Исламды теологияны дниеге келуі

Исламны ттастыын алашы кезедерден бастап бза бастаан, ал жандануы ІІІ-ІХ асырларда грек философиясыны енуімен одан ары уат алан теологиялы блшектену жоарыда орын алан діни-саяси аымдардан да маызы зор. Алашы мсылман ышылары мен хадисшілер (салафилер) асиетті жазбаа деген ата бой сынуымен ерекшеленгенімен асиетті мтіндерді логикалы айшылытары туындап, осы айшылытара тсініктеме жасаумен, оларды сйкессіздігін йлестірумен айналысты. асиетті жазбаа тсініктеме жне филологиялы анализ жасауды нзіктігі соншалы, ондаы кейбір мселелер туындай алса, жаа сенімдік мектепті алыптасуына жол ашуы сзсіз болды жне рана «тауил жасау» кезінде сенім мселесі бойынша тартысты жаа дегейі беле алары белгілі. Сахабалар дуіріндегі жне одан кейінгі саяси оиалармен атар христиан, иудаизм ыпалыны жне грек философиялы идеяларыны ислам сенім лемінде идеялы тартысты крделене тсуінде маызды рлді ойнааны сзсіз.

Теологиялы тартыса алаш себеп болан таырыптарды бірі – адам алауы еркіндігі мен тадыр (адар) мселесі екендігі сзсіз. Осы проблема тірегінде з пікірін білдірген алашы мсылман теологтары ретінде Мабад л-Джухани, айлан Димаши, Уасыл бин Ата, Юнус л-Асуари жне Амр бин Убайд жатады. Одан со каламды дамуды ордасын раан ататы Хасан Басри сияты кейбір каламшылар адам алауын тбегейлі жоа шыармады жне тадыр мселесін де терістемеді.

алау еркіндігін уаттаандарды (адария) теологиялы идеяларында саяси идеялар орын алмаанда ол заманда оншалыты назар аударарлы дегейге жетпеген болар еді. Себебі, Мабад пен айлан омайяд халифалары Абдулмалик пен Хишам мірлерімен лім жазасына кесілді. Ал адам з ісіне зі жауапты деген аталан мектепті идеялары мен оларды халифа рекетіне арсы ой айтулары билік басындаылара намады.

Сунниттік ламалар алау еркіндігін жатаушылара арсы адарилік сенімні тп тамырында грек немесе христиан философиясыны жатандыын длелдеп, немі сына алды. Христиандытан уат алан адарилік сенімні ислам ойлау жйесіні кейінгі дуірлерінде ркен жайан мутазила мектебі арылы жаласын тапандыы аны. адарилік сенімні таралуына омайядтар ата тиым салса, одан кейін тарих сахнасына шыан аббаси халифасы – Мамун мутазилиттерді мемлекеттік дегейде олдады.

Ке тараан мліметтерге араанда мутазила мектебіні рушысы ислам ыы, аскеттік жне теологиялы догма тарихындаы шотыы биік тла – Хасан Басриді шкірті Уасыл бин Ата болатын. Уасылды стазымен болан пікірталаста харижиттерді кесінді трде ортаа тастаан ойлары «лкен кн істеген мсылманды шариат трысында діннен шыуы немесе шыпауы» жнінде рбіген. Харижиттер бл сраа кесінді трде «мсылман емес» деп жауап берсе, муржия либерал, бейтарап жауап береді. Сонда Уасыл лгі адамны кпір мен иман арасындаы орында екендігін уаттайды.

Уасылды мутазилалы доктринаны негізін раан баса да негізгі мселелер жніндегі кзарастары жайлы мліметтер аз. Алайда, Мутазила мен шк-шбсіз дайлы дірет іліміні жне бкіл адам рекеті Алла тарапынан абсолютті трде белгіленетіндігін (детерминизм) паш еткен Жахм бин Сафуан арасында байланыс боландыын атап ткен жн. Тадыр мселесі жнінде араларында болан пікірталас ортаасырлы кітаптарда орын аланымен ранны жаратылуы сияты кейбір негізгі мселелерде Жахм мен мутазиланы бір кзарасты уаттаандыы назар аударарлы дние. Сонымен атар, мутазила іліміні темір азыы болып табылатын мселе – Алланы сипаттары оны затымен бірге екендігін Жахм насихаттаан.

Жахм бір жаынан алау еркіндігін жоа шыарса, келесі жаынан соында жма пен тозаты ішіндегілерімен бірге жо болатынына сенді. Бл кзарас мутазилиттерді жма пен тоза мгілік марапат пен мгілік жазадан тратынын уаттайтын сеніміне тбегейлі айшы. Аталан кзарасты сынан кезде, Жахм Алланы «алашы жне соы» екендігін баяндайтын ран аяты мен (57, 3) соында «оны жзінен» (55, 27) баса барлыыны жо болатынын баяндаан аяттан уат алан болса керек. Аталан екі жйелі трдегі теологиялы мектепті рушысы – Жахм мен Уасылды араларында айырмашылы боланына арамастан ІІІ асырды басында-а мсылман халытарын бліп тастаан каламды мселелерді арастыруы жаынан маызы зор.

Уасыл бин Ата мен мутазилиттер жайлы ебектерді кпшілігі кнімізге дейін жете оймаанмен мутазила мектебіні е глденген шаы болып табылатын ІХ асырды алашы жартысындаы ілімін мегеруімізге ол шын беретін ебектер олымызда бар.

Бкіл зерттеушілер мутазила философиясы «дайлы ділет» пен «таухид» аясында алыптасандыын уаттайды. Мутазилиттер здерін осы категорияларды шынайы жаршысы ретінде санайтын. Мутазилиттерді баса мселелер жайында зіндік пікір білдіргендігін білсек те оларды кпшілігі екі негізгі идеяа, ділдік пен тухидке айта сотыа беретінін атап ткен жн. ІХ асырдаы мутазилит алымдарыны ірі кіліні бірі шынайы мутазила сеніміні бес принципі бар: «ділдік» пен «тухид», «уад» пен «уаид», «л-манзила байна-л-манзилатайн» жне «мру би-л-маруф уа нахи ани-л-мункар». Осы бес принципті соы шеуі мутазилиттерді Алланы абсолюттік ділдігі жайындаы іліміні логикалы орытындысы екендігі байалады.

Жахмиямен жаын байланысы бар мутазила оларды детерминизміне арсы шыты жне бл арсылы оларды Алланы ділетін уаттау талпынысына алып барды. Алашы мсылман теологтары Алланы ділетсіз екендігін жоа шыару жаынан бір пікірді олдады. Алайда Алланы ділеті мен дниеде орын алан жамандыты ндестіру мселесі оларды аладата оймады. Біра, Уасылдан бастап бл проблема мутазила мен арсыластарыны айналысан маызды мселеге айналды. дайлы ділет адамдарды олынан туындаан жамандыпен ешандай байланысы жо. Бл – адамны алауына байланысты. Осы себепке байланысты адам - з іс-рекетіні жаратушысы.

Исламны кейінгі дуірлерінде мутазилиттерді пікірлері теологиялы-метафизикалы мселелерге ойыса бастады. Олар бастапыда здерін «лу-л-адл» деп атап, Алладан жамандыты (шарр) туындамайтынын, сауапты адам рекетіне байланысты екендігін уаттаса, кейінірек здерін «лу-т-таухид» деп атап, Алланы сипаттары мен болмысы жайындаы таырыптарды зерделей бастады. Бл – мутазилит алымдарыны антикалы логиканы ыпалында аландыын крсетеді, себебі, Х асырды алашы жартысында мутазилит мектебіндегі таухид мселесі алдыы атара шыа бастады, ал Алланы рбір рекетте крініс тапан «Адлу илаи» мселесі екінші дрежеге тсіп алды.

Дстрлі исламды кзарастан згеше трде мутазилиттер дайлы сипаттарды теріске шыаруа немесе оларды дайлы субстанцияны (зат) зінде жатандыын ала тартты. Мысалы бір мутазилит каламшыны «Алла ілімімен біледі жне ілімі оны Заты болып табылады» деген кзарасы осыны айатайды.

дайлы сипаттарды бірі болып табылатын «калам» уелден бері бар (зли) сипат ретінде дріптеліп келсе, Мхаммед пайамбара уахи етілген, сондай-а, «адим» екендігі уатталан ран ілімі мен христиан теологиясындаы «логос» арасында састы байалады. Исламды христиан теологиясынан ашы стау масатында мутазилиттер ранны «адим» деп табуды «ширк» деп есептеп терісе шыарды жне кейбір халифалар мутазилиттерге еліктеп, ранны «махлу» екендігін ресми трде жариялады, осы идеяны абылдамаандара ата жаза олданды.

Мутазилиттік іліммен тере сусындаан Ашари 40 жасынан кейін мутазилиттерге арсы шыып, салафияны жатады, уахиді ашы мніні аиаттыын длелдеу жолында Ахмет бин Ханбалды жолын уумен бірге толытай салафилер принциптерін берік стамады. Себебі, насстарды сынан сенімді уаттап, аиаттыын длелдеуге тырысан кезде, аыла, мутазила тсілеріне ден ойды.

Ашариттерді айындаушы ерекшеліктеріні е басында насс пен аыл арасындаы станымы келеді. Ашариттер салафилерге айшы трде насстарды аиаттыын длелдеу шін аылды маызын жоа шыармайды: насстарды аыл арылы длелдеуді бидат немесе ате тсінік деп есептемейді. Алайда, мутазилиттер трізді иман мен діни мліметтер алдында аылды абсолюттік лшем ретінде абылдамайды. Себебі, оны пікірі бойынша аылды абсолюттік трде баалау, оны иман мен насстарды орнын басуы насстарды з мнінен айрылуына алып барады. айып аылды абілет ол жеткізе алмайтын дегейдегі боландытан, ран бізге айыпа сенетін негізгі принциптер жайлы млімет береді. Осы жаынан аыл абсолюттік лшем бола алмайды.

Ашариттер тйіні шешілмеген таырыптарда ндестіруші жолды станады. Мысалы, мутазила Алланы сзі болып табылатын ранны жаратыландыын уаттаса, салафилер керісінше, оны жаратылмаандыын ала тартады. Мутазила мен салафия Алланы сзі деген мндегі ранды райтын ріп, сз жне сйлем сияты бліктерді бір-бірінен ажыратып арамаан. Ал оны шешімі дайды сзі деген мн мен ранны белгілі бір уаытта ортаа шыан сздік рылымын бір-бірінен ара жігін ашуда жатыр. Осы жаынан Алланы сипаты болып табылатын «калам» жаратылмаан, ал адамдарды негізгі калама жн сілтейтін ранны сілтемелері мен айтылулары жаратылан.

Сол замандаы зге каламды мектептерден ерекшелендіретін ашариттік кзарастарды бірі – Алланы сипаттарына атысты. Осы тста да оны йлестіруші орта жолды стананы аны байалады. Мутазила дайды субстанциясынан (затынан) блек сипатты мойындамаандытан, олар Алланы субути сипаттарынан да бас тартты. Ал енді бір топ насстарды сырты мніне ана мн берумен шектелгендіктен, оларды кейбірі Алланы адама сатуа (антропоморфизм) дейін барды. Ашарилерге келер болса, оларды пікірі бойынша Алла ранда орын алан барлы сипаттара иелік етеді, лгі сипаттарды аиаттыы айын жне оны затынан блек, біра, затынан баса болмыс емес. ым ретінде сипаттарды заттан блек арастыран Ашария зат пен сипат арасындаы байланысты санды емес, сапалы екендігін уаттай отырып, мутазила мен салафия шеше алмаан тйінні шешімін тапты.

Сенімдік мселелер арасында е кп тартыса айналан таырыптарды бірі – адам алауыны еркіндігі мен жауапкершілік проблемасында мутазила адамны абсолюттік дірет иесі, яни, з ісін зі жаратушы екендігін жатады. Ал мутазилалытарды осындай идеясына айшы трде адамны алау еркіндігін толыымен жоа шыаран, барлы рекетті тадыра байлаан жабрия орын алатыны жоарыда баяндалды. Ашариттер осы екі жаа айрылан идеяларды штастырып, йлестіріп, іс-рекетті жаратушы кшке тек Алла ие екендігіне, ал адамда тадаан рекетіке ол жеткізу (касб) абілеті бар екендігіне тоталады. Адам алаан рекетіне ол жеткізе алады жне тадауына арай жауап береді. Біра, рекетті жаратан зі емес – Алла. Имам Ашариден со бу Бкір л-Баиллани, ибн Фура, бу Исха л-Исфараини, Абдулаир л-Бадади, л-Жуайни, л-азали, Шахристани, Фахреддин Рази, Журжани ашарит ілімін одан ары дамытты.

Мутазилиттерді сынан каламды іліміне арсы ашари мектебімен атар Мауреннахрда Матуридия мектебі пайда болды. бу Мансур Мухаммад бин Мухаммад л-Матуриди сенім мселесінде бу Ханифа ілімін кеейте отырып, ислам сенім негіздерін шынайы трде тсінуінде ран мен Сннетпен атар аылды да алатын маызды орнына тоталып, оны ран теологиялы матуридия мектебі салафияны, ашарияны жне мутазиланы кейбір кзарастарын ндестіруге тырысан. Аыла мн беруі жаынан мутазилаа жаындай тсуімен атар, сунниттік исламны негізгі принциптерін олдауда ашариттермен тізе осады. Алайда ашариттермен келісе бермейтін пікірлері де бар. Матуридилерді пікірі бойынша пайамбар келмесе де адам аылымен дайды таба алады жне жасылы пен жамандыты, ізгілік пен злымдыты адам санасымен ажыратуа абілетті. Ашариттерді сынан сипаттарымен атар такуин (жарату) дайлы сипаттар болып табылады.

Матуридилерді пікірі бойынша амал иманмен бір бтін бола алмайды, сондай-а, иман артпайды да кемімейді, ол – лды Аллаа берген кесінді сзі жне анты. Матуридилер адам рекетінде алау еркіндігін олдауы жаынан ашариттерден ерекшеленеді. Матуридилерді пікірі бойынша адамны бір рекетті жзеге асыруа шешім абылдауы «кулли ирадасын» «жузи ирадаа» айналдырады жне ашариттерге айшы трде жузи ирада дай тарапынан жаратылмайды. Біра адам тадауыны рекетке ыпалы кулли ираданы, жузи ирадаа айналдырумен ана шектеледі, ал рекетті жаратушы – Алланы зі, ал адам тек рекетке ана ол жеткізе алады (касб). Матуридилерді пікірі бойынша лкен кн істеген адам имандылытан шыпайды, ал тубеге келсе, дайды кешіріміне ие болары ха.

Матуриди мектебі кейінгі замандарда Хаким Самаранди, Мухаммад Паздауи, бу-л-Муин Насафи, Бурхануддин Насафи, Омар Насафи, Нураддин Сабуни т.б. трізді ламалар арылы дамытылды.