Каламны айнарлары
ран. Калам – ислам сенім негіздеріне тсініктеме жасау жне оны орау масатында пайда болан ілім саласы. Калам іліміні уаттаан ислам сенім негіздеріні негізгі айнарларын білу калам іліміні басты айнарларын білу деген сз. Ал исламны сенім негіздеріні (ааид) бірден бір айнары – Алланы пайамбарына уахи арылы жіберген ран. ранны екі негізгі ерекшелігі бар: 1. Уахи тасушы періште Жабраил арылы ардаты Мхаммед пайамбара жеткізілгендігі; 2. Уахи жолымен келген рандаы кімдерге сенуге, орындауа тек Пайамбар ана емес, бкіл адамзат баласы жауапты болуы.
ранны тсу кезеі ардаты Пайамбар міріні аяталуымен тотатылан. Басаша айтар болса, ардаты Пайамбарды дние салуымен уахи де аяталан. Осыан орай, олымыздаы ран нсасынан баса андай да бір уахилер абылданбайды. ран ардаты Пайамбардан бізді заманымыза жалан болуы ммкін емес кпшілік ауым тарапынан мутауатир жолымен жеткізілген. Демек, ран зіні мазмны жне бізге жету жолы жаынан е сенімді айнар болып табылады.
Сннет.Сенім негіздеріні екінші айнар бастауы – ардаты Пайамбарды зі. Мхаммед Пайамбар – ранны алашы жне е сенімді тсіндірмешісі. йткені ол міріні барлы кезеінде жне барлы таырыптарда Алланы сатандыруында болды. Демек бл оны дінге тсініктеме жасауды дайды баылауында болды деген сз. Алайда ардаты Пайамбардан келген тсініктемелерді каламда наты длел болуы шін бізді дуірімізге дейін тауатир жолымен жеткен болуы тиіс. Тек бір адамны ана жеткізген хабары (хабар уахид) оны жеткізген андай сахаба болса да Пайамбар сияты дай тарапынан сатандырылмаандытан, сенім мселесінде наты длел бола алмайды. Оны стіне мазмны жаынан ардаты Пайамбарды сздері, істері жгне тарирлері ран аяттарымен тек дрежеде уахи категориясына енбейтіні белгілі. Демек, ардаты Пайамбардан келгегн хадисті аидада наты длел болуы шін тауатир жолмен жеткен болуы тиіс. Біра бл бір рауи тарапынан жеткізілген ахад хабарларды ааид саласында ешандай длел бола алмайды деген тсінікті тудырмауы тиіс. Мысалы, калам саласында жазылан ебектерде сіресе, рух, жын, шайтан жне ахирет сияты таырыптар арастырылан блімдерде ахад жолмен келген хадистер жиі олданылан. Жоарыда орын аландай ахад хабар занни білім атарына жатандытан, осы хабара негізделген кім де занни кім болып табылады, мутауатир дегейге жете алмайды. Осындай занни длелдерге сйенген итиади кімдер занни кімдер дрежесін иеленгеніне байланысты оан сену діни трыда адасушылыа жол бермейтіні трізді, сенбеу де кпірлікке алып бармайды. Басаша айтар болса, наты длелдерге негізделмеген сенім негізін жоа шыару – кпірлікке алып бармайды. Ал сену діни сенімге нсандыын тигізбейді.
Аыл.ранмен, Сннетпен атаркалам ілімінде аылды да айнар бастау болуыны да зіндік орны бар. Аылды айнар бастау болуы – «истидлал» немесе «истинбат» деп аталатын орытынды жасау жолымен байланысты. Алашы дуір каламшыларыны орытынды жасау тсілі крінетін былыстармен салыстырмалы трде крінбейтіндер туралы кім шыару, фихи ияс болып табылды. Алайда, кейінгі дуір каламшылары логикалы салыстырмаа иек артан.
Бірінші тсілті олдананан екі былыс арасындаы састыты тауып, орытынды жасауа тырысан. Осылай, крінетін лемде орын алан былыстар мен оиаларды негізге ала отырып, крінбейтін лемдегі былыстар мен оиалара кім шыаран. Басаша айтар болса наты мірдегі оианы барысына арай отырып, крінбейтін былыстара солай кім шыарылады. Мысалы, з ортамызда бір й жанып кетсе, оны ішіндегі заттарды да жанандыына ку боламыз. Сол сияты баса бір аладаы бір й данды деген хабар аланымызда бастапы ку болан тжірибеміз аясында зге аладаы жанан йді ішіндегі заттарды жананына кім шыарамыз. Діни салада мысал берер болса, бар болан барлы нрсе крінеді. Періштелер де бар болмыстар боландытан оларды да кзге крінуі ммкін. Періштелер адам бейнесінде ардаты Пайамбара крінген. Оларды барлы адамдара крінбеуі оларды кру абілетіне ие болмаанына байланысты. Дл солай, микроптарды адамдар сол кйінде кре алмауы осыан сайды. Демек, бір болмысты крінбеуі ол жо деген тсінікке алып бармауы тиіс. Ол мнда тек кру абілетіні жотыына байланысты.
Кейінгі дуір каламшыларыны олданан логикалы тсілі білімді, танымды негізге алады. Адам санасында бар білім аясында білінбеген туралы кім шыару да ммкін. Мндай білімде екі пайымдау, бір нтиже кейпінде иясты болуы тиіс. Пайымдауларды да мыты жне дрыс болуы шарт. Пайымдауларда кемістік орын алса, оны нтижесінде де кемістік одан ары сатала береді. Оан былай мысал келтіруге болады: рбір адам мірі аяталанда леді. Ахмет адам, демек Ахмет те мірі аяталанда леді. Осы арапайым салыстырмада адамны летіні жне Ахметті де адама жататыны туралы білімні нтижесінде Ахметті де летіндігі кімі шыарылады. Діни салада да былай орытынды шыаруа болады: рбір ммкінні бір жаратушысы бар. лем де осы ммкінге жатады. Демек, лемні де жаратушысы бар.
Аылды калам ілімінде айнар болуы осындай жолмен ммкін боланымен діни салада наты айнар болуы турасында бір ауыздылы жо. Алашы дуір мсылман теологтары мен бгінгі кнгі салафты дістер мен тсініктерді олдайтын ламалар аылды діни сенімге кім шыаруа абілетсіз екендігін ала тартады. Басаша айтар болса, аылды абілеті тек тсінуден жне тсіндіруден ана трады. Оны туелсіз трде кім, орытынды шыару абілеті жо. Ал калам ламалары жоарыдаы дістер аясында аылды кім шыара алатынын уаттайды. Біра, олар да аылды ресі жетпейтін жатарын ескере отырып, оан шектеулер ойан. Оларды бір ауыздан олдаан кзарастары: ран мен Сннетте орын алмаан таырыптарда аыл арылы кім шыаруа болады. Осы трыда ана аыл айнар бола алады. Келесі жаынан муташабих аяттар сияты маынасы пия, астырлы сздерге саналы тсініктеме жасау жне орытынды шыару кейбір калам ламалары тарапынан дрыс деп есептелген.
ИМАН