А) Діни-саяси алауыздытар

Грек философиясыны ислам ойлау жйесіне тпкілікті ыпалы ІХ асырда грек философиялы ебектерді аударылуымен басталды. Осы кезенен брын мсылмандар бір-бірімен бетпе-бет келген саяси мселелерге рынды. Аударма жмыстарымен атар исламды ойлау жйесіні дамуына трткі болан, каламды жне философиялы мселелерді ортаа оюа бастама болан аталан текетірес мсылмандарды жааша ойлауына жол ашты.

Алашы саяси алауызды халифатты екі кшті міткері Пайамбарды кйеу баласы, рі немере інісі жне тртінші халифа Али мен Шам уалиі жне Омайядтар династиясыны рушысы Муауия арасындаы шайастан туындады. Мліметтерге араанда Али 657 жылы Сыффын шайасында толытай жеіске ол жеткізу стінде Муауия оны соыстан бас тартуа, соында Алиді жеілісімен аяталан «хакам» мселесін абылдауа итермеледі. Мны нтижесінде Алиді армиясынан бір топ оны хакам мселесін абылдаандыын кінлап, халифалы ыын мойындамай бас ктерді. «Харижилер» деп аталатын ктерілісшілерді ислам тарихында алаш мрте саяси басшыны негізі мен шегін ортаа оюымен ерекшеленеді. Тіпті, олар халифаны ажет емес екендігін, р адам залым билеушіні лтіру ажеттігін уаттады. Сондытан, олар анархиялыа, саяси бас ктеруді діндарлыты басты масаты мен міндеті деп есептеуімен ерекшеленеді. Харижилерді пікіріне араанда «лкен кн» (муртакибу кабира) істеген мсылман мсылмандытан шыады. Егер ол халифа болса, шариат трысында кпір боландытан, орнынан алынып тасталуы жне лтірілуі ажет. Бдан діни ралдарды орындау тек саяси басшыны ана емес, ислам оамы мшелеріні де негізгі міндеті болу ажет деген тсінік туындайды.

Мндай асыра сілтеушілік Шиизм сияты шк шбсіз Алиді олдаан, Муржия сияты харижилерді иман туралы тар тсініктеріне арсы шыан исламды аымдар тарапынан жайына ойылмады. Харижилер иманды шариата формалы жаынан ден ою деп уаттаса, муржилер оны Алланы білу, оан бой сыну жне оны сю жне жасы амалдар иманны лшемі бола алмайды деп есептеді: мміндер білімі мен Аллаа баыну арылы емес, оан деген шынайылы пен сйіспеншілігі арылы жмаа кіреді. Жрегінде Аллаа деген сйіспеншілік пен оан бой сыну сезімі я салан адам кн істесе де кн оны иманына нсанды келмейді немесе оны жаннаттаы орнынан махрм ыла алмайды. Кез келген істегі соы шешім Алланы кіміне алдырылуы жне саяси лидер теологиялы себептерге сйене отырып, жоа шыармауы тиіс. Бкіл мсылман ауымынікі сияты билеушілер иманыны аиаттыын негіздеу тек Алла ана тн, - деп есептеді олар.

Халифалыты шарттары сияты маызды таырыпта муржилер мен харижилер бір пікірді олдады: оам тарапынан рметтелген кезкелген тауа мсылман консерваторлар сияты пайамбарды тайпасы – райштан немесе баса тайпадан болуы ажет деген шартты оспастан осы ызметке таайындалуа болады.

Муржияны баса да шектен асан либерал кзарастары арасында мынандай идеяны да кездестіруге болады: имана айшы келетін сенімдерді ауызша ана уаттау имандылыты лсіретпейді немесе соы демінде болса да иман келтіріп лген мсылман да ауіптен тылады.

Пайамбарды лімінен кп уаыт тпестен исламны бірлігін бзан алауызда кезінде пайда болан шінші лкен діни-саяси аым шиизм болатын. Жоарыда орын алан екі аым сияты шиизм де заманындаы саяси тартыстан жне харижилерді наты трде ортаа тастаан саяси лидер мселесіне жеткілікті дегейде жауап табу талпынысынан пайда болды. Таайындалан халифаны шешімдерін асыра сілтеушілік деп тапан харижиттер оан арсы бас ктерген жне фанатизмге бейтарап станымда болан муржия орын алан бкіл оиаларды нтижесін Алланы шешіміне алдыран кезде, шиизм Алиді билігін зады деп мойындап, оны олдады. Алиді билігі зады екендігін длелдеу масатында шиизм оны жасаан іс-рекетіне емес, оны халифалыын длелдейтін насстара жгінді. Олар имамды пайамбарды тек зады мрагері ана емес, шариатты жете тсінген ірі тла деп есептеді.

Саяси анархияны нтижелерінен тыла алмаан харижилерге айшы трде шииттер теократиялы жне абсолюттік монархияны олдады. Олар халифа немесе имамны алашы шеуіні задылыына кмнмен арап, лидерді халы тарапынан таайындалмайтынын, дайды тадауымен болатынын ала тартты. дайлы тадауда пайамбар Алланы жеткізушісі ретінде орын алады. Ол – кнсіз. Осыан орай, оны мрагері де кнсіз. Сондытан, Алиді жасаан іс-рекетінде ешбір ателік жо.

Алиді алашы жатаушылары идеяларын длелдейтін раннан немесе хадистерден насстар табуа талпынса да теологиялы длелдерін ислам сызан шеберден тысары шыарандыы аны. Кнсіз имам идеясын одан ары дамыта отырып, оан кмнсіз дайлы немесе жартылай дайлы асиеттер беруге дейін барды. Алашы шииттерді бірі – иудаизмнен исламды кейіннен абылдаан Абдулла бин Сабаны Алиді лмейтінін, аыр заманда «жер бетіні мрагері» ретінде айта оралатынын айтаны баяндалады. Шиизмні келесі бір жатаушылары лмейтін имам идеясын принцип ретінде уаттаумен атар, осы сипаттарды з имамдарына берді. Мысалы, исмаилиттер 760 жылы дние салан Джафарды лкен лы Исмаилді соы имам екендігін, оны айыпта екендігін уаттаан кезде, Исна Ашария (он екі имама сенетіндер) Мди ретінде он екінші имам Мухаммад бин л-Хасан деп санайды: Мди аыр заманда ділетсіздікке толы лемге ділет орнату масатында айта оралады.