КАЛАМ ІЛІМІНІ АНЫТАМАСЫ, ТАЫРЫБЫ

Ислам дініні таырыбы мен мазмнын райтын екі негізі бар. Оны біріншісі – итиад (сенім), екіншісі – амал (практика). Осы екі негізді наты трде жзеге асуы ахла деп аталатын шінші негізін днитеге келеді. Басаша айтар болса, діни кімдерді біршамасы сенімдермен байланысты: блар дінні іргесін, негізін райды. Яни, дін алдымен сенім аясында алыптасады. Одан со аталан берік сенім арылы, онымен тыыз байланысты трдегі кнделікті мірде олданылатын іс-рекеттеріміз, яни, амалдар (муамалат) жзеге асырылады. Демек, сенімдік таырыптармен байланысты кімдер мен длелдер діни дереккздерден, яни, ран мен Сннеттен бастау алатын ілім «калам», ал практикалы таырыптармен байланысты кімдер «фи» деп аталады.

Калам іліміні анытамасы.Араб тіліндегі «Калам» () сзіні маынасы «бір идеяны, маынаны толытай білдіретін сз», «гіме» т.б. деген мнді білдіреді. Осы тста дайлы сздер мен мірлерді де осы теминмен атауа болады. ранны бір атауы болып табылатын «каламулла» ( ) сзіні маынасы «Алланы сзі» «оны гімесі, адамзата ндеуі» деген мнді білдіреді.

Ал исламды термин ретінде «калам іліміні» анытамасын бір жаынан ілімні таырыбына, келесі жаынан оны масатына арай жасауа болады.

Таырыбына арай каламны анытамасы. Калам іліміні таырыбы – ислам дініні сенімдік мселелері діни жаынан иман ранны ішінде орын алан барлы мазмнына толытай нану. Осы стте иманны негізгі принциптерін жекелеп атап ту ммкін емес, сондытан, ранны мазмнын оайлату масатында ардаты Пайамбарды хадистерін пайдалана отырып, исламды сенім негіздері ысаша алты негізге жинаталан. Демек, калам іліміні таырыбы ран мен уахи болып табылады жне ондаы сенімдік мазмн алды иман шартында жинаталан. Алайда ислдамды ілім дстрінде аталан алты иманны кейбірі келесілерді ішінде орын алады деп есептеліп, ысаша трде ш негізде жинаталан (усулу саласа): Аллаа, Пайамбарлара жне ахиретке иман. Калам ілімінде аталан ш негіз «илаиат», «нубууат» жне самииат» деп аталады. Демек, калам ілімі «Алланы затын, сипаттарын, пайамбарлыа атысты мселелерді, дние мен ахирет (мабда жне маад) трысынан жаратылыстарды жадайларын исламны принциптері мен негіздерін арастыратын ілім» деп анытама жасалынады.

Осы анытамада орын алан Алланы заты оны баса баса ешбір болмыса самайтын, ешнрсеге мтаж емес, бар болуы затынан екендігі уелден жне мгілік абсолют екендігін, Алланы сипаттары абсолютті болмыс болып табылатынын, сондытан, састары ешбір болмыста орын алмайтынын длелдеуге баытталады. Ал аталан ілімдегі жаратыландар кк пен жерде бар крінетін жне крінбейтін осы лемде жне о дниеде барлы нрсе Алла тарапынан жаратыланын жне жаратылатынын дйектеу. Міне, калам ілімі Алланы заты мен сипаттарынан бастап, барлы болмыстарды алай бар боланын, болмыстарды мнін, барлыын алай сатайтынын жне барлыыны соы бар немесе жо болатынын, алай жо болатынын зерттейтін ілім болып табылады.

Жоарыда баяндалып отыраны трізді аталан ілімні ауымы ке, маызы жоары болуы оны негізгі таырыбы Алланы абсолюттік болмысы мен бірлігі жне оны лемні жаратушысы ретінде онымен атынасымен байланысты. Осыан байланысты калам ілімін «Алланы абсолюттік болмысы мен бірлігін осанда оны болмыс лемімен атынасын арастыратын ілім» деп анытама жасауа болады.

Калам іліміні таырыбына арай жасалан аталан анытама бойынша оны жаратылыс лемін зерттейтін физика, химия, биология астрономия жне т.б. ылымдардан зерттеу дісі жаынан ерекшеленеді. Мысалы, аталан ылымдар жаратыстарды арасыран кезде, оларды бастауы мен соын нысанаа алмайды. Олар тек осы дниеде ана сезім мшелермен аныталатын болмыстарды арастырады. Аталан ылымдар жаратылыстарды жотан бар етіп жаратан алаш себепті бар екендігін зерделемейді. Сонымен атар, жаратылыстарды жаралудаы негізгі масаттарымен де, болмыстар жо болып кеткеннен немесе лгеннен со не болатыны турасындаы сратара жауап бермейді. Ал калам ілімі теологиялы ілім ретінде осы типтес сратара жауап беруге жне болмысты себебін зерттеуге тырысады.

орытындылай келе калам ілімі наыл мен аылды бір араа топтыстыра келе, осыларды райсысын орнына жне шарттара арай маыз беретін дісті олдана отырып, мселелерді тек аылды абілетімен шешуге тырысатын философиядан ерекшеленеді. Каламды діс дін (уахи) мен аылды атар пайдалануды негізге алады. Осыан орай, ол аылды длелдерге сйенгенімен соында осы длелдерді аиаттыын дін арылы дйектеуге тырысады.

Масатына арай каламны анытамасы.Калам іліміне масатына арай жасалан кптеген анытамаларды бір араа топтастыра келе былай анытама жасауа болады: «калам ілімі – аылды жне наылды длелдерге сйене отырып, исламды сенім негіздеріне байланысты туындаан кмндерді жоюа жне сенім негіздеріні мнін анытауа тырысатын ілім». Демек калам іліміні ран мен Сннетте орын алан ислам сенім негіздерімен байланысты екі негізгі міндеті мен масаты бар. Оны біріншісі, ислам дініні сенім негіздерін аылды жне наылды длелдермен дйектеуге тырысса, екіншісі – осы сенім негіздерімен байланысты туындаан кмндерді жою жне мсылман еместерді ислама баыттаан сындарына жауап беру, оларды идеялары мен концепцияларын жоа шыару.

Калам іліміні пайдасы мен масаты.Калам іліміні масатына арай жасалан анытама бойынша аталан ілімні негізгі пайдасы мен масаты – адамны осы дниелік баытты мірге, ахиретте мгілік баыта жетуді амтамасыз ету. Аталан масата жету шін тменде орын алан пайдалар мен масаттара тоталып ткеніміз жн:

1. Калам ілімі аясында адам аылды жне наылды длелдермен уат алан иман арылы талиден таиа, берік жне кемел имена ол жеткізеді;

2. Калам ілімі арылы ол жеткізілген берік сенімімен жне иманымен адам ислам сенім негіздеріне айшы келетін жалан аымдар мен баыттардан, алуан трлі негізсіз сенімдерден (хурафа) тылады.

3. Калам ілімі тура жолды іздегендерге жолбасшылы жасай отырып, аиатты тануа айшы келетін, тіпті аиатты тануды жоа шыаратын кмндерден тылуа септігін тигізеді;

4. Калам ілімі зіне тн дістері мен тсілдері арылы зге дін кілдеріні тудыран кмндері мен жоа шыаруларын немесе мсылмандар арасындаы екі ойлылыты жоюа кмектеседі;

5. Калам ілімі зге діни ілімдерді негізін райды. зге діни ілімдер калам ілімінен тірек таба алады. Себебі, калам іліміні негізгі таырыбы Алланы бар екендігі мен бірлігін, нубууатты (пайамбарлы) аиат екендігін, илаи кітаптарды жіберілгендігіне сипаттама беріп, ахиретті бар екендігін негіздемей, зге діни ілімдерді осы салада тсініктеме жасауы ммкін емес. зге ілімдер тек калам іліміні тжырымдауы арылы ана тсініктеме жасай алады;

6. Калам іліміні е негізгі пайдаларыны бірі – жаратушы ретінде Аллаа жне оны жаратан бкіл лемге, малытара деген міндеттері мен жауапкершіліктерін білетін жне осы білімдер аясында кемел имана ие адамды трбиелеу жне осы сенімді кнделікті тіршілікте жзеге асыру арылы адамды баытты ылу.

Каламны таырыбы. Калам іліміні арастыратын таырыптарын екі пункт бойынша зерделеген жн. Оны біріншісі – тікелей діни аидаларды райтын таырыптар - «масаил» жне «маасид». (негізгі таырыптар жне масаттар). Демек, калам іліміні негізгі таырыбы – негізгі сенімдік (итиади) мселелер, сенімдік принциптер. Жоарыда баяндаланы трізді исламны сенім принциптерін санмен белгілеп, белгілі бір шекке байлау ммкін болмаанымен жне ранны ішкі мазмнына иман келтіру исламны басты станымы боланымен аталан ауымды таырыпты алдымен алты, одан со ш принципке тсіру исламны сенім негіздерін тсінуге жне оайлатуа жадай жасайды. Басты калам дереккздері сенім негіздерін осы ш негіз (усул саласа) аясында арастыран. Олар «илаиат», «нубууат» жне «самииат».

Илаиат деп аталатын негізгі блімні бірінде алдымен Алланы бар екендігі, бірлігі, сипаттары жне фиилдері (іс-рекеттері), яни жаратуы жне дайды бкіл бар леммен атынасын арастырады. Екінші негізгі таырып болып табылатын нубууатта уахи жне уахиді алып келетін періштеге жне барлы періштелерге иман жне уахилер жинаталып жазылан ран мен баса илаи кітаптара иман зерделенеді. Ал шінші таырып – самииатта періште, жын, шайтан сияты крінбейтін болмыстармен атар осы дние міріні уаытша екендігі, лімні тіршілікті аыры емес, мгілік мір ахиретте жаласатынын, ол «иямет» деп аталатын бір оиадан со басталатынын арастырады. Сонымен атар, осы мірде істеген амалдарымызды есебін беретін кнні, одан со жаннат пен жааннам мірі болатыны да амтылады.

Аталан итиади мселелер егжей-тегжейлі арастырылан кезде оларды аны та оай тсінілуін амтамасыз ететін «асаил», яни, негізгі таырыптарды тсінуге себепші, кмекші таырыптар да арастырылады. Олар – негізгі мселе болып табылатын итиадты тсінікті болуына себепкер болып табылатын, олара сипаттама берген кезде жне дйектеуде оайлататын рал. Міне, калам іліміні екінші таырыбын осылар райды.

Ислам ойлау жйесі тарихыны дамуымен тыыз байланысты болан уасаил таырыптар ртрлі типте дамыан. Тоталып тер болса, исламны алашы асырынан кейінгі дуірде ислам леміне философияны таралуымен аыла иек арту процесі етек ала бастаан кезде, калам ілімі де аылды абілетке кп ара сйеді. Осыны нтижесінде калам іліміні арастыратын таырыптар кеейе тскені трізді онда олдыналытан дістерді де саны артты. Осы кезеде калам ілімі лемде бар болмысты ана зіні таырыбы ретінде алды. Яни, бар болып табылатын барлы нрсе барлы болмыс бар боландытан калам іліміні таырыбын рады. Осылай калам іліміні таырыбы кеейтілді. Осы тста болмысты (маужуд) арастыратын жаратылыстану ылымдары мен философиядан зіні дісі мен мазмны жаынан калам ерекшеледі. Яни, калам ілімі физика мен химия трізді болмыстарды лабораторияда зерттемейтіні трізді, оны зерттеуді сананы ана абілетіне иек артпайды, керісінше, аылмен атар сол болмыс жайында уахиді баяндаандарына ара сйейді. Себебі, уахиді бастауы болып табылатын Алла – болмысты жаратушысы.

Мутааххирин деп аталатын жне л-азалимен бірге басталан кейінгі дуірде каламшылар философиямен атар логика ылымына ара сйеуімен калам іліміні таырыбы одан ары кеейе тсті.

Бастапы кезенен бгінгі кнге дейінгі негізгі мселелер, яни, сенім таырыптары немі згеріссіз алды, себебі, олар адам тарапынан згертілетін, дамытылатын нрселер емес. Ал бан айшы трде уасаил деп аталатындар белгілі бір кезені мдениетімен, танымымен жне идеялы рекетімен байланысты трде дамытылады жне згереді. Алайда осы таырыптарды арастырудаы негізгі масат Алланы абсоютті болмысы мен бірлігін тсіну жне аиданы уаттау болып табылады. Ислам діні бойынша Алланы тану барлы істі басы екендігі даусыз. Аллаа деген таным мен сенім болмай ислам дініні мні де жо. Демек, калам ілімі алдымен болмыс мселесін, яни, Алланы бар жне бір екендігін таырыбы жне масаты ретінде арастырады.

Осы масата жетуде аыл ма лде наыл ма маызды, - деген сраа сараптама жасаан жн. Осы тста наылдан араанда аылды маызы жоары екендігі байалады. Себебі, Аллаа деген сенім болмаса, наылды елестетуді зі иын. Демек, е алдымен сананы абілетін олдану арылы Алланы бар екендігіне ол жеткізу ажет. Мнда аылды маызы аны байалады. Осыан байланысты Матуридия жне Мутазила мазхабтары уахисіз-а адам аылымен Алланы бар екендігін біле алатынын, ал айшы жадайда оан жауапты болатынын ала тартады.

Алланы бар екендігі мен бірлігінен со оны тануды оайлататын сипаттары мселесі келеді. Бл да калам іліміні маызды таырыптары болып табылады. Осы тстан калам іліміні таырыптарыны бірі болып табылатын жне болуы тиіс таным мселесі жне оан алай ол жеткізуге болатыны, яни, танымны бастаулары мселесіне барып тіреледі. Адам танымы алай алыптасады? Субъект ретінде адам зінен тысары болмыстарды андай жолдармен жне алай біледі? Осы жаынан таным концепциясы калам іліміні басты таырыптары болып табылады. Одан со танымны имана айналуы алай жзеге асады деген сра тірегінде иман мселесі зерделеді. Одан со пайамбарлы жне оан атысты мселелер, уахи, кітап, мжиза жне осыан сас таырыптар арастырылады. Сондай-а Алланы білімі жне адамны еркіндігі мен жауапкершілігі таырыбымен байланысты адар (тадыр) жне аза таырыбы да зерделенеді.

Каламны орны жне маызы.Кез келген ілімні маызы оны таырыбына байланысты аныталады. Сонымен атар белгілі ілімні баасы оны адама келетін пайдасымен тыыз байланысты. Демек калам ілімі оны таырыбына байланысты маызды болып есептеледі.

Ислам дініні сенімдік жйесін айындауа талпынатын калам ілімі адам мен дінні негізгі мселесі болып табылатын Алланы бар екендігі мен бірлігін саналы жне наылды длелдермен тсініктеме жасауа тырысады. Одан со исламдаы зге де сенім негіздерін осы діспен адам зейіне нсау береді.

Осы мселеде ислам сенімдеріне іштен жне сырттан жасалатын шабуылдар, жоа шыарулар, кмндер мен екі ойлылытарды жне ислам сенімін адастыруды масат еткен аымдарды, жалан нанымдар мен негізсіз сенімдерді анытап, олара ажетті жауап беруі калам іліміні маызды ілім екендігін крсетеді.

Сонымен атар, калам ілімі болмыс ретіндегі барлы нрсені амтитын барлы таным трлерін арастыруы жаынан ауымды ілім болып табылады. Адамны таным блатары – аыл мен сезім мшелерімен оса, дайлы білім бастауы болып табылатын наылды, яни, уахиды негізге аландытан, длелдері мен дістері жаынан калам наты ілім болып табылады.

Калам ілімін фарз кифаяны ішіндегі е уаттысы ретінде санаан кейбір алымдар діни таырыпта кмн туындай алса, оны шешу жаынан аталан ілім фарз айн болып табылатынын уаттаан.

Калам іліміні атаулары. Ислам дініні сенім негіздерін арастыратын калам ілімі тарих бойында алуан трлі кезедерді басынан кешірді жне ртрлі аталды. Бір жаынан бл аталан ілімні басты ерекшелігін білдіреді.

л-Фиу-л-Акбар. Калам іліміне олданылан алашы атауды Ханафи мазхабыны рушысы, лы имам Имам Азам бу Ханифа олданан жне осы салада жазан ебегін «л-Фиу-л-Акбар» (е лкен Фих) деп атаан.

бу ханифа фиха «адамны пайдалы мен зияндыны білуі» деп анытама жасаан. Ислам ойлау жйесіні практикалы саласында пайда болан басты жне ке таралан мазхабтарды біріні имамы ретінде уатталатын бу Ханифа фиха жоарыдай анытама жасаан кезде сенім мселесінде жазан ебегінде жоарыдаы атауды бере отырып, былай деген: «итиади саладаы білім фих іліміні арастыратын амалды саладаы білімнен анарлым маызды, себебі, итиадтаы білім басты теміразы, ал амалдаы білім одан кейінгі орынды иеленеді. Демек, адамны білуі тиіс алашы жне е маызды білімі сенім мселесіне атысты. Себебі, дрыс жне берік сенім болмай, дрыс амал жзеге аспайды.

Имам Азам бу Ханифа «Салаф» деп аталатын алашы ш буына жатанымен аидада ол салаф дісін толытай абылдамаан. бу Ханифаны фих саласындаы зерттеулері оны аыла кп мн бергендігін крсетеді. Оны осындай станымын аида саласынан да кездестіруге болады. Демек, оны аида саласында жазан «л-Фиу-л-Акбары» мен баса да аидаа атысты трактаттары салаф дісінен каламды методикаа ту кезеі болып табылады.

Ааид. Ааид – «аида» сзіні кпше трі. Аида – кілмен, пейілмен байлану, кесінді трде шешім абылдау, шын кілмен нану, имандылы деген сз. Демек, ислам ааиды ислам діні бойынша міндетті трде сену ажет иман негіздеріне сенуді білдіреді. Ал «ааид ілімі» - иман негіздерін арастыратын ілімні аты. Аталан ілім ислам дініні амалды саласын емес, сенімдік саласын арастыратын кімдерді амтиды.

Таухид жне сипаттар ілімі. Бл атау калам іліміні арастыратын таырыбьына байланысты берілген. йткені, Алланы сипаттары мен таухид аталан ілімні е басты, е негізгі таырыбы болып табылады. Негізінде калам іліміне атысты барлы мселелер Алланы бірлігі мен таухид сенімі аясында жинаталан. Осы жаынан таухид туралы млімет пен сенім калам іліміні негізгі масаты екендігі даусыз.

Исламны алашы асырынан бастап тартысты зегі болып табылан Алланы бірлігі мен сипаттарынан бастап, тадыр, адам еркіндігі мселесі, лкен кн істеген адамны иманы, иман мен амал атынасы, иман мен кпірлік жне баса да мселелер кн тртібіне келді. Салаф ламалары осы таырыптардаы тартыстара атысып, жне осы таырып тірегіндегі пікірлерін хата тсірген. Міне, осы типтес ебектерді олар «таухид рисаласы» деп атап, осы типтес таырыптарды арастыратын ілімді «таухид жне сифат ілімі» деп атаан. Таырыбы тек Алланы сипаттары болып табылатын ебектерге мысал ретінде ибн Хузайманы (.311/923 ж.) «Китабу-т-Таухид уа Исбату Сифату-р-Раб» атты нды шыарманы атап туге болады.

Кейінгі дуірлерде калам іліміні таырыптары кеейіп бкіл итиади мселелерді амтуы нтижесінде калам іліміні барлы таырыптарын зерделейтін ебектерді біршамасын теологтар таухид кітабы деп атаан. Матуридия каламды мектебіні негізін салушы – Имам бу Мансур л-Матуридиді (.333/944 ж.) ататы калам ебегі «Китабу-т-Таухид» деп аталуы осыны айатайды.

Усулу-д-Дин. «Усул» - асыл сзіні кпше трі. Асыл сзі «негіз», «тп», «бастау» деген маынаны білдіреді. Ал «Усулу-д-Дин» дінні негізін райтын басты тірек, негізі – итиад болып табылады. Калам ілімі дінні негізін райтын аиданы, негізгі иман принциптерін арастыранына байланысты осылай аталан.

Міне, осындай тсінік бойынша калам саласында жазылан ебектерді біршамасы «Усулу-д-Дин» деп аталан. Абдулаир л-Бадади (.429\1038 ж.) мен бу-л-Юср Мухаммад л-Паздауиді (.493\1099 ж) «Усулу-д-Дин» атты каламды ебектері осыан айын мысал бола алады. Сонымен атар, бу-л-Хасан л-Ашариді (.324\936 ж.) «л-Ибана ан Усули-д-Диана» атты ебегі де осы типтес шыармалар атарына жатажы.

Назар жне Истидлал ілімі. Нрселер жайлы ойлау жне осы жолмен мліметке ол жеткізе оймаан нрселерді білу масатында адам есінде бастапы кезден-а бар мліметтерді реттеу, жинатау арылы бір нтижеге ол жеткізу талпынысы «назар», «истидлал» деп аталады. Калам ілімі арастыратын проблемаларды шешуде дісінен бастап, ойлауды, тжырымдауды жне аылды олдануды негізге аландытан лгі терминмен де аталан.

Калам ілімі. Аталан ілімні ке таралан атауы – калам. Ислам дініні сенім негіздерін наылмен атар аылды длелдерді олдана отырып, тсініктеме жасауа тырысатын аталан ілімге «сз» деген маынаны білдіретін «калам» атауыны берілуіне себеп боландар ретінде мыналарды атап туге болады.

1. Ислам ойлау жйесіні алашы асырында Алланы сипаттары мселесіне тсініктеме жасауы талпыныс жасалан кезде, е кп тартыс тудыран дайлы сипат – калам сипаты болан. Осыан орай, аталан ілім калам ілімі деп аталып кеткен.

2. Бл ілім наылды жне аылды длелдермен уатталан дйектемелерге негізделеді. Осыан орай, жрекке е кп сер ететін жне оан енетін ілім де осы. Осыан орай, «жаралау» маынасына сйкес келетін «калм» тбірінен туындайтын «калам» сзі бл ілімге берілген.

3. Аталмыш ілім дінні негізі болып табылатын итиади мселелерді аиаттыын зерделеген кезде, адама калам, яни сз сйлей білу кшін береді. Логика ілімі философиялы таырыптара кіріспе болып, адама наты жне дйекті сз сйлей алу абілетін тудырып, арастырылатын мселелерге сипаттама жасау абілетін оятса, калам діни таырыптарда ой айту, олара сипаттама жасау ммкіндігін жасайды. Келесі бір жаынан калам іліміні олдайтын аылды олдану жне таырыптарды дйектендіру дісі логика іліміне жаын келеді. йткені логика сзі грек тілінде «logos», яни, «сз» маынасын білдірсе, оны араб тіліндегі баламасы – «калам». Міне, аталан ілім олданылатын з дісімен логика іліміне сауы жне логика атауыны тбірімен сйкестігі жаынан «калам ілімі» деп аталан.

4. йренуі жне йретуі міндетті болып табылатын мліметтер алдымен сз арылы жзеге асырылады. Діни ой-санада е алашы гіме озалатын, сз етілетін ілім – итиад ілімі. Осыан орай аталан ілім калам ілімі деп аталан.

5. Аталан ілім таырыптарыны діндегі орны мен маызына байланысты олар жайлы адам ойына ртрлі сратар келетініне байланысты зара, кп жне мияттылыпен сйлесуді, яни, каламды ажет етеді. йткені аса мияттылы алдындаы адамды нандыруа баытталады. Осыан орай бл ілім калам деп аталан.

6. Бл ілім олданылатын наылды жне аылды длелдерді уатына байланысты зге ілімдерге араанда «калам дегеніміз енді осы, згелері емес» маынасын білдіреді, себебі, ілімні таырыптары турасында айтылан сзді зге сздерді жоа шыаратын сз боландытан калам деп аталып кеткен.

7. Ілімдер жинатала жне классификациялана бастаан алашы дуірде андай да бір таырыпа кірістерде «л-калам фи каза/мына таырыптаы сз, кзарас» деп басталатын. сіресе, діни сенімге атысты таырыптар кбінесе калам сзімен басталды.

8. Ислам ойлау жйесіні алашы кілдері – Салаф ламалары сенімдік таырыптарда наылды мазмнымен ана шектелді: аылды абілетпен тсініктеме жасаудан здерін аула стады. Біра, уаыт те келе мсылмандар ртрлі жолдармен жне себептермен зге дін, мдениет жне ркениет кілдерімен тыыз байланыса тсті. Бл жадай ислам сенім мселесіндегі діс-тсілді згертті. Осылай мсылман ойшылдары сенімдік таырыптарда салам ламадарына айшы трде кз сйлесуді жне тартыса тсуді детке айналдыран кезде, сйлеуді, гімелесуді ажет ететін ілім маынасына сйкес келетін ілім калам деп аталып кетті.

Міне, жоарыда баяналан себептерді бюірініне немесе бріне байланысты аталан ілім калам деп аталан. Алайда аталан ілімні калам деп аталуыны е басты себебі ретінде ранны «каламулла», яни, Алланы сзі екендігімен байланысты болуы ммкін. йткені сенімні траты жне абсолютті бастауы Алланы сзі ретінде ран болып табылады.

Калам жне зге ілімдер. Калам іліміні зге ілімдермен байланысын исламды ілімдер, философия, жаратылыстану ылымдары жне леуметтік-гуманитарлы ылымдар деп бліп арастыруа болады.

Калам жне исламды ілімдер. Дін иман мен оны амалдаы крінісінен трады. Дінні сенім негіздерімен байланысты ілім саласы – калам ол адамны амалды мселелерін реттейтін фих ілімінен бастап, баса да исламды ілімдерді тп азыын райды. Тіпті калам діни ілімдерді бастауы, тірегі десек те болады. йткені, калам іліміні негізгі таырыбы болып табылатын иман негіздері дйекті жне мыты уатталмай фих, тафсир, хадис жне баса да ілімдер жайлы гіме озауды зі арты.

Фихты таырыбы болып табылатын ибадат жне муамалат діни ой-сана аясында арастырыланда е алдымен дін мен иманны мні мен маызына, абсолюттік болмыс ретінде Алланы бар екендігі жне бірлігіне сипаттама жасауа, одан со ана діни ибадаттар мен рыптара орын беріледі.

Сондай-а ранны тсініктемесін негізгі таырыбы ретінде арастыратын тафсир ілімі мен хадис ілімдері уахимен атар арастырылатын пайамбарлы сенімімен тыыз байланысты.

Калам жне философия.Калам ілімі мен философия таырыптарына байланысты те жаын ілімдер атарына жатаы. Себебі, аталан екі ілім де боллмысты бастауы мен соын, мнін, себептері мен салдарларын арастырады. Алайда, аталан екі ілім дістері жаынан бір-бірінен ерекшеленеді. Калам ілімі де, философия да млімет айтары ретінде аыла ерекше мн береді. Біра, философия мселелерді шешімін аылмен ана реттесе, калам ілімі аылмен атар наылды уатына да иек артады.

Калам жне жаратылыстану ылымдары. Жаратылыстану ылымдары атарына жататын физика, химия, биология, астрономия, математика жне т.б. ылымдарды калам ілімімен байланысы болмыс жне оны ерекшеліктерін зерделеумен байланысты. Алайда, калам іліміні ауымы аталан ілімдерден ке деп айтуа болады. Себебі, жаратылыстану ылымдары болмысты тек осы дниемен ана байланысты зерттейді. Сонымен атар олар болмыстарды жаратан жаратушыны бар екендігімен де айналыспайды жне сезім мшесінен тысары аиаттарды зерттемейді. Ал калам ілімі жаралысты иесін, оны мнін, айыб лемді зіні негізгі таырыбы ретінде арастырады.

Калам жне леуметтік-гуманитарлы ылымдар. Калам ілімі мен адамды жне оамды ылымдар табии трде бір-бірімен тыыз байланысты. Себебі, калам іліміні таырыбы дайлы мселелер боланымен оны зі адамзатпен байланысты. Сенім адамны жпрегінде жне оамны ар-ожданында орын алады. Осы жаынан сенім мселелері – адамды жне леуметтік таыорыптар болып табылады.