ілімдеріні рлі туралы білімдерін алыптастыру
4. ткізу трі:кеселік кеес беру.
5. Таырып бойынша тапсырмалар:
№1 тапсырма. Таырыпты негізгі сратары бойынша сзжмба растыру (білімі зіреттілігі) специальностей ОМ и
№ 2 тапсырма. Биосфера рылымын слба трінде сызып крсету (тжірибелік дады). специальностей ОМ и
6. Таратылатын материал:биосфера рылымы бойынша слба
7. дебиет:
1. Кенесариев .И., Жаашов Н.Ж. Экология жне халы денсаулыы, 2003 – 200 б., 25-30 беттер.
2. уатбаев А. Экология жне оршаан орта проблемалары: оу ралы – 2011. – 350 б., 20-28 беттер.
3. Колумбаева С., Білдебаева Р., Шріпова М. Экология жне траты даму: оу ралы – 2012. – 153 б., 21-29 беттер.
4. Экология: оу ралы/ C.А. Сергейчик. - Минск: Современная школа, 2010. -400 с., стр. 18-21.
5. Учение об окружающей среде: оу ралы / Г.К. Ерубаева: Алматы, казак универс 2011.-153б., 5-10 беттер.
6. Экология: оу ралы / В.И. Коробкин, Л.В.Предельский: Феникс, 2008.-315б, 5-14 беттер.
8. Баылау:
Бастапы білімін ауызша срау арылы (білім зіреттілігі):
1. Жерді бір геосферасы ретінде биосфера нені крсетеді?
2. Биосфера іліміні алыптасу тарихы?
3. Биосфераны алыдыы мен шекараларын анытау?
4. Биосфераны рылымы, рамы жне шекараларына не жатады?
5. Табиаттаы лкен айналым дегеніміз не?
6. Табиаттаы кіші айналым дегеніміз не?
7. Биосфераны функциясы.
8. В.И.Вернадскийді биосфера туралы іліміні негізгі міндеттері андай?
9. Эволюция мен биосфераны байланысы?
10. В.И.Вернадскийді тсінігі бойынша «ноосфера» деген не?
Таырып. Атмосфераа антропогенді сер ету. Атмосфералы ластануларды трындар денсаулыына сері.
Масаты: атмосфераны негізгі экологиялы проблемалары, ластау кздері жне адам денсаулыына сері туралы білімдерін алыптастыру.
3. Оыту масаты:
- Биосфераны маызды элементі – атмосфера туралы білімдерін алыптастыру.
- Атмосфералы ауа ластануыны негізгі антропогендік факторлары жне ластануды трындар денсаулыына сері туралы білімдерін алыптастыру.
- Ауаны ластану дегейін баалай алу абілеттілігін дадыландыру.
- оршаан орта нысандарыны ластануыны адам денсаулыына сер ету дегейін балай білу абілеттілігін дадыландыру.
4. ткізу трі:кеселік кеес беру.
5. Таырып бойынша тапсырмалар:
Атмосфера ластануыны трындар денсаулыына сері бойынша жадайлы есептерді шыару
№ 2. Атмосфераны негізгі ластаушылары бойынша кестені толтыру. специальностей ОМ и
6. Таратылатын материал:атмосфераны ластануы бойынша кесте
7. дебиеттер:
1. Кенесариев .И., Жаашов Н.Ж. Экология жне халы денсаулыы, 2003 – 200 б., 25-30 беттер.
2. Асарова .Б. Экология жне оршаан ортаны орау, 2007 – 497 б., 15-18 беттер.
3. уатбаев А. Экология жне оршаан орта проблемалары: оу ралы – 2011. – 350 б., 20-28 беттер.
4. Колумбаева С., Білдебаева Р., Шріпова М. Экология жне траты даму: оу ралы – 2012. – 153 б., 21-29 беттер.
5. Экология: оу ралы/ C.А. Сергейчик. - Минск: Современная школа, 2010. -400 с., стр. 18-21.
6. Учение об окружающей среде: оу ралы / Г.К. Ерубаева: Алматы, казак универс 2011.-153б., 5-10 беттер.
7. Экология и устойчивое развитие. учеб. пособие/ Колумбаева С.Ж., Бильдебаева Р.М., Шарипова М.А. Алматы, аза университеті, 2012 -133 б., 5-7 беттер.
8. Экология: оу ралы / В.И. Коробкин, Л.В.Предельский: Феникс, 2008.-315б, 5-14 беттер.
8. Баылау:
Бастапы білімін ауызша срау арылы (білім зіреттілігі):
1. Атмосфера ластаушыларыны адам денсаулыына жне мір сруіне сері.
Оршаан ортаны физикалы, химиялы жне биологиялы ластануы жне атмосфера ластануыны трындар денсаулыына сері.
3. Биосфераны жаанды экологиялы проблемаларын атап крсетііз?
4. Атмосфераны жаанды (парниктік эффект, озон ойытары, ышылды жауындар), айматы жне жергілікті ластануларыны экологиялы салдары.
Ситуациялы есептер.
Есеп.
Балаш аласында мыс балытушы зауыттан 3 км жне ЖЭС-нан 1 км ашытыта атмосфера мыспен - 0,02 мг/м3 (ШРЕК–0,002), кміртек ышылымен – 30,0 мг/м3 (ШРЕК–3,0), ккіртті газ – 0,3 мг/м3 (ШРЕК–0,05), ккіртті сутекпен – 0,016 мг/м3 (ШРЕК– 0,008), азотты екі тотыымен – 0,08 мг/м3 (ШРЕК–0,04) ластанан. Трындар бас ауруына, тама сіуіні бзылуына, тыныс алу жолдарыны, кздеріні тітіркенуіне шаымдануда. ауіптілік класстары: Cu – 2, CO – 4, SO2 – 3, NO2 – 2, H2S – 2.
Сратар:
1. андай ластау кздері аныталып отыр?
2. андай ластаушылар жедел жне созылмалы сер етеді?
3. Ластаушыларды жне адам денсаулыына серін айтып берііз.
4. андай ластаушылар абиотты, биотты жне антропогендік факторлара жатады?
5. Атмосфераны ластануы халы денсаулыына алай сер етеді?
№2 есеп.
Тсті металлургия ауданыны орасын-мырыш комбинатынан 1,5-2,0 км жне ЖЭС-нан 0,5 км ашытыта атмосфера кміртек тотыымен – 5,0 мг/м3 (ШРЕК – 3,0), азотты екі тотыымен – 0,4 мг/м3 (ШРЕК – 0,04), орасынмен – 0,004 мг/м3 (ШРЕК –0,0003) ластанан. Ауаны салыстырмалы ылалдылыы 80-85%, желсіз. Трындар тама кебуіне, кздеріні, мрындарыны тітіркенуіне, терілеріні ышуына шаымдануда. ауіптілік класстары: СO – 4, Pb – 1, NO2 – 2.
Сратар:
1. андай ластаушылар жедел жне созылмалы сер етеді?
2. Ластаушыларды жне адам денсаулыына серін айтып берііз.
3. андай ластау кздері аныталып отыр?
4. андай ластаушылар адам азасына спецификалы жне спецификалы емес сер етеді (андай аурулар туындайды)?
5. андай ластаушылар абиотты, биотты жне антропогендік факторлара жатады?
Есеп.
Биосфераны жылыжайлы газдармен антропогенді ластануынан туындап, парниктік серге келіп отыран биосфералы рдістерді згеруіне баа беру.
Кн сулелеріні барлы трлері (ультраклгіннен бастап инфраызыла дейін) жерге жетіп оны ыздырады. Соысы, жиналан жылу энергиясын И-сулесі тріне айналдырып космоса айта сулелендіреді. айта сулеленген И-сулелер арынды трде кейбір газдармен сііріледі (СО2, СН4, NO2, фреондармен). Крсетілген жылыжайлы деп аталатын газдар, атмосферада жылыжайлы йнек ызметін атарады: кн радиациясын жерге ткізіп, біра Жерді жылулы сулеленуін шыармайды. Соны салдарынан температура жоарылап, ауа райы мен климат згереді.Жылы жайлы эффект деп, жылулы тепе тедікті згеруіне байланысты планетада температураны жаанды жоарылап, атмосферада жылы жайлы газдарды шоырлануы болып саналады. Негізгі жылыжайлы газ кміртекті диоксиді: ртрлі мліметтерге жгінсек, оны жылыжайлы серге лесі 50-65 %. Баса жылы жайлы газдара метан (шамамен 20%), азот оксиді (шамамен 5%), озон, фреондар (хлорфторкміртегі) жне баса газдар (шамамен 10-25 %). Жалпы жылыжайлы газдарды 30 трі белгілі, оларды жылулы эффектісі атмосферадаы клемімен ана емес, сонымен бірге бір молекулаа шаандаы белсенділік озалысымен де сипатталады. Егер берілген крсеткіштер бойынша СО2 бірлік деп алса, онда метан шін ол 25 те, азот оксиді -165, ал фреон шін – 11000. Атмосфераа СО2 тсуіні негізгі антропогенді кздері рамында кмірі бар жаныштарды жау (кмір, мнай, мазут, метан т.б.). азірде тек жылу энергетикасыны зінен ана атмосфераа 1 т. кміртегі бір адама шаандаы/жыл блінеді; XXI асырды бірінші жзжылдыында тастандылар 10 млрд. т. жетеді. Ю.В.Новиков (1998 г.) бойынша, СО2 жаандау тастауды кейбір мемлекеттер лесі: АШ – 22%, Рессей мен ытай – по 11%, Германия мен Япония – 5%-дан, алан мемлекеттер шамамен - 46%.
Жылыжайлы серді салдарынан жерді жылды орташа температурасы соы жзжылдыта шамамен 0,3 - 0,6оС ктерілген. азіргі кезде СО2 концетрациясы жылына 0,3 - 0,5 % жылдамдыпен жоарылап отыр. Баса да жылыжайлы газдарды рамыны жоарылауы: бір жыл ішінде, метан - 1 %, азот оксиді - 0,2 %.
Кейбір мліметтер бойынша, жылыжайлы газдарды рамыны екі еселенуі осы асырды екінші жартысында болуы ммкін, ол планетаны орташа жылды температурасын 1-3,5оС ктереді.
лемдік мхиттарды дегейіні ктерілуіне келетін, климатты жаанды жоарылауы, алымдарды йаруы бойынша, блек экожйелер шін ана емес, сонымен оса бкіл биосфера шін е лкен апат деп саналынады:
1. Мхит дегейіні 1,5 - 2 м. ктерілсе, шамамен 5 млн. км2, нарлы жне алы елді жерлер суды астында алуы ытимал. Ол жерлерде 1 млрд. адам трады жне ауылшаруашылыты німні кп блігі жиналады. Трындарды аралды ішкі бліктеріне арай кшіру скери рыс керістерге жне леуметтік озалыса келуі ммкін.
2. Климатты жылынуы тек мхит дегейіні ктерілуімен ана емес, сонымен бірге, ауа райыны трасыздыына, табии айматарды жылжуына, дауыл мен боранды кбеюіне, жануарлар мен сімдіктерді ырылуына келеді. Осыны нтижесінде, азы-тлік мселесіні крт нашарлауы ммкін.
3. Полюстер мен экватордаы темепература айырмашылыыны азаюынан (негізінде, полюстерді атты жылынуынан) мгі мз болып жатан топыратар еріп, олардан метанны лкен млшері блінеді де, жылыжайлы эффект кшейе тседі.
4. Климатты згеруінен, отстік айматарда жылулы кйзелістерге, сонымен бірге ауруды кп трлеріні таралуына келіп, адамзат денсаулыына жаымсыз сер крсетеді.
Жоарыда айтыланны брі, климатты згеруі мселелері бойынша халыаралы конференцияда (Торонто, 1979 г.) «...жылыжайлы серді салдары, тек жаанда ядролы соыспен ан салыстырыла алады» деп млімденді.
Сратар:
1. Жылыжайлы сер кезінде, тірі заттарды андай функциялары бзылады?
2. Адамны іс рекеті салдарынан андай заттар айналымы бзылып, жылыжайлы эффект туындайды, неге?
3. Жылыжайлы сер кезінде биосфера німділігі мен трлік ртрлілік алай згереді?
4. Жылыжайлы серді пайда болуы, биосфераны гомеостатикалы механизіміні бзылуына келуі ммкін бе?
Кесте:атмосфераны негізгі ластаушылары